«Які цудоўны дзень! Навука — гэта вялікая сіла!», «Ніколькі не пашкадаваў, што прыйшоў, хоць у мяне быў вялізны выбар актыўнасцяў!», «Мерапрыемствы, што тут ладзяць, вельмі цікавыя, толькі паспявай лавіць», «Навука — гэта вельмі крута!», «Атам—сіці! Я хачу тут жыць!» — такія пісьмовыя ўражанні пакідалі на імправізаванай «Пошце будучыні» ўдзельнікі Фестывалю навукі, які прайшоў у Цэнтральным батанічным садзе сталіцы ўжо трэці раз.
Арганізатарамі навуковага ўік-энду выступае Савет маладых навукоўцаў Нацыянальнай акадэміі навук. Фестываль навукі стаў ужо, так бы мовіць, іх брэндам. Менавіта маладыя навукоўцы падхапілі сусветную тэндэнцыю па папулярызацыі навукі і паставілі мэту — даказаць, што навука можа быць нясумнай, яна можа захапіць і доўга не адпусціць. Заняткі навукай — гэта і захапляльна, і перспектыўна... Каб да мерапрыемства не знікаў інтарэс, арганізатары імкнуцца не паўтарацца і кожны год дадаюць у праграму новыя «іскрынкі». А Усерасійкі фестываль NAUKA 0+ з яго больш чым дзесяцігадовым вопытам правядзення застаецца нязменным госцем у беларускай сталіцы.
Увогуле, для юных гасцей фестывалю было прадугледжана шмат актыўнасцяў. Хімічны факультэт БДУ прапаноўваў відовішчныя і цікавыя эксперыменты. Інстытут эксперыментальнай батанікі НАН запрашаў на ўрокі па стварэнні гербарыя. Інстытут генетыкі і цыталогіі ладзіў майстар-клас «Паглядзі на ДНК», фізіка-тэхнічны інстытут — майстар-класы па зборцы электрычных схем, вырабе гіпсавых мадэляў, стварэнні катапульты. На пляцоўцы Інфармацыйнага цэнтра па атамнай энергіі працавала навукова-інжынерная лабараторыя «Гукі будоўлі».
Дзяржкарпарацыя «Расатам» прадставіла ў беларускай сталіцы Atom Cіty — камфортны, вясёлы, творчы і разумны горад будучыні, напоўнены навуковымі ідэямі і іх практычным прымяненнем. Іх пляцоўка была багатая на адукацыйна-забаўляльныя актыўнасці, накіраваныя на папулярызацыю атамнай энергетыкі і дэманстрацыю разнастайнасці сфер прымянення атамных тэхналогій.
Адным з гасцей пляцоўкі Atom Cіty стаў легендарны беларускі палярнік, інжынер-эколаг, кандыдат біялагічных навук Юрый ГІГІНЯК. Летась ён адзначыў адразу два юбілеі: 50 гадоў з першай экспедыцыі ў Антарктыду і сваё 75-годдзе. Упершыню Юрый трапіў на Паўднёвы полюс Зямлі ў 1970 годзе ў складзе 16-й Савецкай антарктычнай экспедыцыі і правёў на невялікім востраве паўтара гады. А ў 2019 годзе зноў накіраваўся на шосты кантынент у складзе 12-й Беларускай антарктычнай экспедыцыі, якая стала для яго ўжо пятай па ліку. Дарэчы, сваю кандыдацкую дысертацыю па Антарктыдзе Юрый Гігіняк абараніў яшчэ ў далёкім 1975 годзе (дарэчы, адзіны ў Беларусі). Але гэта месца на планеце ўтрымлівае для чалавецтва яшчэ столькі загадак, таму працягвае вабіць вопытнага палярніка... Той упэўнены, што можа здзейсніць новую камандзіроўку на Паўднёвы полюс Зямлі. У гэтым годзе ён заняты на «Вялікай зямлі» ў новых дзяржаўных навуковых праграмах, таму, на жаль, чатырнаццатую экспедыцыю давядзецца прапусціць. А вось на пятнаццатую можна і замахнуцца. Калі слухаеш такога ўнікальнага чалавека, то не сумняваешся, што гэта не проста мары, а цалкам рэальныя планы.
У гасцей фестывалю было шмат пытанняў да Юрыя. Як палярнікі дабіраюцца да Антарктыды? У якіх побытавых умовах яны там знаходзяцца? Ці ёсць у членаў экспедыцый нейкія традыцыі і забабоны? Як яны ратуюцца ад сонца і экстрэмальных умоў надвор'я? Што адбываецца з адходамі, якія ўтвараюцца ў выніку прысутнасці на ледзяным кантыненце чалавека? Цікавіліся і яго меркаваннем наконт глабальнага пацяплення на планеце.
— Як ні дзіўна, але тэмпература вады, якая акружае Антарктыду мільёны гадоў, застаецца нязменнай — мінус 2 градусы. Вучоныя даказалі, што назапашванне снегу на яе купале адбываецца з ранейшай хуткасцю. Вось вам і загадка, чаму Арктыка значна ў большай ступені адчувае кліматычныя змяненні, чым Антарктыда? Нядаўна ў Антарктыцы адкалоўся айсберг даўжынёй у 170 кіламетраў і да яго адразу столькі ўвагі! А вы зазірніце на 30—40 гадоў назад. Тады памеры айсбергаў даходзілі да 300 кіламетраў, і ніхто не казаў пра глабальнае пацяпленне. Такія гіганцкія льдзіны лётчыкі памылкова прымалі за астравы і фіксавалі іх на сваіх картах. А праз пару месяцаў тыя «знікалі»... Толькі 3 працэнты тэрыторыі шостага кантынента свабодныя ад лёду. У пытанні глабальнага пацяплення я падзяляю меркаванне вядомага беларускага кліматолага, акадэміка Уладзіміра Логінава. Ён лічыць, што перыяды пацяплення змяняюцца на планеце перыядамі пахаладання, гэта цыклічныя працэсы, і вось зараз мы, напэўна, знаходзімся ў перыядзе пацяплення, — кажа Юрый Гігіняк.
Па словах палярніка, экстрэмальныя ўмовы ў Антарктыдзе — літаральна на кожным кроку, таму побач з некаторымі палярнымі станцыямі ёсць могілкі аж на 40 чалавек. Надвор'е змяняецца вельмі імкліва. Вецер можа быць такі магутны, што становіцца немагчыма дыхаць, а бачнасць амаль нулявая. Таму тэхніка бяспекі павінна выконвацца вельмі жорстка. У Антарктыдзе няма белых мядзведзяў і ўвогуле няма драпежнікаў. Галоўны драпежнік там — птушка паморнік, якая падбірае падла.
Байкі пра пінгвінаў, якія, калі падаюць на спіну, без дапамогі чалавека не могуць устаць, Юрый назваў поўнай лухтой. «Пінгвіны вельмі таварыскія, я заходзіў у калонію імператарскіх пінгвінаў. Стаіш ціхенька паміж імі і цябе прызнаюць за свайго. Нешта табе расказваюць, — усміхаецца Юрый. — Галоўнае — не браць птушанят пінгвінаў у рукі. Ёсць нюансы, пра якія трэба ведаць...»
Пры адборы кандыдатаў у антарктычныя экспедыцыі пад увагу бяруцца не толькі іх фізічныя паказчыкі здароўя, але і псіхалагічная сумяшчальнасць паміж людзьмі, якім давядзецца доўгі час жыць і працаваць побач. Магчымасць выходзіць на сувязь з блізкімі і роднымі з'явілася ў палярнікаў зусім нядаўна. Так, падчас апошняй экспедыцыі адбыўся запуск інтэрнэт-сістэмы новага пакалення, якая дазваляе перадаваць вялікія аб'ёмы навуковай інфармацыі на Вялікую зямлю, а напрыканцы дня ва ўсіх членаў каманды быў час для зносін у месенджарах.
— І ўсё ж псіхалагічная несумяшчальнасць можа стаць сур'езнай праблемай у замкнёнай прасторы. У такім выпаду застаецца толькі ісці да айсберга і скардзіцца яму на калегу... Калі мы паўтара года правялі на невялікім востраве ў кампаніі пяці чалавек, то ведалі ўжо ўсё адзін пра аднаго. І нават папраўлялі калегу ў яго аповедах: «Ты ж казаў, што хадзіў на спатканне да Дзіяны, а не да Вольгі», — жартуе Юрый Гігіняк.
Ён расказаў пра адну традыцыю — 19 студзеня, на праваслаўнае Хрышчэнне, самыя смелыя і загартаваныя палярнікі акунаюцца ў ваду, а яшчэ набіраюць асвяшчоную ваду і вязуць яе на радзіму.
На Фестывалі навукі разгарнулі дзейнасць адразу чатыры лекцыйныя пляцоўкі. Пры адборы тэм і выступоўцаў арганізатары стараліся прытрымлівацца двух крытэрыяў: даступнасць выкладання матэрыялу і тэма, якая можа зацікавіць усіх. Адна з пляцовак працавала ў бліц-фармаце. Кожная лекцыя доўжылася 15 хвілін: за гэты час можна было даведацца, напрыклад, як надрукаваць сэрца, пра зомбі-вавёрак, энергетыку будучыні і тэорыю адноснасці... у кіно.
У лекцыйнай зоне «Пакідаючы зямлю» расказвалі пра тэхналогіі, якія спатрэбяцца на іншых планетах. Медыцынская лабараторыя SYNLAB Belarus прадставіла лекцыйную пляцоўку «Жыць вечна», у праграме якой прапаноўваліся лекцыі пра здароўе. А на пляцоўцы «Экстрэмальная навука» можна было пачуць пра небяспечныя біялагічныя тэхналогіі, ёгурты-»Забойцы» і паразважаць над этычнымі пытаннямі: ці можна ставіць эксперыменты на людзях? Такая прапанова прагучала ад кіраўніка Рэспубліканскага цэнтра біяэтыкі, дацэнта кафедры грамадскага здароўя і аховы здароўя Валерыі САКОЛЬЧЫК:
— Натуральна, што ўсе даследчыкі і медыкі думаюць пра чалавецтва і робяць усё ў імя людзей. Нобелеўскі лаўрэат у вобласці фізіялогіі Эрык Кэндэл казаў, што «дарога ў пекла пракладваецца добрымі людзьмі, якія забываюць пра маральныя дылемы». Раскажу толькі пра некаторыя эксперыменты, якія ўзрушылі сусветную грамадскасць.
Адзін з самых жахлівых — эксперымент Таскігі. Аб'ектам вывучэння сталі 600 бедных афраамерыканцаў у штаце Алабама ў ЗША. Мэтай было вывучыць усе стадыі працякання сіфілісу, не ўмешчваюся ў працяканне хваробы. Эксперымент распачаўся ў 1932 годзе. У 1947 годзе быў вынайдзены пеніцылін, і сіфіліс стаў вылечнай хваробай. Але даследчыкі для чысціні эксперымента схавалі ад ўдзельнікаў гэту інфармацыю і працягнулі свае назіранні без прымянення выратавальнага лякарства. Яны проста фіксавалі, як людзі паміраюць, як заражаюць сваіх блізкіх і як у іх нараджаюцца хворыя дзеці. А калі нейкім чынам інфармацыя прасачылася ў прэсу, выбухнуў скандал. Эксперымент над людзьмі доўжыўся 40 гадоў!!! Толькі ў 1997 годзе Біл Клінтан афіцыйна папрасіў прабачэння, і пацярпелыя атрымалі 9 мільёнаў долараў кампенсацыі.
Прыкладам жудаснай халатнасці стала таледамідная трагедыя ў 1956—1961 гадах, у якую аказаліся ўцягнутыя 52 краіны свету. На фармацэўтычны рынак выйшаў прэпарат нямецкай кампаніі талідамід з заспакаяльным і снатворным эфектам. Апроч таго, талідамід уваходзіў у склад лекавых сродкаў для самых розных выпадкаў: ён прымяняўся для лячэння астмы, павышанага крывянога ціску, мігрэні. Выпускаўся пад 37 рознымі назвамі і ў многіх краінах займаў другое месца па папулярнасці пасля аспірыну. Рэклама сцвярджала, што «талідамід — лепшае лякарства для цяжарных і кормячых маці». Вось толькі ніхто не паклапаціўся, каб правесці дадатковыя даследаванні і даведацца, як гэты прэпарат уплывае на цяжарных жанчын. А наступствы аказаліся жахлівыя: на свет за кароткі час нарадзіліся 12 тысяч немаўлят з сур'ёзнымі прыроджанымі анамаліямі развіцця. Спачатку спрабавалі звязаць гэтыя факты з наступствамі экалогіі. І толькі значна пазней высветлілася, што талідамід бясшкодны для самой жанчыны, але ўплывае на плод, асабліва ў першым трыместры цяжарнасці. Верагоднасць з'яўлення дзіцяці з фізічнымі дэфармацыямі з'яўлялася пасля прыёму ўсяго адной таблеткі талідаміду на ранніх стадыях цяжарнасці.
— Вось чаму ў грамадстве абавязкова павінны быць дакладныя і зразумелыя інструменты, якія дазваляюць ставіць бар'ер перад негуманнымі даследаваннямі або іх кантраляваць, — падкрэслівае Валерыя Сакольчык. — Вы можаце сказаць, што падобныя выпадкі — з сярэдзіны ХХ стагоддзя, калі яшчэ не існавала біяэтыкі і біяэтычных кодэксаў. Але вось вам зусім свежы прыклад. 2018 год, Ганконг. На саміце генетыкаў кітайскі навуковец Хе Джэнкуй абвяшчае, што ён ажыццявіў працэдуру рэдагавання геному эмбріёна, у выніку якой нарадзіліся дзве дзяўчынкі-блізняты Лула і Нана з неўспрымальнасцю да ВІЧ-інфекцыі. Гэта добра? На першы погляд, так. Але чаму тады і генетыкі, і этычныя камітэты моцна абурыліся? Насамрэч, ніхто не ведае на сёння дакладна, за што адказвае рэдагаваны ген: толькі за ўспрымальнасць да ВІЧ-інфекцыі ці яшчэ за што-небудзь? Да таго ж дзяўчынкі, калі вырастуць, самі стануць маці, а гэта значыць, што генетычныя змены пойдуць у чалавечы род. А да чаго гэта можа прывесці праз пэўны час, ніхто сёння сказаць не можа. І нават калі бацькі дзяўчат далі сваю згоду на гэты эксперымент, ёсць такое паняцце, як правы эмбрыёна, — з генетычнымі змяненнямі жыць не бацькам, а іх дзецям..
Якой сістэмай каштоўнасцяў кіруюцца даследчыкі ў прыняцці і тых ці іншых важных медыцынскіх рашэнняў? Дзе межы дапушчальных рызык у медыцыне і ўмяшання ў фізічную і псіхічную цэласнасць чалавека? Ці мае права чалавек эксперыментаваць над жывёламі? Сёння гэта ўжо не абстрактныя пытанні — імі займаецца новая міждысцыплінарная навуковая галіна — біяэтыка...
Арганізатарам мерапрыемства стаў Савет маладых вучоных НАН Беларусі. Мэта фестывалю — павышэнне прэстыжу навукі ў грамадстве, папулярызацыя дасягненняў беларускіх вучоных і сусветнай навукі, а таксама прыцягненне навучэнцаў і студэнтаў да заняткаў навукова-даследчай дзейнасцю.
Навука можа быць нясумнай, яна можа захапіць і доўга не адпускаць. Пераканацца ў гэтым змаглі ўсе мінчане, якія вырашылі правесці свой уік-энд на Фестывалі навукі ў Цэнтральным батанічным садзе.
Фармат мерапрыемства, якое прайшло ў сталіцы ўжо ў трэці раз, разлічаны на сем’і з дзецьмі любога ўзросту. Галоўны прынцып — расказваць пра складаныя рэчы максімальна проста! І не толькі расказваць, але і паказваць...
«Гэта наша традыцыйнае, ужо брэндавае мерапрыемства, — падкрэслівае старшыня Прэзідыуму Нацыянальнай акадэміі навук Уладзімір ГУСАКОЎ. — Тут прадстаўлены розныя навуковыя напрамкі, распрацоўкі Нацыянальнай акадэміі навук, выйшэйшыя навучальныя ўстановы, ёсць і замежныя госці. Наведвальнікі ўсіх узростаў могуць пазнаёміцца з распрацоўкамі айчынных вучоных, даведацца, як праходзяць навуковыя даследаванні і эксперыменты. На фестывалі шмат новага, арыгінальнага, незвычайнага, мы стараемся не паўтарацца . Наша задача — паказаць удзельнікам свята ў даступнай форме, што ўяўляе сабой навука, распавесці пра яе дасягненні, акрэсліць перспектывы, паказаць, да чаго мы павінны імкнуцца. Космас, інфарматыка, машынабудаванне, нанатэхналогіі, медыцынскія, аграрныя і біятэхналогіі, гісторыя — усяму нададзена ўвага».
Арганізатарам і ідэйным натхняльнікам Фестывалю навукі выступае Савет маладых вучоных НАН Беларусі.
— Сёння не толькі Акадэмія навук, але і амаль усе найбуйнейшыя ВНУ краіны прадстаўлены тут. Прыехалі таксама нашы калегі з Усерасійскага Фестывалю навукі NAUKAO+ і дзяржкарпарацыі «Расатам». Калі першы Фестываль навукі наведалі каля 6 тысяч чалавек, то другі сабраў ужо больш за 10 тысяч. Разлічваем, што ў гэты раз наведвальнікаў будзе не менш, — адзначыў галоўны вучоны сакратар, старшыня Савета маладых навукоўцаў НАН Андрэй ІВАНЕЦ.
На Фестывалі навукі разгарнулі працу адразу чатыры тэматычныя лекцыйныя пляцоўкі. Пры адборы тэм і выступоўцаў арганізатары стараліся прытрымлівацца двух крытэрыяў: даступнасць выкладання матэрыялу і тэма, якая можа зацікавіць усіх. На пляцоўцы «Экстрэмальная навука» можна было пачуць пра небяспечныя тэхналогіі і паразважаць над этычнымі пытаннямі: ці можна ставіць эксперыменты на людзях? У лекцыйнай зоне «Пакідаючы зямлю» расказвалі пра тэхналогіі, якія спатрэбяцца на іншых планетах, а медыцынская лабараторыя SYNLAB Belarus прадставіла лекцыйную пляцоўку «Жыць вечна», у праграме якой прапноўваліся лекцыі пра здароўе. Яшчэ адна лекцыйная пляцоўка працавала ў бліц-фармаце. Кожная лекцыя доўжылася 15 хвілін, за гэты час можна было даведацца пра энергетыку будучага, 3D-біяпрынцінг, міфы пра генетычна-мадыфікаваныя арганізмы і касмічную праграму.
Госцем пляцоўкі «Росатама» стаў легендарны беларускі палярнік , біёлаг Юрый ГІГІНЯК. Першы раз ён трапіў на Паўднёвы полюс Зямлі ў 1970 годзе ў складзе 16-й Савецкай антарктычнай экспедыцыі і правёў там паўтара гады. А праз 50 гадоў ён зноў адправіўся на шосты кантынент у складзе 12-й Беларускай антарктычнай экспедыцыі, якая стала для яго ўжо пятай па ліку. Летась ён адзначыў сваё 75-годдзе, але ўпэўнены, што можа здзейсніць новую камандзіроўку на Паўднёвы полюс планеты. Дарэчы, сваю кандыдацкую па Антарктыдзе ён абараніў яшчэ ў 1975 годзе.
Для юных гасцей фестывалю было прадугледжана шмат актыўнасцей. Хімічны факультэт БДУ прапаноўваў відовішчныя і цікавыя эксперыменты. Інстытут эксперыментальнай батанікі НАН запрашаў на ўрокі па стварэнні гербарыя. Інстытут генетыкі і цыталогіі ладзіў майстар-клас «Паглядзі на ДНК». Фізіка-тэхнічны інстытут — майстар-класы па зборцы электрычных схем , вырабу гіпсавых мадэляў, стварэнню катапульты. На пляцоўцы Інфармацыйнага цэнтра па атамнай энергіі працавала навукова-інжынерная лабараторыя «Гукі будоўлі».
Дзяржкарпарацыя «Расатам» прадставіла пляцоўку, прысвечаную атамным тэхналогіях Atom City з адукацыйна-забаўляльнымі актыўнасцямі, накіраванымі на папулярызацыю атамнай энергетыкі і дэманстрацыю разнастайнасці сфер прымянення атамных тэхналогій. Усерасійскі фестываль навукі NAUKA0 + прывёз купальны кінатэатр, прэзентаваў Гіпермузей і паказаў фотавыставу «Здымай навуку».
Свята атрымалася на славу. Некаторых яго юных удзельнікаў бацькі ўвогуле не маглі «за вушы» выцягнуць з Батанічнага сада... Дарослыя таксама яшчэ доўга будуць гугліць у інтэрнэце інфармацыю, якая зацікавіла іх на лекцыйных пляцоўках. Напрыклад, пра сінтэтычную біялогію, уплыў на мікрабіём чалавека, «небяспечныя ёгурты» , якія могуць стаць эфектыўным вектарам атакі, ці рэдагаванне генома чалавека.
Надзея НІКАЛАЕВА
Фота Анатоля КЛЕШЧУКА
Интервью с олимпийским чемпионом по фехтованию.
Профессионально, оперативно, по-хорошему.
