КУДЫ РУХАЕЦЦА НАША ДАКУМЕНТАЛЬНАЕ КІНО?

Вяс­ко­вая рэ­аль­насць vs «офіс­ны планк­тон»

На кі­на­сту­дыі «Бе­ла­русь­фільм» апош­нім ча­сам вель­мі ру­пяц­ца пра роз­га­лас і ін­фар­ма­цый­ную пад­трым­ку. Для гэ­та­га на­ла­дзі­лі на­ват трох­дзён­ны па­каз да­ку­мен­таль­ных філь­маў, зроб­ле­ных на сту­дыі «Ле­та­піс» за мі­ну­лы 2013 год. І ця­пер гэ­та ўжо не за­кры­ты па­каз вы­ключ­на для кі­на­кры­ты­каў і не­шмат­лі­кіх прад­стаў­ні­коў прэ­сы. Аб­вест­кі аб пра­гля­дзе мож­на бы­ло знай­сці на­ват у ін­тэр­нэ­це, а зна­чыць — за­пра­ша­лі­ся ўсе кі­на­ама­та­ры. Па шчы­рас­ці, гэ­та ра­дуе. Бо ча­го-ча­го, а ад­кры­тас­ці, сва­бод­на­га до­сту­пу да ін­фар­ма­цыі і ар­га­ні­за­цый­най зла­джа­нас­ці бе­ла­рус­ка­му кі­но не ха­пае най­перш.

Уся­го на «Ле­та­пі­се» за 2013 год зня­лі 20 да­ку­мен­таль­ных філь­маў агуль­най пра­цяг­лас­цю 11 га­дзін 45 хві­лін. Для па­раў­на­ння: пазале­тась бы­лі зня­ты 24 філь­мы пра­цяг­лас­цю 9 га­дзін 10 хві­лін. Ся­рэд­ні кошт ад­ной да­ку­мен­таль­най стуж­кі скла­дае не­дзе 300 млн руб­лёў. Вя­до­ма, сён­ня вы­твор­час­цю сту­дыі «Ле­та­піс» да­ку­мен­та­ліс­ты­ка Бе­ла­ру­сі не аб­мя­жоў­ва­ец­ца. Але сту­дыя іс­нуе з 1968 го­да, і ме­на­ві­та яе пры­ня­та лі­чыць апі­ры­шчам шко­лы бе­ла­рус­кай кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­кі. Толь­кі вось што ў «сце­нах» гэ­тай шко­лы ад­бы­ва­ец­ца сён­ня, ад­на­знач­на ска­заць па­куль да­во­лі цяж­ка. Па­гля­дзеў­шы 18 мі­ну­ла­год­ніх філь­маў сту­дыі «Ле­та­піс», я прый­шла да вы­сно­вы, што ўсе гэ­тыя філь­мы ўмоў­на мож­на па­дзя­ліць на філь­мы пра асоб, ге­ро­яў, гіс­та­рыч­ныя по­ста­ці і іх за­хап­лен­ні і філь­мы пра мяс­ці­ны. Але сту­жак пра лю­дзей усё-та­кі больш. Ча­му іх больш і што з імі не так, раз­ва­жа­ем да­лей.

Вёс­ка-«пе­ра­доз»

Ад­мет­на, праў­да, што на «Ле­та­пі­се» пра­цяг­ва­юць ства­раць як ста­лыя рэ­жы­сё­ры (Ана­толь Алай, Мі­ха­іл Жда­ноў­скі, Вік­тар Аслюк, Іры­на Во­лах ды ін­шыя ), так і з'яў­ля­юц­ца но­выя ім­ёны. Так, гэ­тым ра­зам у ціт­рах уда­ло­ся раз­гле­дзець ім­ёны Іга­ра Чышч­эні (фільм «Анд­рэй Та­кін­данг. Спы­ня­ю­ся ў ся­рэ­дзі­не»), На­тал­лі Жа­мой­дзік («Сёст­ры Пар­фя­но­віч. Гіс­то­рыя ад­на­го ўва­саб­лен­ня»), Юрыя Кі­ва­ла­ва-Стан­ке­ві­ча («За­бы­тыя ім­ёны. Мі­ка­лай Мін­скі»). За мі­ну­лы год на «Ле­та­пі­се» пра­ца­ва­лі 17 рэ­жы­сё­раў. І як сцвяр­джа­юць на сту­дыі, спры­яць рос­ту но­вай ге­не­ра­цыі ма­ла­дых кі­не­ма­та­гра­фіс­таў — пра­грам­нае ра­шэн­не «Ле­та­пі­су».

Што праў­да, раз­гар­нуц­ца но­вым, асаб­лі­ва ма­ла­дым, на сту­дыі, зда­ец­ца, ця­пер да­во­лі цяж­ка. Спра­ва ў тым, што спектр тэм «Ле­та­пі­са» ка­лі не зву­жа­ец­ца з ча­сам, то за­ста­ец­ца ад­ным і тым жа. Гэ­та, як пра­ві­ла, філь­мы да юбі­лей­ных дат, стуж­кі пра зна­ка­мі­тых гіс­та­рыч­ных асоб і на­шых зна­ка­мі­тых і не вель­мі зна­ка­мі­тых су­час­ні­каў, а так­са­ма пра вёс­ку, бе­ла­рус­кую глы­бін­ку, так зва­ную бе­ла­рус­кую па­ра­лель­ную рэ­аль­насць. Я аса­біс­та заўж­ды пры­яз­на стаў­лю­ся да сту­жак, на­прык­лад, пра вёс­ку і вяс­ко­вых лю­дзей. Маг­чы­ма, та­му, што боль­шую част­ку дзя­цін­ства са­ма пра­вя­ла ў ба­бу­лі на вёс­цы, мне ці­ка­ва на­зі­раць за вяс­ко­вым ла­дам жыц­ця, га­вор­кай гэ­тых не­га­рад­скіх лю­дзей, раз­бі­рац­ца ў іх фі­ла­со­фіі і све­та­по­гля­дзе. Тым больш, што на­шу вёс­ку ўжо, зда­ец­ца, не ўра­ту­еш ад знік­нен­ня. Дык трэ­ба хоць на­поў­ні­цу за­свед­чыць да­ку­мен­таль­на, чым яна жыве сён­ня, што мы страч­ва­ем. Але ка­лі гля­дзіш да­ку­мен­таль­ныя філь­мы тры дні за­пар па не­каль­кі га­дзін, то ўспры­ма­юц­ца яны вель­мі «кан­цэнт­ра­ва­на». Гэ­та ад­на­ча­со­ва і ўсклад­няе ўспры­ман­не, і да­па­ма­гае ўба­чыць тое, ча­го не ўба­чыш, гле­дзя­чы філь­мы «па­асоб­ку». Вось і атры­ма­ла­ся, што да­ку­мен­таль­ных кар­цін пра вёс­ку ў тым ці ін­шым сэн­се (пра мяс­ці­ны, мі­ну­лае, асо­бу) у «Ле­та­пі­са» над­звы­чай шмат. На­ват за­шмат. На гэ­тым вяс­ко­вым фо­не хо­чац­ца па­ба­чыць су­час­ныя бе­ла­рус­кія філь­мы ха­ця б пра той жа «оф­іс­ны планк­то­н», жыц­цё га­рад­скіх кан­тор і ста­ліч­ных ме­не­джа­раў — так зва­на­га «но­ва­га пра­цоў­на­га кла­са» Бе­ла­ру­сі. А яшчэ лепш бы­ло б звяр­нуц­ца да ней­кіх праб­лем­ных тэм. Ме­на­ві­та праб­лем­на­га по­ля, маг­чы­ма, на­ват пуб­лі­цыс­тыч­нас­ці ў ней­кім сэн­се бе­ла­рус­кай кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­цы сён­ня і не ха­пае.

Яны, праб­ле­мы, у на­шых да­ку­мен­таль­ных стуж­ках паў­ста­юць як быц­цам ус­кос­на, не зай­ма­ю­чы цэнт­раль­на­га мес­ца. Як у філь­ме Ка­ця­ры­ны Ма­ха­вай «На­пя­рэ­дад­ні»

. Гэ­та фільм-на­зі­ран­не за жыц­цём звы­чай­най шко­лы ў вёс­цы Ба­бі­чы Ча­чэр­ска­га ра­ё­на, якая зна­хо­дзіц­ца не­да­лё­ка ад чар­но­быль­скай зо­ны ад­чу­жэн­ня. Але пра гэ­та гля­дач да­вед­ва­ец­ца толь­кі ў ся­рэ­дзі­не філь­ма. І тое зда­гад­ва­ец­ца, бо ад­нос­на ве­дае пра сі­ту­а­цыю з Чар­но­бы­лем у Бе­ла­ру­сі. А ка­лі за­меж­нік бу­дзе гля­дзець, дык не зда­га­да­ец­ца. Не ацэ­ніць за­меж­нік і дыя­ло­гаў на­стаў­ні­цы з вуч­ня­мі пра тое, што та­кое ка­хан­не або да ча­го трэ­ба ў жыц­ці імк­нуц­ца. «Ву­чыц­ца, па­сту­піць», — га­во­рыць га­лоў­ны ге­рой, школь­нік Ва­ня, які пі­ша вер­шы. «І вес­ці зда­ро­вы лад жыц­ця», — пад­каз­вае на­стаў­ні­ца. Вось яны — каш­тоў­нас­ці су­час­най бе­ла­рус­кай глы­бін­кі.

Улас­на ге­рой у Ка­ці Ма­ха­вай атры­маў­ся вель­мі сім­па­тыч­ны. Та­кі прос­ты і доб­ры вяс­ко­вы хло­пец, шчы­ры, трош­ку са­рам­лі­вы і вель­мі пра­ца­ві­ты. Увесь час да­во­дзіц­ца ба­чыць су­час­ных га­рад­скіх дзя­цей, якія су­тка­мі «за­ві­са­юць» ка­ля кам­п'ю­та­ра і не ад­ры­ва­юц­ца ад эк­ра­наў смарт­фо­наў у мет­ро. А тут — та­кія жы­выя, «аў­тэн­тыч­ныя» дзе­ці, якія гу­ля­юць у свае не­муд­ра­ге­ліс­тыя «ана­ла­га­выя» гуль­ні на пе­ра­пын­ках па­між уро­ка­мі. А па-за шко­лай са­джа­юць буль­бу і ро­бяць уся­ля­кую ін­шую гас­па­дар­чую пра­цу.

Яшчэ ад­ным у пэў­ным сэн­се ад­мет­ным філь­мам  ста­ла стуж­ка вя­до­ма­га рэ­жы­сё­ра Га­лі­ны Ада­мо­віч «Шам­ба­ла» пра бе­ла­рус­кія ба­ло­ты. Не­дзе на Па­лес­сі ёсць яшчэ мяс­ці­ны, дзе на вы­спах ся­род ва­ды жы­вуць лю­дзі. Тут яшчэ за­ха­ваў­ся ста­ры, тра­ды­цый­ны ўклад жыц­ця. Не­ка­то­рыя жы­ха­ры з за­хап­лен­нем і ўзнёс­лас­цю рас­па­вя­да­юць пра жыц­цё на ба­ло­тах: чыс­тае па­вет­ра, су­лад­дзе з пры­ро­дай. Ін­шыя — скар­дзяц­ца і шка­ду­юць, што ўсё жыц­цё ім да­вя­ло­ся пра­жыць у та­кіх не­ча­ла­ве­чых скла­да­ных умо­вах. Жыц­цё на ба­ло­це — гэ­та вы­жы­ван­не. І так рэ­аль­ны геа­гра­фіч­ны факт, на якім па­бу­да­ва­ны фільм, пе­ра­тва­ра­ец­ца ў воб­раз і сім­вал жыц­ця ўсёй Бе­ла­ру­сі. Фільм Га­лі­ны Ада­мо­віч — гэ­та так­са­ма фільм-на­зі­ран­не. А яшчэ вя­лі­кую ро­лю ў ім ады­гры­вае му­зы­ка. У Ада­мо­віч апош­нім ча­сам шмат му­зы­кі, яна на­ват на­пе­рад за­бя­гае. Быў фільм пра Свят­ла­ну Бень і яе гурт «Ся­рэб­ра­нае вя­сел­ле». Зу­сім ня­даў­на на кі­на­фес­ты­ва­лі «Ліс­та­пад» ад­бы­ла­ся прэм'­е­ра стуж­кі «Му­зы­ка вай­ско­вая» пра Мак­са Мер­ма­на. І вось у «Шам­ба­ле» гу­чыць му­зы­ка эт­на-трыа «Тро­і­ца». Цу­доў­ная му­зы­ка! Але зда­ец­ца, што яе ў філь­ме зашмат. Амаль ма­гіч­ны эпі­зод, ка­лі ад­на з ста­лых жы­ха­рак ба­лот чы­тае за­мо­ву, якой яе на­ву­чы­лі прод­кі, а на эк­ра­не мы ба­чым, як ма­гут­ны ве­цер гай­дае дрэ­вы і тра­ву. Гэ­тае спа­лу­чэн­не за­ча­роў­вае. Ёсць у ім кі­не­ма­та­гра­фіч­на-ме­ды­та­тыў­ная сі­ла. Якая, праў­да, зні­кае, як толь­кі па­чы­нае гу­чаць му­зы­ка...

Уся ўла­да — лю­дзям

Ці­ка­ва, што ся­род аў­тар­скіх рэ­жы­сёр­скіх пра­ек­таў філь­маў-на­зі­ран­няў на «Ле­та­пі­се» — боль­шасць. І ў гэ­тым іх сла­басць. У не­чым яны ўсе па­доб­ныя адзін на ад­на­го па­воль­нас­цю, раз­ме­ра­нас­цю. А га­лоў­нае — ад­сут­нас­цю дак­лад­на пра­ду­ма­най дра­ма­тур­гіі. У мас­тац­тве ж на­ват на­зі­ран­не па­він­на быць аб­грун­та­ва­ным. А філь­мы рас­па­вя­да­юць пра кра­наль­ныя лё­сы і рэ­чы, але не ма­юць пра­ду­ма­най кам­па­зі­цыі, і мно­гае ў іх сты­ліс­тыч­на не­ад­на­род­на. Як, на­прык­лад, у бяс­спрэч­на вель­мі сме­лым ідэй­на, але кан­цэп­ту­аль­на не­дас­ка­на­лым філь­ме Юрыя Ці­ма­фе­е­ва «Кро­кі над ва­дой» пра мас­та­ка-ін­ва­лі­да Ана­то­ля Га­луш­ку, па­ра­лі­за­ва­на­га пас­ля цяж­кай траў­мы па­зва­ноч­ні­ка. Ён ува­хо­дзіць у спіс Су­свет­най аса­цы­я­цыі мас­та­коў-ін­ва­лі­даў, якія ма­лю­юць зу­ба­мі і на­га­мі. На пра­ця­гу ўся­го філь­ма не гу­чыць ані сло­ва. У су­пра­ва­джэн­ні кла­січ­най му­зы­кі дэ­ман­стру­юц­ца кад­ры з ня­прос­та­га по­бы­та­ва­га жыц­ця мас­та­ка, які не мо­жа ха­дзіць і ва­ру­шыць ру­ка­мі. Яму да­па­ма­гае, ві­даць, ма­ці. І гэ­ты амаль аква­рэль­ны фільм на­пры­кан­цы ча­мусь­ці пе­ра­тва­ра­ец­ца ў ней­кі рэ­пар­таж з ад­крыц­ця вы­ста­вы мас­та­ка.

Фільм Воль­гі Да­шук «Не адзін» так­са­ма рас­па­вя­дае пра мас­та­ка. Вік­тар За­ла­ці­лін — са­ма­дзей­ны мас­так. Ён жы­ве на бе­ра­зе Нё­ма­на, на ўскрай­ку На­лі­боц­кай пу­шчы. Аб­са­лют­на адзін. Хі­ба што вер­ны са­ба­ка Вольф з'яў­ля­ец­ца яго адзі­ным і са­мым вер­ным сяб­рам, які заў­сё­ды по­бач. Вік­тар За­ла­ці­лін — ін­ва­лід, мае вель­мі ма­лень­кі рост. У 41 год ён свя­до­ма вы­ра­шыў пе­ра­ехаць з го­ра­да ў вёс­ку. І ця­пер жы­ве на ху­та­ры, дзе па­блі­зу ня­ма больш ні­вод­на­га ча­ла­ве­ка. Па сут­нас­ці, «Не адзін» — гэ­та свое­асаб­лі­вы фільм-парт­рэт. Толь­кі не на фо­не па­рад­на­га ін­тэр'­еру, а на фо­не жорст­кай рэ­ча­іс­нас­ці, ка­лі мас­так ра­зу­мее, што з яго хва­ро­бай доў­га не жы­вуць...

Філь­мы-парт­рэ­ты ў бе­ла­рус­кай кі­на­да­ку­мен­та­ліс­ты­цы — да­ні­на са­вец­кім тра­ды­цы­ям, ка­лі не­аб­ход­на бы­ло з улас­ці­вым тым ча­сам па­фа­сам па­ка­заць усю ве­ліч ге­роя. Вось Ула­дзі­мір Да­шук у філь­ме пра га­лоў­на­га кі­но­ла­га Мін­скай воб­лас­ці Дзям'­я­на Ха­да­то­ві­ча («Ut Vіtae Est. Жыц­цё, як яно ёсць») і хі­рур­га ва­ен­на­га шпі­та­ля Ула­дзі­мі­ра Куч­мея («Fіtae Est Fragіle. Жыц­цё хруп­кае») ад па­фас­най па­рад­нас­ці ады­шоў, імк­нуў­шы­ся па­ка­заць пе­рад­усім са­мо­га ча­ла­ве­ка, з яго пе­ра­жы­ван­ня­мі, по­бы­та­вым жыц­цём. Але не ўнік­нуў ма­за­іч­нас­ці на­ра­ты­ву, праз­мер­най раз­дроб­ле­нас­ці кам­па­зі­цый­ных час­так. Ні­бы­та вель­мі шмат ха­цеў спа­лу­чыць у ад­ным філь­ме, за­шмат рас­ка­заць пра ад­на­го ча­ла­ве­ка і ня­прос­тую спра­ву яго жыц­ця. Ха­ця, трэ­ба ад­даць на­леж­нае, філь­мы Ула­дзі­мі­ра Да­шу­ка не сум­ныя, ды­на­міч­ныя і гля­дзець іх ці­ка­ва.

Ся­род філь­маў пра лю­дзей на «Ле­та­пі­се» ства­ры­лі яшчэ не­каль­кі ад­мет­ных сту­жак. Рэ­жы­сёр Іван Пі­ні­гін па сцэ­на­рыі Ва­ле­рыі Кус­та­вай зняў фільм «Аляк­сей Ду­да­раў. Кры­ні­ца ча­су» пра вя­до­ма­га бе­ла­рус­ка­га дра­ма­тур­га. Пра шлях ад вяс­ко­ва­га дзя­цін­ства да ву­чо­бы ў На­ва­по­лац­кім ПТВ наф­та­ві­коў і пра­цы сле­са­рам на наф­та­пе­ра­пра­цоў­чым за­вод­зе Аляк­сей Ду­да­раў рас­па­вя­дае сам, пе­ра­нёс­шы на­пя­рэ­дад­ні зды­мак філь­ма ін­фаркт. Та­кім чы­нам ства­раль­ні­кам філь­ма, якія рых­ту­юць ця­пер дру­гую част­ку, уда­ло­ся пе­ра­тва­рыць аў­та­ра сцэ­на­рыя зна­ка­мі­тых «Бе­лых рос» прак­тыч­на ў тэ­ле­жур­на­ліс­та, які ка­рыс­та­ец­ца ў кад­ры ме­та­дам рэ­пар­цёр­скай стой­кі, пе­ра­хо­дзя­чы ад ад­на­го аб'­ек­та да ін­ша­га, жва­ва жэс­ты­ку­лю­ю­чы і рас­па­вя­да­ю­чы пра ся­бе. І ха­ця дра­ма­тур­гіч­на фільм пра Ду­да­ра­ва па­да­ец­ца да­во­лі сла­бым, бо тра­ды­цый­на рас­па­вя­дае пра ге­роя ад на­ра­джэн­ня да су­час­нас­ці, але парт­рэт яго ад гэ­та­га, пры­нам­сі, не ро­біц­ца за­стылым.

Ча­го не ска­жаш пра фільм Яў­ге­на Сяць­ко «Ле­а­нід Дрань­ко-Май­сюк. Бяз­меж­нае». Тут га­лоў­ны ге­рой — вя­до­мы бе­ла­рус­кі па­эт — аказ­ва­ец­ца за­сты­лым, «за­бран­за­ве­лым» і не­да­ся­галь­ным. І для гле­да­ча за­ста­ец­ца за­гад­кай, хто імк­нуў­ся да­біц­ца ме­на­ві­та та­ко­га эфек­ту: ці рэ­жы­сёр, ці сам па­эт. Ле­а­нід Дрань­ко-Май­сюк, чы­та­ю­чы за кад­рам свае раз­ва­гі пра паэ­зію і жыц­цё, да­бі­ва­ец­ца та­ко­га ўзроў­ню па­фа­су, што ста­но­віц­ца на­ват трохі ня­ём­ка. Хто ёсць са­праўд­ны па­эт, а хто з'яў­ля­ец­ца не-паэ­там? Як зра­біць так, каб у жыц­ці пе­ра­ва­жа­ла веч­нае над ча­со­вым, а ін­тэ­лект і ду­ша не су­пя­рэ­чы­лі ад­но ад­на­му? На гэ­тыя і мно­гія ін­шыя эк­зіс­тэн­цы­яль­ныя пы­тан­ні ён дае свае ад­ка­зы... Ён раз­ва­жае пра сваю бе­ла­рус­кую Віль­ню, як пра мес­ца мес­цаў; пра тое, як у школ­цы на­стаў­ні­ца спра­ба­ва­ла пе­ра­ву­чыць яго раз­маў­ляць па-рус­ку (гэ­тую мі­ні-на­ве­лу, на­прык­лад, асаб­лі­ва ад­зна­ча­ла кі­на­кры­тык На­тал­ля Ага­фо­на­ва). І ў гэ­тых на­ве­лах ёсць неш­та жы­вое. А вось апа­ге­ем па­фа­су ста­лі за­ду­мен­ныя здым­кі на мар­скім бе­ра­зе ў Клай­пе­дзе, якія вы­клі­ка­юць аса­цы­я­цыі з лё­сам і пры­зна­нас­цю Мак­сі­ма Баг­да­но­ві­ча, на фо­не якіх зноў-та­кі гу­чыць за­кад­ра­вы го­лас паэ­та і яго са­мот­на-за­ду­мен­ныя раз­ва­гі пра быц­цё і мас­тац­тва.

І ўсё-та­кі пра тое, што «Ле­та­піс» ру­ха­ец­ца, а не ста­іць на мес­цы, свед­чыць, на­прык­лад, і абран­не ге­ро­я­мі філь­маў ма­ла­дых бе­ла­рус­кіх твор­цаў. Та­кіх, як Анд­русь Та­кін­данг. А яшчэ ў сту­дыі да­ку­мен­таль­ных філь­маў з'я­ві­ла­ся но­вая за­стаў­ка, якую ў сты­лі «вы­ці­нан­кі» зра­біў муль­ты­плі­ка­тар Мі­ха­іл Ту­ме­ля. Пад фальк­лор­ную му­зы­ку пі­ша на­ша кі­не­ма­та­гра­фіч­нае пя­ро свой «Ле­та­піс».

Воль­га ЧАЙ­КОЎ­СКАЯ