Беларускае кіно: АДНЫМІ ГРАШЫМА ТУТ НЕ ДАПАМОЖАШ

Юрый Ігруша — кінапрадзюсар з 25-гадовым стажам. Ён стаяў каля вытокаў беларускага відэаарта ў канцы 1980-х, сябраваў з творцамі-авангардыстамі, якія сёння лічацца класікамі айчыннага мастацтва. Ён здымаў кіно, ствараў кінакааператывы, быў адным з аўтараў культавай тэлеперадачы пачатку 1990-х "Око" (якая пра рэкламу і не толькі) і знаходзіўся ў камандзе стваральнікаў тэлеканала АНТ. Апошнія два гады Юрый Віктаравіч узначальваў Беларускі відэацэнтр, які за гэты час са стратнага ператварыўся ў прыбытковае прадпрыемства і стаў для многіх знакам якасці. Праўда, нядаўна было прынята рашэнне далучыць Беларускі відэацэнтр да Нацыянальнай кінастудыі "Беларусьфільм" у якасці студыі спецыяльных праектаў.

Пра гэта, а таксама пра глабальны кінабізнес, сусветны кінапракат, асаблівасці айчыннай кінаіндустрыі і прадзюсіравання і пра тое, чаму кіношнікі вымушаны не спаць суткамі, Юрый Ігруша распавёў адмыслова для "Звязды".

Кіно архітэктара

— Па адукацыі я архітэктар, скончыў архітэктурны факультэт БНТУ. Калі прасачыць шляхі архітэктараў, часам здзіўляешся. У Беларусі, напрыклад, вядомы мультыплікатар Міхаіл Тумеля па адукацыі архітэктар. Мы разам вучыліся. Дзмітрый Строцаў,вядомы авангардны паэт, — таксама наш аднакурснік. Наш курс быў вельмі выбітным. З намі вучылася яшчэ Галіна Левіна, дачкаЛеаніда Левіна, вядомы архітэктар, якая ўзначальвае камісію ў Бруселі па захаванні культурнай спадчыны. Архітэктурны факультэт заўжды славіўся сваімі традыцыямі. Адна з галоўных — стварэнне аматарскага кіно. Нават спецыяльны "Архікінафестываль" праводзіўся ў Мінску на вуліцы Карла Маркса ў памяшканні Саюза архітэктараў. Гэта было культавае месца, куды людзі стараліся патрапіць усімі спосабамі. Лезлі нават праз вокны.

Юрый Ігруша на фестывалі «AVE»— На факультэце была група людзей, якая здымала на кінаплёнку 8 і 16 мм. Я далучыўся да гэтага працэсу, таму што любіў фатаграфаваць і ўжо здымаў на аматарскую кінакамеру. Мой пластылінавы мультфільм тых часоў пра ваенныя зборы нават заняў першае месца на "Архікінафестывалі". Такім чынам я прыйшоў да ўспрымання кіно, да першых эксперыментаў. Адчуў, што такое глядацкая ўвага. І неяк мяне гэта зачапіла.

— У 1985 годзе скончыў архітэктурны факультэт. Прычым дыплом быў сур'ёзны — "Узнаўленне гістарычнага архітэктурнага ядра горада Нясвіжа". Я правёў там шмат часу — у архівах, музеях, на раскопках. З тых часоў Нясвіж — адзін з маіх улюбёных гарадоў. І гэта нават адлюстравалася на працы Белвідэацэнтра. Мы зрабілі шэраг фільмаў пра Нясвіж. А мой дыплом заняў першае месца на конкурсе дыпломаў архітэктараў у СССР.

— У мяне было шмат сяброў, якія працавалі ў галіне кіно і тэлебачання. Яны ўбачылі, што я трохі засумаваў у Белдзяржпраекце, куды патрапіў па размеркаванні, і прапанавалі перайсці працаваць у кіно. Я стаў адным з самых маладых тарыфікаваных кінааператараў.

— Набліжалася перабудова. Мы з калегам аднойчы ўбачылі рэкламны буклет відэакамер. Разгледзелі яго з павелічальным шклом і зразумелі, што за гэтым будучыня. Пачынаўся рух кааператываў. Мы ўзялі крэдыт, паехалі ў Прыбалтыку, купілі відэакамеру, прывезлі яе ў Беларусь. І гэта была першая ў Беларусі відэакамера новага пакалення. Потым адкрылі першы ў Беларусі кінакааператыў — "Відэаатэлье №1". Пачалі выконваць заказное рэкламнае і прэзентацыйнае відэа.

Вытокі прадзюсіравання

— Каб здымаць свае фільмы, даводзілася рабіць нейкія дапаможныя рэчы — зарабляць грошы. Паступова гэты працэс ператварыўся ў прафесію. Менавіта там і знаходзяцца вытокі прадзюсіравання. Трэба было самастойна шукаць крыніцы фінансавання, праходзіць увесь ланцужок ад пошуку грошай да выніковага прадукту. Я адкрыў кампанію "ОКО". Пачаў рабіць аднайменную праграму. Гэта была праграма пра рэкламу, якая ішла ў эфіры беларускага тэлебачання з 1989 па 1995 год і з'яўлялася аналагам расійскай перадачы "Рэктайм", якую вёў Ігар Вернік. Мы доўга шукалі вядучага, знайшлі маладога хлопца. Цяпер гэта вядомы акцёр Эдуард Трухмянёў. Потым яго замяніла Вольга Сарако.

— Аднойчы мы нават запрасілі "Рэктайм" у Беларусь. Яны знялі тут тры выпускі пра стан беларускай рэкламы і не толькі. Яшчэ там паказваліся найлепшыя рэкламныя ролікі свету. Так я выйшаў на "Ноч паглынальнікаў рэкламы". Першую і другую "Ноч" у Мінску праводзіў я. Пасля былі першыя "Канскія львы".

— Для сябе мы здымалі відэаарт. Абстрактныя канцэптуальныя фільмы. Многія з іх у мяне захаваліся. А ў 2000 годзе я зняў вялікі дакументальны фільм "Падземка". У яго ўвайшлі найлепшыя фрагменты тых старых фільмаў, а таксама інтэрв'ю з Цэслерам, Строцавым, Міцьком — вядомым мінскім персанажам Дзмітрыем Корзунам. Наогул, я хачу выпусціць анталогію ранняга беларускага відэаарта.

Культ месца

— Тады было вельмі шмат мінскіх традыцый, якія мы самі стварылі. Былі штодзённыя сустрэчы на вуліцы Чырвонай у кавярні. Гэта было культавае месца, дзе сустракаліся ўсе авангардысты. У гадзіну дня на Чырвоную заўжды можна было прыйсці, і там нехта з нашых быў. Усе сустракаліся, абменьваліся інфармацыяй. Тады не было ні інтэрнэту, ні мабільных тэлефонаў. Але мы ведалі, дзе знайсці адно аднаго. У нашай тусоўцы былі Дзмітрый Строцаў з гуртом "Беларускі клімат", якія нядаўна ўжо юбілей адзначылі, Філіп Чмыр, вядомы ў Мінску як Філ, з гуртом "Барабанны экстаз", які потым стаў знакамітым "Drum Ехstаsу", і многія іншыя. Гэта былі часы, калі яны ладзілі канцэрты пад мастамі на Свіслачы, а іх за гэта арыштоўвалі. Усё было так эпатажна.

— Яшчэ адным культавым месцам было Траецкае прадмесце. Увечары ўсе збіраліся ў Траецкім. Тады актуальнымі станавіліся перформансы. Гэтым славіўся Ігар Кашкурэвіч, які цяпер жыве ў Германіі. Мы з ім знялі вельмі шмат відэаперформансаў, частка з іх захавалася. Напрыклад, быў перформанс да юбілея Малевіча. Стварылі супрэматычную труну, унеслі яе ноччу ў Палац мастацтваў. Было шыкоўна.

Кіно як тэатр

— У той перыяд з'явілася геніяльная задума гурта "Беларускі клімат" і Дзмітрыя Строцава "изустное кино", калі кіно стваралася без дапамогі кінаінструментаў: камеры, мантажу, экрана і г.д. Чалавек або некалькі людзей проста пераказвалі фільм. Тады прайшлі нават тры фестывалі такога кіно. Першы адбыўся ў пад'ездзе, як імправізацыя. А трэці прайшоў пры поўнай зале ў Палацы прафсаюзаў. "Изустное кино" сёння ўвайшло ў анталогію авангарду як беларускае вынаходніцтва. Гэта сусветная з'ява, якой не было нідзе. І гэта ўсё з'явілася з жадання здымаць кіно ва ўмовах, калі не было ні грошай, ні абсталявання.

Дзяржаўнае і прыватнае

— У эпоху першых камерцыйных банкаў, калі яны яшчэ фінансавалі кіно, было знята некалькі знакавых фільмаў. Сярод іх фільм Аляксандра Карпава "Мона Ліза". Там здымаўся Цэслер і шмат іншых цікавых людзей. Гэта адзін з такіх знакавых фільмаў перыяду кааператыўнага кіно. Але перыяд быў даволі кароткі. Узлёт камерцыйных банкаў, якія спрабавалі займацца ўсім: і гандляваць вагонамі, і здымаць кіно — хутка скончыўся.

— Потым зноў падключылася дзяржава і ўзмацніўся дзяржаўны сектар. У перабудову ў дзяржавы грошай на кіно практычна не было. Чаму банкі і пачалі яго падтрымліваць. Але дзяржава ўзнавіла фінансаванне. Ад гэтага, праўда, больш фільмаў не стала, але ўзмацнілася манаполія. Кіно — даволі дарагое мастацтва. Без грошай можна рабіць толькі эксперыментальныя незалежныя фільмы. На экране беднае кіно адразу заўважнае. Крыніцы фінансавання — гэта асноўны момант у кіно. У Беларусі ў асноўным развіваецца лінія дзяржаўнага кіно. Альбо мы аказваем паслугі расійскім тэле- і кінакампаніям. Сюды прыходзяць расійскія прадзюсары, наймаючы цэлыя беларускія здымачныя групы. Тадароўскі, Астрахан і вельмі шмат іншых вядомых рэжысёраў здымаюць кіно на тэрыторыі Беларусі. Гэта дазволіла развіць інфраструктуру. З'явіліся кампаніі, якія абслугоўваюць кіно: здаюць абсталяванне ў арэнду і набіраюць здымачныя групы. Апошнія гады былі сезоны, калі здымалася да 40 фільмаў на тэрыторыі Беларусі. Па-першае, гэта каласальны прыток сродкаў. Па-другое, праца для многіх беларускіх спецыялістаў, якія на кожным фільме ўсё больш адтачваюць сваё майстэрства.

— Калі ў сумесным праекце няма долі, якая набліжаецца да 50%, то ўдзел у ім з фінансавага пункту гледжання амаль не мае сэнсу. Я, як прадзюсар, заўжды імкнуся да ўдзелу ў тых праектах, якія пакідаюць долю ў фільме. Кропка акупнасці гэтых фільмаў павінна быць не вельмі далёкая. Чым даражэй праект, тым далей кропка яго акупнасці.

— У чым сёння праблема дзяржаўнага кіно? У тым, што няма скразнога прадзюсіравання, калі прадукт ад пачатку да канца знаходзіцца нібы ў адных руках. А ў нас як? Запусцілі фільм, засвоілі бюджэт, а далей хто фільмам займаецца — незразумела.

Глабальны кінабізнес

— Гульнявое кіно сёння мае вертыкальную амплітуду. Гэта значыць, самая высокая кропка продажу фільма — адразу пасля стварэння. А дакументальнае кіно мае гарызантальную амплітуду. Яно прадаецца ўвесь час, і бывае нават так: чым старэйшы фільм — тым ён цікавейшы становіцца.

— У заходнім кіно свая лагістыка. Калі кампанія створана магутным прадзюсарам, то яна робіць стаўку не на адзін фільм, а на пакет фільмаў, падразумяваючы адразу, што з іх толькі некалькі будуць камерцыйна паспяховымі і акупяць увесь пакет. Усё выходзіць з адной крыніцы, аптымізуе вытворчасць. Такім чынам адбываецца глабальны бізнес.

— Калі рабіць фільмы па адным, не падыходзячы да гэтага сістэмна, не прасоўваючы на рынак сваю прадукцыю пакетна, то ў розніцу кожны фільм практычна неакупны. Асабліва ў Беларусі, таму што ў нас няма добрай сістэмы кінатэатраў. На 10 мільёнаў чалавек у нас вельмі мала кінатэатраў. Да таго ж давер да беларускага кіно, на вялікі жаль, страчаны. Яго трэба вяртаць.

Прадзюсар — гэта цэмент

— Школа прадзюсараў неабходная. Але прадзюсар — гэта вопыт, гэта цэмент, на якім трымаецца ўся кінавытворчасць. Нельга навучыць прадзюсіраванню маладога чалавека, які не ведае знутры нічога. Я не раз назіраў працэсы кінавытворчасці, дзе кіраўнікі нават не разумеюць, як што робіцца. Я працаваў на здымачнай пляцоўцы і ў мантажнай суткамі. Мой рэкорд працы, не выходзячы з мантажнай, чацвёра сутак. Я спаў, пакуль відэаінжынер рабіў падлікі. Потым ён мяне штурхаў, і я працаваў далей. Гэта было падчас працы над фільмам "З Новым годам, альбо Цягнік №1". Ён ствараўся кампаніяй "ОКО" па заказе беларускага тэлебачання. Там іграў Дзмітрый Харацьян, спявала Эдзіта П'еха і вельмі шмат сёння вельмі вядомых беларускіх гуртоў. Рэжысёрам фільма быў Уладзімір Янкоўскі, сын Расціслава Янкоўскага. На фінальных мантажах Валодзя захварэў, і мне, як прадзюсару, давялося заканчваць фільм самому. Гэта быў 2000 год. Фільм быў павінен ісці ў эфір адразу пасля навагодняга віншавання Прэзідэнта. Тэхніка адмаўлялася працаваць. Калі ў эфіры ўжо ішла першая частка фільма, трэцяя частка яшчэ толькі ехала на эфір. Я тады ўжо наогул ледзь стаяў на нагах. Мой калега Ваня Пінігін стаў на калені перад камп'ютарам і маліў яго, каб той запісаў фільм. Камп'ютар апошні раз уключыўся, запісаў усё і памёр канчаткова. "Круцейшага" моманту ў жыцці проста не было: магія поўная, энергетыка зашкальвала, нават "жалеза" не вытрымлівала.

— Адсюль вынікае галоўны прынцып працы прадзюсара — паднімацца і рабіць нават тады, калі рабіць не можа ўжо ніхто. І тут мне заўжды вельмі дапамагае вопыт і тое, што я ведаю ўсе працэсы знутры. Трэба разумець, што ў сучасным кінапрацэсе: няма прадзюсара — няма прадукту. І прадзюсар — гэта не той чалавек, які дае свае грошы, а той, хто іх знаходзіць з розных крыніц і звязвае рэсурсы з вынікам.

Тэлебачанне тваёй мары

— Калі з'явілася задума стварэння канала АНТ, яго ініцыятары запрасілі, на іх погляд, прафесіяналаў на рынку. Так я патрапіў у каманду людзей, якія прыдумлялі канцэпцыю канала з самага пачатку. Гэта быў вельмі цікавы час, мы ўсё рабілі ўпершыню. Тэлеканал у пэўным сэнсе зрабіў рэвалюцыю на тэлерынку Беларусі. Стварыў канкурэнцыю, увёў паняцце рэйтынга. Вельмі шмат рэчаў, якія сёння прысутнічаюць як данасць, тады спазнаваліся ўпершыню. Нават формы праграм, набыццё фармату. Я спецыяльна ездзіў у Швецыю вывучаць сістэму тэлефарматаў, таму што асноўны цэнтр гандлю тэлефарматамі знаходзіццца ў Стакгольме.

— На канале ў нас была задума фільма-катастрофы "Рэактар", прысвечанага чарнобыльскай катастрофе. Але паколькі задума была даволі глабальная, у 2005 годзе праект палічылі занадта дарагім і не запусцілі. Хаця ў нас была праведзена ўся падрыхтоўчая праца. Калі я зразумеў, што ад Беларусі ста-
працэнтнага фінансавання не будзе, то правёў перамовы з Ігарам Таўстуновым (маскоўская кампанія "Профіт"). Ён загарэўся. Прайшло літаральна два тыдні, і я прачытаў у расійскай прэсе наступнае: маўляў, Ігар правёў прэс-канферэнцыю і заявіў, што да ўгодкаў чарнобыльскай катастрофы ў 2011 годзе будзе зняты фільм-катастрофа, папярэдне атрымана згода Фёдара Бандарчука і магчымы ўдзел Беларусі і Украіны. Хаця гэта, вядома, была наша ідэя. У выніку Ігар спрадзюсіраваў фільм-катастрофу "Метро", а яго партнёр, з якім яны не сышліся ў поглядах, фільм Аляксандра Мендадзэ "У суботу" — пра Чарнобыль. Вось так эвалюцыянуюць ідэі.

— Яшчэ адным знакавым праектам для мяне стаў фільм Сяргея Лазніцы "У тумане". Гэта я прывёў Сяргея ў Міністэрства культуры да тагачаснага міністра Паўла Латушкі і ў Дэпартамент па кінематаграфіі, які тады ўзначальваў сённяшні дырэктар "Беларусьфільма" Алег Сільвановіч. І хаця Лазніца першапачаткова не планаваў удзел Беларусі ў фільме, мы яго пераканалі, што Быкаў і Беларусь — непадзельныя.

— Калі я чую "Якая там роля Беларусі ў фільме "У тумане"!, мне трошкі смешна. Калі мы з галоўным прадзюсарам фільма немцам Хайнам Дэкертам ішлі па чырвоным дыванку Канскага кінафестываля, ён сказаў мне, што без беларусаў фільм не выйшаў бы. Быў пэўны момант з-за нястачы фінансавання, калі вырашалася пытання аб замарозцы фільма на год. Гэта азначала — смерць. І менавіта рашэнне беларусаў экспартаваць за мяжу шэраг сваіх паслуг, рэквізіту, касцюмаў, людзей вырашыла лёс фільма.

Унікальны беларускі шлях

— Калі Павел Латушка, які зараз з'яўляецца паслом Беларусі ў Францыі, прапанаваў мне ў перыяд працы на праекце Сяргея Лазніцы пасаду дырэктара Беларускага відэацэнтра, я пагадзіўся. На той момант Белвідэацэнтр быў стратнай кампаніяй, але актыўна ішло рэфармаванне кіно, я адчуваў падтрымку дзяржавы і Мінкульта. Вывеў прадпрыемства са страт, рэарганізаваў кампанію і, па сутнасці, стварыў прадзюсарскі цэнтр унутры маленькай дзяржаўнай структуры. І калі раней было вельмі складана знайсці рэжысёраў, сцэнарыстаў, аператараў, то пасля ўвядзення дагаворнай сістэмы супрацоўніцтва ў нас утварылася літаральна чарга спецыялістаў, якія хочуць з намі працаваць.

— За два гады працы мы знялі 78 фільмаў, узялі ўдзел у 176 фестывалях і больш чым у 50 атрымалі ўзнагароды. З пункту гледжання бізнесу, фестывалі патрэбныя для таго, каб павысіць кошт фільма. Мы стварылі свой каляндар фестываляў і наладзілі сістэму пастаяннга ўдзелу ў іх. Пасля ўсіх гэтых поспехаў для мяне рашэнне аб далучэнні Белвідэацэнтра да кінастудыі"Беларусьфільм" усё яшчэ застаецца загадкай. На мой погляд, узбуйняць і так грувасткую кінастудыю — няправільны шлях. Тым больш што здаровая канкурэнцыя прыносіць толькі карысць.

— У беларускай сістэме кінавытворчасці павінен выпрацавацца свой шлях. Глабалізацыя праектаў для Беларусі — памылка. Сёння нам не дагнаць сусветную кінавытворчасць, дзе бюджэты фільмаў велізарныя. Тым больш што хутка бюджэт фільма ў 200 мільёнаў долараў і больш стане проста неакупным. Беларусь на гэтым фоне выглядае смешна. А вось невялікія фарматы або малабюджэтныя поўныя метры, заснаваныя на цікавай ідэі, з добрай рэжысурай і акцёрамі, могуць нас уратаваць. Гэта шлях пошуку драматычнай лініі, а не экшну. Таму павялічваюцца функцыі рэжысёраў, сцэнарыстаў, акцёраў. Грашыма тут не дапаможаш. Трэба выхоўваць свае кадры. Расіяне да нас не прыедуць і не здымуць нам беларускае кіно. Патрэбна свая школа. Беларускі відэацэнтр, дарэчы, за 2 гады дапамог студэнтам Акадэміі мастацтваў зняць 11 курсавых і дыпломных прац.

— Думаю, сёння для Беларусі вельмі важна падтрымаць кірунак незалежнага (з пункту гледжання крыніц фінансавання) аўтарскага кіно. Таму адным з кірункаў кампаніі "Адкрытае кіно", дзе я з'яўляюся супрадзюсарам, будзе якраз падтрымка невялікіх артавых праектаў. З намі падпісалі кантракты ўжо многія беларускія рэжысёры: Арцём Лобач, Максім Носаў, Юрый Елхаў ды іншыя. Мы адкрыты для супрацоўніцтва. Наша галоўная мэта — не даць маладым пасля здымкаў першага фільма расчаравацца і сысці з прафесіі. Мы будзем дапамагаць шукаць фінансаванне, наладжваць дыстрыбуцыю. Акрамя таго, я працягну працу над праектам "Брут" (другі фільм пасля стужкі "Туфлікі" для кінаальманаха пра Халакост) з рэжысёрам Канстанцінам Фамам. Паклікалі мяне і прадзюсіраваць новы нацыянальны кінапраект — хутка вы пра яго пачуеце. Ёсць сумесныя планы ў нас і з Хайнам Дэкертам. З адным з беларускіх тэлеканалаў вяду перамовы пра стварэнне штотыднёвай праграмы пра незалежнае беларускае кіно. Праца працягваецца. Усё па-ранейшаму.

Гутарыла
Вольга ЧАЙКОЎСКАЯ