Якое месца паэзіі ў нашым жыцці? Адказ на гэтае пытанне мы шукаем разам з Алесем Разанавым. Паэтам, пра творчасць якога напісана ўжо некалькі дысертацый. Філосафам, чые вершы перакладаюцца на розныя мовы свету, даследуюцца, тлумачацца. Чалавекам, загартаваным словам, як справай.
Але сам да сваёй асобы Алесь Разанаў ставіцца вельмі сціпла. І на якой-небудзь вечарыне маладых паэтаў, калі нехта засаромеецца чытаць свой экстравагантны твор у прысутнасці мэтра, нават можа сказаць што-небудзь кшталту: "Не зважайце на мяне, я тут наколькі прысутнічаю, настолькі і адсутнічаю".
Яго развагі пра аўтарства, творцу, сутнасць — гатовыя афарызмы, паэтычная мудрасць. Яго кнігу зномаў "Сума немагчымасцяў" называюць даведнікам для паэтаў. І сапраўды, калі чытаць яе павольна, удумліва, можна адкрыць для сябе там надзвычай шмат. Традыцыі і наватарства, класікі і пачаткоўцы, верш добры і дрэнны, аўтар і творца — пра ўсё гэта і нават пра тое, што наогул цяжка выказаць словамі, разважае ў гэтай кнізе Алесь Разанаў. Без разваг, без гэтай удумлівасці і засяроджанасці на твары я гэтага паэта нават не ўяўляю.
Літаратуразнаўца Іван Штэйнер лічыць Разанава такім жа рэфарматарам у літаратуры, якімі былі, напрыклад, Стэфан Малармэ ды Гіём Апалінэр. А зномы, версэты, квантэмы, вершаказы, пункціры Разанава — практычным пацвярджэннем яго сучасных тэорый.
Літаратуразнаўцы шукаюць тэарэтычны грунт, а наша з Алесем Сцяпанавічам гутарка-перапіска, як мне падаецца, афармляецца ў цудоўную падборку своеасаблівых лекцый, урокаў для тых, хто займаецца і цікавіцца літаратурай. Гэткімі ўрокамі сталага паэта для паэтаў маладых. Але памятайце: навучыць нельга, навучыцца — можна.
Урок № 1
— У Максіма Танка ёсць верш пра тое, як ён зайздросціць паэтам невядомым, якія могуць проста пісаць сабе вершы і ім не трэба марнаваць час на інтэрв'ю, паездкі, выступы. Вы адчуваеце нешта такое? Хацелі б вы быць паэтам невядомым? І якім паэтам быць лепш — вядомым ці не?
— Вы спасылаецеся на верш Максіма Танка, калі ласка, зацытуйце яго альбо назавіце, бо ў вершы істотна не толькі тое, што гаворыцца, але і як яно гаворыцца. Каб ад нечага адмаўляцца, трэба яго мець. Гэта па-першае. І па-другое: каб ад нечага адмаўляцца, трэба мець большае за тое, ад чаго адмаўляешся, і якраз у творчасці гэтае большае намацваецца, прадбачыцца і асягаецца. Творчасці без твораў не бывае, а яны ўжо ёсць пэўным чынам "інтэрв'ю, паездкі, выступы". Творца можа да іх ад сябе нешта дадаць і растлумачыць, але асноўнае ў іх: не яны дадатак да яго, а ён да іх. А вось для таго, каб здзяйснялася асноўнае, ён і пакліканы. Што да акалічнасцяў, то тут не ўсё адназначна. Некалі ў студэнцкім інтэрнаце Уладзімір Дзюба, калі браўся пісаць вершы, заклікаў: "Гаманіце, гаварыце, шуміце, падавайце свае галасы!.." Творчасць — найбольшая адсутнасць, у якой здабываецца найбольшая прысутнасць. Вядомасць адрозніваецца ад вядомасці і невядомасць ад невядомасці. Самая танная вядомасць — піяр, калі любой цаной выстаўляецца на людзі свая асабовасць. Яна, гэтая вядомасць, на паверхні, і літаратура хворая ёю. Ну, а іншая вядомасць, праўдзівая, пераходзіць, як глыбіня, у невядомасць. Як яе ні адкрывай, яна застаецца дарэшты не адкрытай, і літаратура ёю істотная. Вядомае — тое, што ведаем мы, невядомае — што ведае нас. Таму "Бога ніхто ніколі не бачыў..."
— Калі я вучылася класе ў 8-м, рыхтавалася да алімпіяды па беларускай мове, то ў часопісе "Роднае слова" ўбачыла ваш верш. Потым нават пад уражаннем напісала нешта накшталт каверу альбо наследавання. Ці ёсць у вас такія творцы, якія зрушвалі-натхнялі вас на ўласную творчасць?
— Прыемная неспадзяванка, што той мой верш спрычыніўся да вашых літаратурных практыкаванняў. Для мяне, калі яшчэ не хадзіў у школу і калі ўжо хадзіў, усякі надрукаваны верш быў узорам паэзіі. Недасягальным. Дасягальным ён стаўся тады, калі ў раённай газеце "Пламя" быў змешчаны верш вучня Сялецкай школы Броніка Пушкоўскага (ён жыў у суседняй вёсцы Нарутавічы і вучыўся тады ці то ў 9-м, ці то ў 10-м класе), верш на беларускай мове. З яго дагэтуль памятаецца радок "Бедна вопратка мая..." З гэтым вершам, які пах газетай і які я адразу засвоіў, паэзія наблізілася да мяне на датыкальную адлегласць.
Урок № 2
— Спадар Алесь, вось верш Максіма Танка, на які спасылалася:
"Як не пазайздросціць лёсу паэтаў,
Якіх попусту ніхто не трывожыць,
Ніхто не шматае на цытаты,
Не распінае на крыжах успамінаў,
Не лезе ў дакучлівыя сваякі,
Якім у падручніках
не дарысоўваюць
Вусоў, барод ці рагоў,
За вершы якіх не ставяць двоек
І якім на пагостах
Не дакучаюць ні турысты,
Ні штатныя плакальшчыцы,
Ні юбілейныя алілуйшчыкі".
(1989)
Мне падалося, што лірычны герой гэтага верша, вельмі стомлены ад увагі. А іншыя (у тым ліку, і тыя паэты, якім ён зайздросціць), наадварот, увагі пазбаўлены і з-за гэтага вельмі пераймаюцца, страшна пакутуюць. Дык дзе ж праўда?
— Ці ведаеце вы, Воля, такіх паэтаў, што вымалёўваюцца з верша Максіма Танка? Гэта не проста паэты, якія недабралі альбо пазбеглі славы, гэта паэты, якіх тут няма, сутнасці без асабовасці. Творачы вершы, паэт вызваляецца ад вершаў, як вызваляецца ад шкарлупіны, аб'яўляючыся, птушаня: што яму і нашто яму гэтыя ачаропкі, калі само яно ўжо належыць іншаму вымярэнню?! У імкненні да іншага вымярэння дзейсніцца верш і дзейсніцца паэт. І што для аднаго ўжо замала, для другога яшчэ замнога. Альбо, перастаўляючы акцэнты і кажучы тое самае: што для аднаго ўжо замнога, для другога яшчэ замала. Выявы розныя, а з'ява адна, і яна вядзе ў невядомую наступнасць. Яшчэ не стаўшы ўсім, паэт пачынае належаць усім, але заўсёды недастатковай належнасцю, і сам ён у ёй (на дзіва сабе!) мае сябе тым, хто недастатковы. Адсюль імкненне да вядомасці і імкненне ад вядомасці, і верш, пра які мы гаворым, адсюль.
— На жаль, таго вашага верша, які натхніў мяне некалі (і, вядома, не адзін!) я не магу прыгадаць. Ён ахайненькім школьным почыркам выпісаны ў прыгожы сшытачак з улюбёнымі вершамі, які застаўся дома, у бацькоў, у Віцебску. Я памятаю толькі, што ён быў вельмі лаканічны і чуллівы і там было шмат "адчуванняў" і "прадчуванняў". У выніку ў мяне атрымалася вось што:
Я не чую,
Я адчуваю,
Я намацваю -
Рукамі кранаю.
Я па позірку вызначаю
Долю адчаю.
— Адно магу здагадвацца, што гэта пункцір, у якім ёсць словы "кранаю, слухаю, гляджу, я не пішу — перакладаю". Так? Але Ваш верш, калі і "перакладзены", мае свой кшталт і сваё гучанне. Мы ўсе гаворым тое самае, але па-свойму, і, можа, чым больш па-свойму, тым больш істотна. Ключы ад універсуму — унутры нас.
Урок № 3
— Сёння ўсё мастацтва вельмі сінтэтычнае. Няма чыстых жанраў і відаў творчасці. Ёсць спалучэнне ўсяго ва ўсім. З гэтага вынікае такое трохі ўтылітарнае пытанне: ці ёсць сёння чыстая паэзія і ці патрэбна яна наогул у чыстым выглядзе? Ці, можа быць, больш прадуктыўна, эфектна і актуальна працуе сёння, калі паэзію спалучаць з візуальным радам, музыкай або пластыкай? Інакш нібыта атрымліваецца старамодна...
— Сінтэз — квінтэсэнцыя, і, якраз асягаючы стадыю квінтэсэнцыі, мастацтва становіцца чыстым і сучасным. Дагэтуль спробы, дагэтуль эклектыка, дагэтуль узаемадзеянне тэзы і антытэзы, і я не стаў бы гэтае "дагэтуль" называць сінтэзам, а мастацтва, з ім зродненае, сінтэтычным. А тое, што цяпер мастацтва становіцца ўсім, сведчыць, што ў сінтэзе павінна ўдзельнічаць усё.
— Яшчэ адна прыкмета "старамоднасці" сёння — гэта калі ты пішаш у рыфму, карыстаешся звычайнай сілабатонікай, не карыстаешся лаянкавай лексікай, нейкімі правакацыйнымі, на мяжы фолу нават, параўнаннямі ды прыёмамі; калі ў тваіх вершах няма нейкіх сучасных рэалій з папулярнымі слоўцамі, якія маюць суфіксы іншароднага паходжання. Ці гэта ўсё несапраўднае, часовае? Або гэта сур'ёзныя тэндэнцыі, з якімі варта лічыцца?
— Пісаць так, як пісалі папярэднікі, ужо не атрымаецца: у рэчаіснасці іншыя хвалі. Але і пісаць так, як папярэднікі не пісалі, таксама не атрымаецца: кіты, на якіх трымаецца рэчаіснасць, застаюцца тымі ж. Што да рыфмы і сілабатонікі — яны ўзышлі з радовішчаў мовы як ейныя модусы; узыходзяць іншыя — на здароўе, калі яны слушныя, то замест таго каб узаемаадмаўляцца, пачнуць узаемадапаўняцца. Але найперш слухайцеся свайго ўнутранага голасу — і ён вам падкажа, што ёсць тое, што для вас сапраўднае. Не навамоднае і не старамоднае перадаюць са стагоддзя ў стагоддзе адно аднаму паэты, а сапраўднае, як у вершы Уладзіміра Хадыкі:
Тады сваіх здабыткаў кайстру —
Што не дабраў, што стойваў сам, —
Я перадам другому майстру,
Другому сэрцу перадам.
— Наколькі, увогуле, важныя тэндэнцыі ў мастацтве і наколькі варта да іх прыслухоўвацца?
— Тэндэнцыі кажуць пра ландшафт часу, слугаваць ім не трэба, але лічыцца варта, і дарога, куды б яна ні кіравалася, гэта робіць, і рака, куды б яна ні плыла, — таксама.
— Ці патрэбна маладым паэтам удзельнічаць у конкурсах ды паэтычных спаборніцтвах? Часам здаецца, што ўсё роўна пераможца заўжды абумоўлены існуючымі тэндэнцыямі, якімі б "тэндэнцыйнымі" яны ні былі і якім бы кампетэнтным ні было журы...
— Ці ўдзельнічаць у літаратурных спаборніцтвах, ці не — глядзіце самі. Якімі б калі ні былі тэндэнцыі, творчыя здзяйсненні — тое асноўнае, на што тэндэнцыі заўсёды азіраюцца і з чаго яны ўрэшце і вынікаюць самі.
Урок № 4
— Ёсць у мяне яшчэ такое глабальнае максімалісцкае пытанне. Пра натхненне. І матывацыю. Дзе іх браць? І адкуль вы іх бераце? Уявіце сабе сітуацыю, калі здаецца, што пра ўсё ўжо напісана, што ўсе тэмы перабраны, або што не хапае НЕЧАГА, каб узяцца за нейкую тэму. Але ты разумееш, што гаварыць хочацца. А слоў быццам няма. Або табе здаецца, што яны нейкія НЕ ТЫЯ — банальныя, ці што. Што тады рабіць? Або вось матывацыя. Калі быццам і словы ёсць, але нешта замінае ўзяцца за справу, напісаць, намаляваць. Як перамагчы стан "а навошта і каму гэта трэба?" Калі і сам нібыта мучаешся ад гэтага маўчання, але і разумееш, што сапраўды — навошта, калі 1) усё роўна, усе памром, 2) усё роўна гэта ніхто не прачытае, і толькі адзінкам, можа быць, гэта спадабаецца, 3) усё роўна гэта не можа прыносіць аніякіх грошай, і давядзецца рабіць нешта па-за творчасцю, а гэта вельмі стамляе... Дзе браць натхненне і матывацыю?
— Спыняемся на агучаных вамі аксіёмах: яны падобныя да хваляў, што дабеглі да краю рэчаіснасці і цяпер вяртаюцца назад. Калі там, за краем, насампраўдзе больш нічога няма, паэзіі (і мастацтву ў цэлым) у гэтай рэчаіснасці няма чаго рабіць. Але, здаецца, за ім сёе-тое ёсць і, яшчэ раз здаецца, нешта вельмі істотнае. Мы існуём адразу(!) тут і там, у сегменце і ў цэлым, у гэтым свеце і ў тым, і адно з удзелам іх абодвух адбываюцца адкрыцці, рэлігія робіцца відушчай, а жыццё змястоўным. Чым? Магчымасцю і вынікам, альбо — ростам. "...Раслінай росту ў неба стацца" — згадваецца радок з Веліміра Хлебнікава, вершы якога пераклаў на беларускую мову і якія выйшлі кніжкай пад назвай у адну літару — "З". Паэзія ад гаварэння, мастацтва ад фатаграфіі адрозніваюцца тым, што яны здольныя заходзіць за край — за небакрай. Любы жывапісец намалюе сланечнікі і любы аматар зробіць здымак, але "Сланечнікі" Ван-Гога асаблівыя тым, што яны знайшліся т а м і выявіліся а д т у л ь. Ну а матывацыя...
На маю думку, матывацыя творчасці ў ёй самой. Яе можна назваць самаматывацыяй, іншыя не выключаюцца, аднак яны дадатковыя альбо акалічнасныя. І калі арыентавацца на іх — творчасць блукае ў акалічнасцях і сама становіцца дадаткам да нечага, гэта азначае сябе не знаходзіць. Як зрок бачыць, як слых чуе, як розум разумее, як слова вымаўляецца — гэтак і творчасць. Яна не нешта выключнае, а глыбокая ўласцівасць самой чалавечай існасці. Валодаць ёй немагчыма, а каб яна спраўджвалася, творца павінен ёй слугаваць і з ёй узгадняцца. Чытач не мэта, а творчасць ведае метамэту, калі той, хто ў ёй удзельнічае (ці далучаецца да яе), змяняючы сябе, змяняе рэчаіснасць. Кранаю, слухаю, гляджу... — гаворка ідзе пра самаматывацыю.
Урок № 5
— А як трэба пісаць, Алесь Сцяпанавіч? Тады, калі ты розумам разумееш, што трэба напісаць верш, што вось здарылася нешта экстраардынарнае, нейкі выпадак на літоўскай мяжы або ў кавярні падчас літаратурных пасядзелак, або адно тады пісаць, калі менавіта ёсць нейкі імпульс невідавочны, можа быць, і ты разумееш, што вось зараз сядзеш і проста напішаш усё начыста...
— Розум умее і мае досвед, а ў творы ўсё адбываецца ўпершыню. Не пішацца — не стамляйце сябе і мовы: тое, што не ўкладаецца ў верш, лёгка можа ўкласціся ў эсэ ці ў нататку, ці проста ў сустрэчу слоў. Але калі гэтага мала і задума не задавальняецца "лёгкім", тады дазвольце ёй пакутаваць і самой знаходзіць выйсце: с а м а — яна яго знойдзе, з падказкамі і староннімі рэкамендацыямі — не.
— Ці значыць гэта, што не патрэбна дапрацоўваць верш, вяртацца да яго: то бок, як ён напісаўся, так яно і ёсць, і не трэба больш над ім "сядзець"?..
— Вяртайцеся-вяртайцеся! Вашае пачуццё будзе вас весці і вяртаць да верша. І толькі тады, калі ён адгукнецца, уздыхняце, і ён не будзе над вамі вісець, як нейкая недаробленая справа, вы перастанеце думаць, што нешта там не так. Што? Гэтым зрокам мы не бачым, а ўнутраным — адразу... І таму — нармальна вяртацца, з'яўляецца нейкі новы нюанс, новы штрых, новае супадзенне... А калі не атрымліваецца, прапускайце. Але тое, што хоча яшчэ ўдакладніцца, удасканаліцца, яно будзе вас кранаць. Спыняць. Можа, вы пройдзеце гэты раз, не дасце адказу, але ўсё роўна яно будзе звяртаць на сябе ўвагу. Разу-
мовае не старонняе творчасці, але такое яно, дастатковае для пэўных абсягаў быцця, для ўсяго яго недастатковае. Яно задужа асабовае і, калі спрабуе ахапіць (падпарадкаваць сабе) усё быццё, становіцца астрогам для згаданага намі росту.
— Які верш добры: той, які падаецца добрым, калі чытаеш яго пра сябе, альбо той, які добра гучыць толькі тады, калі яго па-мастацку выконвае аўтар, расстаўляе ўсе акцэнты?
— Калі верш чытае аўтар, ён чытае яго не лепш і не горш, а своеасабліва, можа, нават непаўторна. Гэта дастаткова для верша? Неяк, зусім нядаўна, адзін кнігалюб прынёс мне на подпіс кніжку, старую, купленую недзе ў антыкварыяце — "Паляванне ў райскай даліне". Былы ўладальнік акуратным почыркам павыпісваў радкі, якія яму адгукаліся, акурат на палях кнігі. Сярод іншых быў там і гэтакі: "Верш значны не гукам, які чуваць, пакуль верш чытаецца, а сваім рэхам, якое ён утварае, калі адгучыць". Любое слова — зараз — паміж намі — сказанае — ну вось так — з асаблівай інтанацыяй — зверне нашу ўвагу — і можна сказаць — о, тут нешта можа адкрыцца! Але гэта толькі голас, толькі інтанацыя, толькі спроба і спосаб паказаць сябе і нешта, а верш адкрывае і адкрываецца сам. Паўтаруся: дасканалыя творы могуць існаваць і без аўтара...
Урок № 6
— Вы сказалі, што дасканалы твор не мае патрэбы ў аўтары... А вось часам гавораць, калі разглядаюць два вершы аднаго аўтара: гэты верш мог бы напісаць і іншы паэт, а вось гэты — толькі менавіта гэты паэт і больш ніхто. Якія вершы лепшыя: тыя, што раствараюцца і могуць належаць каму заўгодна, ці тыя, якія па нейкіх прычынах могуць належаць толькі канкрэтнаму паэту, якія маюць аўтарскі стыль? І ці ёсць нейкая аб'ектыўнасць у тым, каб вызначыць "каштоўнасць" гэтых вершаў беспамылкова?
— Ёсць творы, якія стварыла прырода, жыццё. Яны самаісныя, самадастатковыя і належаць усім — трава, дрэва, рака, дождж, маланка... Яны ўсімі распазнаюцца і, што такое яны, усякі раз вытлумачваюць самі. Гэта дасканалыя творы. У тых жа зномах згадваю: пры сустрэчы з шэдэўрам з'яўляецца ўражанне, што сустракаешся з нечым даўно знаёмым. Прынцып шэдэўра закладзены глыбока ўнутры кожнага чалавека — ён арыентуецца ў сваіх паводзінах, назіраннях, суадносячыся з ім, з гэтым прынцыпам. І таму "каштоўнасці" адрасуюцца ўсім і апрыёры становяцца ўсіхнімі. Гэта апрыёры, а каб на справе твор дайшоў да людзей, аўтар павінен укладацца ў высілкі і прыкладаць намаганні. Твор павінен дайсці да людзей. Ну а тады ўжо кідайце яго, хай ён жыве, як яму выпадае.
— А як дайсці сёння паэту да людзей?
— Так, як Магамет даходзіць да гары і як гара даходзіць да Магамета, так, як кветка даходзіць да пчол і як пчолы да кветкі, — наўзаем.
— Ці ёсць нейкая аб'ектыўнасць у ацэнцы паэзіі? Калі адзін цудоўны паэт пра адзін верш гаворыць, што гэта геніяльны верш, а другі цудоўны паэт пра гэты ж самы верш гаворыць, што гэта слаба, так сабе, што гэта "не яго" верш.... Дык які ж ён насамрэч — гэты верш?
— А ёсць яшчэ трэці цудоўны паэт — той, хто напісаў гэты верш. Слухайцеся голасу гэтага трэцяга: ён ідзе сваёю дарогай, і тое, што ён сказаў, — гэта заўсёды яшчэ не ўсё. А аўтарытэты — жывыя помнікі: для таго, хто ідзе сваёю дарогай, яны становяцца прыступкамі ў наступнасць. Ва ўсякай з'яве мастацтва, дый жыццёвай таксама, закладзена самаацэнка. Перш чым яе ўбачаць і распазнаюць людзі, яе ўжо ўбачыў і распазнаў Бог — альбо, калі хочаце, Ісціна. Людзі ў памылках. Але таму што яны далучаны да Ісціны і ў той меры, у якой да яе далучаны, яны здольныя распазнаваць свет і тое, што ў ім. Прызначэнне паэзіі — быць у гэтым, сведчыць пра гэта і гэтаму спрыяць.
Вучылася
Вольга ЧАЙКОЎСКАЯ.
Мерапрыемства праводзіцца на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
