Рэдкі школьнік у маім дзяцінстве задаваў бацькам ці настаўнікам такое пытанне. Таму што ўсе мы цудоўна ведалі: разведчыкі — гэта нашы, савецкія, шпіёны ж — заўсёды амерыканскія (чамусьці шпіёнаў з іншых краін я сабе і не ўяўляў нават). Праўда, былі яшчэ і нямецкія шпіёны, але гэта раней, у гады вайны…
Амерыканскія шпіёны ў часы майго дзяцінства рэальна існавалі і ўсе нашы стратэгічныя сакрэты спрабавалі выведаць…
А савецкія разведчыкі ў адказ — іх стратэгічныя сакрэты…
Розніца ў тым толькі была, што іх шпіёны пры гэтым шпіёнілі, а нашы разведчыкі — разведвалі.
Нашы разведчыкі заўсёды з'яўляліся рыцарамі без страху і дакору, а іх шпіёны на любую подласць і на любое злачынства пайсці маглі для дасягнення сваіх нядобрых мэт. І ўсе фільмы, якія я тады глядзеў, усе кнігі, якія чытаў, толькі пацвярджалі гэтае маё цвёрдае перакананне.
Навошта я ўсё гэта расказваю?
Ды проста перачытваў нядаўна аповесць Барыса Васільева «А зоры тут ціхія». Таленавіты твор вельмі таленавітага пісьменніка… Але вось на адным эпізодзе я нібыта спатыкнуўся. Раней не спатыкаўся, а вось цяпер…
Памятаеце, калі старшына Васкоў з дзяўчатамі знаходзяць двух забітых немцаў. Іх свае ж дабілі, бо цяжка параненымі гэтых дваіх з поля бою вынеслі…
— Не людзі яны! — абураны да самай глыбіні душы такой жорсткасцю ворага, заяўляе Васкоў. — Звяры! З дзвюма рукамі, з дзвюма нагамі, а звяры! Значыць, закон у іх такі: параненых дабіваць!
І я з ім раней цалкам згодны быў. Нельга так: сваіх параненых — і…
А вось цяпер задумаўся. І ўявіў сабе зваротную сітуацыю: калі групу нашых дыверсантаў закідваюць у нямецкі тыл, і там яны, сутыкнуўшыся з немцамі, нясуць страты забітымі і параненымі. З забітымі ўсё зразумела, пахаваць іх трэба… А вось як быць з параненымі? Тым больш цяжка параненымі?..
Тут тры варыянты ёсць. Першы, загадзя пройгрышны: павярнуць назад, так і не выканаўшы заданне, але выратаваўшы пры гэтым жыццё параненых таварышаў.
А сябе падвесці пад трыбунал…
Другі: пакінуць параненых на волю лёсу і рухацца далей. Небяспечна, бо быў бой, мноства варожых салдат блукаюць па наваколлі, і таму існуе вялікая верагоднасць таго, што пакінутыя могуць трапіць у палон. А потым допыты, катаванне… і мэта задання можа стаць вядомай ворагу, а значыць, яго выкананне таксама акажацца пад пагрозай. Праўда, нашы дыверсанты могуць выпадкова сустрэць партызан і пакінуць параненых у іх, але такое часцей у фільмах і кнігах адбывалася, чым у рэальным жыцці…
Застаецца трэці варыянт — самы жорсткі, але адзіна магчымы. Той, які і выкарысталі (хто ведае, можа, з болем у сэрцы) нямецкія дыверсанты. Ім, дарэчы, другі варыянт і наогул не падыходзіў, бо ніякіх такіх нямецкіх партызан у нашым тыле быць не магло.
Праўда, у кнігах і фільмах савецкага часу нашы параненыя, аказваючыся ў такой жа безвыходнай сітуацыі, развітваліся з жыццём самі. Як, да прыкладу, тая ж Рыта Асяніна. Хіба ж не здагадваўся старшыня, пакідаючы ёй наган, што менавіта гэтак яна і зробіць? Няўжо нават думка такая ў яго галаве не прамільгнула, асабліва пасля настойлівай просьбы Рыты паклапаціцца пра яе маленькага сына?
Такое вось літаратурнае (і кінематаграфічнае) клішэ савецкіх часоў: нашы цяжка параненыя, каб не замінаць таварышам, страляюцца самі, ворагі — сваіх жа дабіваюць. А хіба ж мала іншых клішэ аб «правільных» нашых і «няправільных» іх, нават у неблагіх у цэлым тагачасных творах…
Возьмем, да прыкладу, п'есу Аляксея Дударава «Выбар» — пра тое, як загінуў экіпаж танка, выратоўваючы жыццё дзяцей. Выдатны твор, да самай глыбіні душы мяне ў свой час узрушыў…
Толькі вось адзін эпізод…
Канец вайны, баі ўжо на тэрыторыі Германіі… І вось немцы, каб перашкодзіць нашаму наступленню, выстаўляюць перад сваімі акопамі і дзотамі жывы шчыт з нямецкіх дзяцей. І нашы салдаты ідуць у атаку не страляючы і нясуць пры гэтым неапраўдана вялікія страты…
Як казаў Станіслаўскі: «Не веру!» Не веру ў тое, што нашы салдаты, пабачыўшы ўсе зверствы захопнікаў на сваёй зямлі, у самыя апошнія дні вайны так масава і добраахвотна ішлі на смерць толькі дзеля выратавання нямецкіх «кіндараў». Не веру, што нямецкія салдаты нават у поўнасцю бязвыхаднай сітуацыі такое са сваімі дзецьмі маглі ўтварыць! Калі б з ваеннапалоннымі — паверыў бы. З дзецьмі з канцлагера — таксама верагодна. Але са сваімі, нямецкімі…
Гэта як з тымі ж разведчыкамі і шпіёнамі з далёкага майго дзяцінства. Адны высакародна разведвалі варожыя сакрэты, а іншыя, гады, проста шпіёнілі…
Генадзь АЎЛАСЕНКА
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Актрыса НАДТ імя М. Горкага — пра шлях да сцэны і натхненне.
Тата і мама — два самыя важныя чалавекі ў жыцці кожнага дзіцяці.