У якасці ваеннапалоннага Міхаіл Скрабін паўтарыў нядаўна пройдзены шлях у адваротным напрамку: Вялікія Лукі — Невель — Полацк. У палоне аказалася ўся яго санітарная рота, бо ўрачы не кінулі параненых.
[caption id="attachment_31566" align="alignnone" width="600"] Селекцыя ваеннапалонных.
Фота з адкрытых крыніц.[/caption]
«Стрэлы палёгкі»
Перад тым, як адправіць палонных па этапе, немцы накоплівалі іх у перасыльных лагерах пад адкрытым небам, проста на полі, агароджаным калючым дротам, трымаючы доўгі час без вады і ежы. У 1941‑м снег выпаў на пачатку кастрычніка. Надвор'е на акупаваных тэрыторыях стаяла халоднае і золкае. І ўжо ў першыя дні няволі многія здаровыя маладыя мужчыны паміралі ад голаду.
Вялізная колькасць ваеннапалонных на пачатку вайны стала пэўнай праблемай для нямецкай арміі. Немагчыма было ўсіх расстраляць, і небяспечна было трымаць у тыле такую колькасць праціўніка, няхай і за дротам. Таму галоўнай задачай канвою было — максімальна знясілець людзей, каб яны аказаліся фізічна не здольныя на пабег. Вязні перасыльных лагераў былі даведзены да такога стану, што падчас перагону кідаліся да конскіх трупаў, адрывалі змерзлае мяса, а вартавыя ў іх стралялі.
Пасля кожнага прыпынку ў спецыяльных загонах з вышкамі па перыметры тысячы палонных чырвонаармейцаў больш не падымаліся. Але гэтага было недастаткова. Кожны раз перад этапам з двух бакоў калонны выстройваліся канваіры з палкамі і загадвалі палонным бегчы кіламетры два. Пасля гэтага разгарачаных людзей спынялі пад халодным восеньскім дажджом і ветрам на гадзіну, і так паўтаралі некалькі разоў, адсяваючы тых, хто не вытрымліваў.
Часам вязняў зганялі на абочыну для размініравання дарогі. Заслужаны мастак РСФСР Мікалай Абрыньба, які трапіў у нямецкі палон у кастрычніку 1941 года пад Ельняй, згадваў, як аднойчы на беразе Дняпра немцы паставілі іх на калені ў набрынялы вадой пясок і загадалі так стаяць на працягу ночы. Тых, хто падымаўся альбо клаўся, прыстрэльвалі. Ноччу ўдарыў мароз, і калені людзей прымерзлі да пяску. Да раніцы многія замерзлі да смерці. Тых, хто на досвітку не змог разагнуць калені, дабівалі з аўтаматаў… Такія забойствы немцы называлі «стрэламі палёгкі». Да транзітных лагераў не даходзіла чвэрць узятых у палон савецкіх вайскоўцаў.
«Каму шалупінне з нямецкай кухні?»
Міхаіл Скрабін не ведае дату, калі аказаўся ў Полацкім Дулагу‑125. Бо даўно ўжо, з часу адступлення і спроб вырвацца з акружэння, яны страцілі лік дням.
Дулаг‑125 размяшчаўся ў будынках Чырвонага ваеннага гарадка імя Фрунзэ (цяпер Спаскі гарадок). У памяшканнях, разлічаных на 4,5 тысячы чалавек, ужо ў жніўні 1941‑га было размешчана каля 20 тысяч палонных, але асноўная іх колькасць прыбыла ў лагер у кастрычніку, пасля няўдачы на Заходнім фронце на маскоўскім напрамку. Калі памяшканні перасталі ўмяшчаць людзей, людзі клаліся спаць на вуліцы.
— Тыя, хто ўставаў па патрэбе ноччу, вымушаны былі ісці па людзях, — згадвае былы вязень Міхаіл Скрабін. — Слабыя былі настолькі, што на лесвіцы спыняліся 3–4 разы, каб дух перавесці. А некаторыя больш ужо і не падымаліся.
Той першай восенню ён пазнаёміўся ў лагеры з ветэранам Першай сусветнай вайны (як тады казалі — імперыялістычнай), украінцам. Ён папярэдзіў Скрабіна, што будзе невыносна цяжка, што абавязкова ўспыхне тыф і хварэць не будуць толькі тыя, хто хварэў дагэтуль. І сапраўды, зімой пачаўся сыпны тыф. Гэта быў біч, кажа Міхаіл Якаўлевіч. Але, як ні дзіўна, сыпняк шкадаваў ваеннапалонных: ад тыфу гінулі не ў такой колькасці, як можна было чакаць. Міхаіл Якаўлевіч тлумачыць гэта парадаксальным чынам: маўляў, людзі былі такія знясіленыя, што часта тыф іх не забіваў.
Цяжэй стала ад таго, што падчас каранціну вязняў не вадзілі на работу. Акупанты шырока выкарыстоўвалі працу ваеннапалонных. Да эпідэміі працоўныя каманды штодня адпраўлялі аднаўляць масты, грузіць і разгружаць вагоны, нарыхтоўваць лес і торф, рамантаваць дарогі, рыць траншэі для пахавання памерлых у лагеры, выконваць іншыя работы. Гэта была вельмі цяжкая праца для знясіленых голадам людзей. Але такія выхады за межы лагера давалі нейкую надзею, часам — магчымасць падабраць нейкае шалупінне, якое можна было з'есці. Падчас каранціну лагер аказаўся ў поўнай ізаляцыі.
Зімой у казармах, дзе былі размешчаны ваеннапалонныя, ацяпленне было адключана. Печы паставілі ў калідорах, і каля іх грэліся па чарзе. Там жа, пад адзінай лямпачкай на ўвесь калідор, утварыўся своеасаблівы «рынак».
— Вы б чулі, — качае галавой ветэран. — «Каму шалупінне з нямецкай кухні? Каму — з літоўскай кухні? Каму — з рускай кухні?» Хто што…
Сам Скрабін, які не курыў, на махорку абмяняў тут сабе лыжку ды іншыя неабходныя рэчы. Адсутнасць патрэбы ў тытуні ў некаторай ступені палягчала яго жыццё.
[caption id="attachment_31567" align="alignnone" width="600"]
Рэгістрацыйная карта ваеннапалоннага Дулага‑125 і Шталага‑354 Канстанціна Еўдакімавіча МУРАШКІ, 1912 года нараджэння. Пражываў у вёсцы Сяргейчыкі Дісненскага раёна Полацкай вобласці (цяпер Мёрскі раён Віцебскай вобласці). На адваротным баку надпіс: «Расстраляны 7 ліпеня 1944 года».
http://www.obd-memorіal.ruУдалося даведацца, што Канстанцін Мурашка сам быў з вёскі Сяльцо (цяпер Язненскі сельсавет Мёрскага раёна), падчас акупацыі пайшоў з жонкай Надзеяй у партызаны, і тады жыў у цесця Івана Якаўлевіча Дземідзёнкі ў вёсцы Сяргейчыкі. Недзе ў Беларусі павінны пражываць унучатыя пляменнікі Канстанціна — дзеці Данііла Іванавіча Мурашкі. Вельмі просім іх адгукнуцца.
[/caption]
Шагрэневая скура
Досыць позна, ужо зімой, у Дулаг‑125 патрапілі некалькі сібіракоў. Яны аказаліся ў тым жа пакоі, дзе і Скрабін. Магчыма, яны былі разведчыкі, мяркуе Міхаіл Якаўлевіч, бо голас у іх яшчэ быў гучны. Падчас эпідэміі сібіракі прызначылі днявальных, каб ніхто іншы да іх у пакой не заходзіў, а ўвечары, калі раздавалі хлеб, яны загадалі ўсім сваім суседзям па пакоі прыходзіць апошнімі, каб паменшыць шанцы набрацца вошай ад хворых.
— І вось мы глядзім у акно, чакаем, — расказвае Міхаіл Скрабін. — Бачым: адна калона стаіць па хлеб, другая, трэцяя, чацвёртая… На наступны дзень — тры з паловай калоны, на наступны — тры і чвэрць, потым — тры… Я гляджу, і ў мяне не выходзіць з галавы вобраз бальзакаўскай шагрэневай скуры, якая ўвесь час сціскалася, і разам з ёй змяншалася жыццё галоўнага героя. Праз акно я глядзеў, як смерць няў-
мольна падбіраецца да мяне.
Калі я спытала Міхаіла Якаўлевіча, што дапамагала людзям выжыць, ён, не задумваючыся, адказаў: «Сяброўства». Адзіночкі гінулі. Сябры выратоўвалі адзін аднаго, дзяліліся апошнім, клапаціліся пра хворых, папярэджвалі пра небяспеку, нарэшце, арганізоўвалі ўцёкі.
Пахавальная каманда
— Было, вядома ж, страшна, — коратка характарызуе той перыяд свайго жыцця Міхаіл Скрабін. І каб праілюстраваць, дадае: — Быў пакой, дзе спачатку змяшчалі памерлых. Паклікалі мяне дапамагчы пакласці туды труп. Я заўважыў у яго кішэні пасведчанне кіроўцы. Паглядзеў на фатаграфію і не змог пазнаць. Лагер мяняў людзей да непазнавальнасці.
Зімой смяротнасць сярод палонных павялічылася да 200 чалавек штодня. Пахавальная каманда вывозіла памерлых метраў за 200–300 ад лагера, ва ўрочышча Пяскі. У той час там быў вялізны катлаван, на ўскрайку якога таксама расстрэльвалі вязняў гарадской турмы — падпольшчыкаў і партызан.
Тыповая карціна для Дулага‑125 тых дзён: пахавальная каманда стаіць, пакуль памерлых пагрузяць на медыцынскія насілкі. У руках няма сілы, таму да насілак прымацаваны шлейкі з абмотак, перакінутыя цераз плечы. Чорныя сілуэты на белым снезе, самі падобныя на мерцвякоў. Потым кранаюцца патрошку…
— Настаў момант, калі ні ў каго не засталося сіл выносіць памерлых, — успамінае Скрабін. — Мы тады штабялямі клалі трупы і дровы і падпальвалі. На нашых вачах яны згаралі.
Былыя камандзіры 3‑й Беларускай партызанскай брыгады, якая дзейнічала ў Полацкім раёне, называюць лічбу ад 50 тысяч да звыш 100 тысяч — столькі (згодна з данымі партызанскай разведкі і сведчаннем тых, хто ўцёк з Дулага‑125) за зіму 1941–1942 года памерла ў лагеры ад голаду і эпідэмій. Столькі пахавана на палігоне 15‑га стралковага палка — ва ўрочышчы Пяскі. У маі 1943 года ў лагеры засталося ўсяго 1800 чалавек.
Сувязь з партызанамі
Пасля эпідэміі тыфу ўпершыню, кажа Скрабін, былі складзены спісы вязняў Дулага‑125. Пазней Міхаіл Якаўлевіч даведаўся, што не ўсе палонныя называлі свае сапраўдныя прозвішчы. З ім быў сябар, які ў лагеры называў сябе Абломаў. А калі яны пасля ўцёкаў прыйшлі ў партызаны і іх папрасілі прадставіцца, сябар устаў і нечакана прамовіў: «Малодшы лейтэнант Дзмітрый Корчынаў».
Скрабін падчас лагернага перапісу назваў сваё сапраўднае імя, і потым гэта дапамагло яму. Пасля паражэння пад Масквой стаўленне немцаў да ваеннапалонных змянілася да лепшага, бо да іх раптам дайшло, што, магчыма, прыйдзецца адказваць за свае злачынствы. Яны тады сабралі некалькі афіцэраў-інвалідаў і адправілі іх у сёлы на акупаванай тэрыторыі ў дапамогу старастам. Міхаіл Якаўлевіч ведаў аднаго з тых, што адправілі.
Пазнаёміліся яны, калі Скрабіна прызначылі санітарам дзвюх палат каманднага складу. Усе ляжалі на нарах, а гэты чалавек — на падлозе, бо ў яго не было нагі. Усё, што мог для яго зрабіць Міхаіл Якаўлевіч, — гэта прынесці кіпень з кухні. Лекаў не было. І вось вясной гэтага чалавека адправілі ў вёску. А бліжэй да восені ў вёску прыйшлі партызаны і адразу забралі яго ў партызанскі лагер, а там «смершаўцы» сталі яго распытваць пра палон, хацелі даведацца пра прозвішчы тых, хто быў разам з ім за калючым дротам. Сярод іншых ён назваў і Скрабіна. Так партызанская разведка ўжо загадзя мела інфармацыю пра Міхаіла Якаўлевіча, і яму лягчэй было засведчыць сваю асобу пасля ўцёкаў.
[caption id="attachment_31565" align="alignnone" width="600"] Савецкія ваеннапалонныя з Беластоцкага катла. Пачатак ліпеня 1941 года.
Фота з адкрытых крыніц.[/caption]
Лагерныя артысты
Вясной з палонных сталі фарміраваць групы па сто чалавек для адпраўкі ў Германію. Лагерныя ўрачы многім здаровым людзям ставілі дыягназ «тыфозны», каб выратаваць іх ад адпраўкі. Так Скрабіну ўдалося пазбегнуць адсылкі ў Германію ў першы раз.
У гэты час у лагеры з'явіўся гармонік і сабраўся хор, які карыстаўся асаблівай папулярнасцю: яго прыходзілі слухаць як вязні, так і немцы. Тыя, хто перажыў невыноснае, прагнулі жыцця. Падчас пераклічкі дазнаваліся, што сярод палонных ёсць артысты. Трубач Субачэўскі, былы дзетдомавец, які да вайны іграў джаз у Маскве, пазнаёміў Скрабіна з артыстам Маскоўскага Малога тэатра, выпускніком Маскоўскага тэатральнага вучылішча імя Шчэпкіна Нечавухіным. А потым да іх далучыўся клоўн з Кіргізіі. Нечавухін хутка знайшоў кантакт з кухняй: праспяваў песеньку, нешта прачытаў і атрымаў за гэта дадатковы кавалак хлеба і амаль паўвядра баланды. Тады ён вырашыў сабраць маленькую лагерную трупу. Каб атрымаць згоду кіраўніцтва лагера, Нечавухін прадэкламаваў перад немцамі вершы Някрасава.
— Калі немцы пачулі: «Ты і ўбогая, ты і багатая, ты і магутная, ты і бяссільная, матухна -Русь!», ім спадабалася, што ён казаў «Русь», а не «Савецкі Саюз», і яму дазволілі, — кажа Міхаіл Якаўлевіч. — І ён узяў мяне ў сваю трупу таксама клоўнам.
Артыстаў у Германію не адпраўлялі, і Скрабіну ў другі раз удалося пазбегнуць адсылкі.
У Дулагу‑125 Міхаіл Скрабін прабыў паўтара года — да 5 мая 1943 года, пакуль лагер не расфарміравалі. Потым ён разам з іншымі артыстамі быў пераведзены ў стацыянарны лагер для салдат і сяржантаў Шталаг — 354 (вайсковы гарадок «Баравуха–1», за 12 кіламетраў ад Наваполацка), адкуль разам з 17 таварышамі яму ўдалося ўцячы. У адным з атрадаў партызанскай брыгады «Няўлоўныя» ўзначаліў разведвальна-дыверсійную групу, удзельнічаў у многіх рэйдах па знішчэнні гітлераўскіх і паліцэйскіх гарнізонаў. На яго рахунку сем падарваных нямецкіх эшалонаў. А потым — сустрэча з часцямі 5‑й арміі, у складзе якой ён дайшоў да Кёнігсберга, вайна з Японіяй…
Міхаіл Скрабін — кавалер чатырох баявых ордэнаў, мноства медалёў, сярод якіх ён найбольш шануе «За адвагу», «За баявыя заслугі» і «Партызан Айчыннай вайны». Трое яго сяброў, якія разам з ім уцяклі з лагера, потым ваявалі ў партызанах, былі яго аднагодкамі. Прычым усе трое — восеньскія, народжаныя ў кастрычніку—лістападзе. Разам яны дажылі да 1993 года. Цяпер з усёй брыгады «Няўлоўныя» Скрабін застаўся апошні. Магчыма — апошні з вязняў Дулага‑125. Але гэтага дакладна ніхто не ведае. Мы ўвогуле мала ведаем пра тых, хто там быў. Пра тых, хто ляжыць ва ўрочышчы Пяскі. Мы зрабілі далёка не ўсё магчымае, каб аднавіць справядлівасць у дачыненні да гэтых людзей. Але мы павінны гэта зрабіць. Інакш гэтую вайну нельга лічыць скончанай.
Вольга МЯДЗВЕДЗЕВА.
Грошы на стварэнне мемарыяла «Урочышча Пяскі» можна пералічваць у Віцебскае абласное аддзяленне ГА «Беларускі фонд міру» на рахунак
№3135411066036 (у беларускіх рублях),
№3135411066502 (у доларах),
№3135411066805 (у расійскіх рублях)
у дырэкцыі ААТ «Белінвестбанк» па Віцебскай вобласці, код 153001739, УНП 300126736
______________________________________________________________________________________
«Мой бацька ляжыць у Пясках»
______________________________________________________________________________________
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».