Маленькiх «донараў» рата­ва­лі штур­мам!

У апош­нія лю­таў­скія дні 1944 го­да на­двор'е не бы­ло та­кім со­неч­ным і па-вя­сен­ня­му цёп­лым. У пры­ро­дзе ўла­да­рыў па-са­праўд­на­му зі­мо­вы ме­сяц: мац­не­лі ма­ра­зы, раз­гу­ля­ла­ся за­ві­ру­ха. Толь­кі, як той ка­заў, усё гэ­та бы­ло на ру­ку пар­ты­за­нам бры­га­ды «Штур­ма­вая»: пад по­кры­вам но­чы з Сём­каў­скай шко­лы-ін­тэр­на­та яны пе­ра­во­зі­лі 274 вы­ха­ван­цы, вы­ра­тоў­ва­ю­чы іх ад бес­ча­ла­веч­ных до­сле­даў аку­пан­таў...

У го­нар пар­ты­зан­ска­га подз­ві­гу ўста­ля­ва­лі ме­ма­ры­яль­ную дош­ку. Гэ­та бы­ла са­праў­ды бес­прэ­цэ­дэнт­ная апе­ра­цыя па вы­зва­лен­ні дзя­цей! Яе пра­вя­дзен­не ўсклад­ня­ла­ся тым, што не­па­да­лё­ку зна­хо­дзі­лі­ся ня­мец­кія гар­ні­зо­ны, трэ­ба бы­ло пе­ра­адо­лець стра­тэ­гіч­ную для нем­цаў ша­шу Ма­ла­дзеч­на — Аст­ра­шыц­кі га­ра­док. Лю­бы пра­кол каш­та­ваў бы вя­лі­кіх страт, у тым лі­ку ах­вяр ся­род дзя­цей. На шчас­це, апе­ра­цыя прай­шла без ні­вод­на­га вы­стра­лу!

— Нас вез­лі дзесь­ці на 50 пад­во­дах, на­кры­тых бе­лы­мі прас­ці­на­мі, — ус­па­мі­нае бы­лы вя­зень ін­тэр­на­та Ве­ра Ско­бе­ле­ва. — Мы ра­бі­лі ў іх дзір­кі і гля­дзе­лі, ку­ды нас вя­зуць. Бы­ло вель­мі хо­лад­на, але мы маў­ча­лі: ве­да­лі, што так трэ­ба. Пас­ля брат рас­каз­ваў, што ўпаў з са­ней. На шчас­це, пар­ты­за­ны гэ­та за­ўва­жы­лі. Нас раз­во­зі­лі па вёс­ках, раз­мяр­коў­ва­лі па сем'­ях да кан­ца вай­ны. Мя­не ні­хто не ха­цеў браць: я бы­ла бруд­ная, хво­рая, без ва­ла­соў. І рап­там да мя­не па­ды­хо­дзіць жан­чы­на з не­маў­лят­кам на ру­ках і пы­тае: «А ты хто — хлоп­чык ці дзяў­чын­ка?» А я з Ра­сіі, бе­ла­рус­кай мо­вы не ра­зу­ме­ла, але пра­пі­шча­ла, што дзяў­чын­ка. А яна, са­ма шмат­дзет­ная ма­ці, мне і ка­жа: «Та­ды ха­дзем да мя­не, за­мест па­мер­лай Лен­кі бу­дзеш не­маў­лят­ка мне калыхаць». Так і пра­жы­ла ў сям'і Паў­ло­ві­чаў да кан­ца вай­ны, ра­зам з пя­ця­ры­мі яе дзець­мі. У мя­не і сён­ня не ха­пае слоў, каб вы­ка­заць удзяч­насць гэ­тай жан­чы­не.

Су­вяз­ная пар­ты­зан­ска­га атра­да, уда­ва ка­мі­са­ра пар­ты­зан­скай бры­га­ды «Штур­ма­вая» Ма­рыя Фё­да­ра­ва доб­ра па­мя­тае, як рых­та­ва­лі­ся да апе­ра­цыі па вы­зва­лен­ні дзя­цей.

— Ка­лі ў пар­ты­зан­скай бры­га­дзе ста­ла вя­до­ма, што на днях у дом-ін­тэр­нат пры­едуць нем­цы, каб са­браць кроў ва ўсіх дзя­цей, а пас­ля ад­вез­ці іх у Трас­ця­нец і спа­ліць, мы не маг­лі за­стац­ца абы­яка­вы­мі, — рас­каз­вае Ма­рыя Мі­хай­лаў­на. — Ня­гле­дзя­чы на тое, што пар­ты­за­ны са­праў­ды вель­мі ры­зы­ка­ва­лі і дзець­мі, і сва­і­мі людзь­мі, бяз­дзей­ні­чаць прос­та не маг­лі. Рас­пра­ца­ваў­шы план, атры­ма­лі зброю і бе­лую тка­ні­ну, з якой ра­бі­лі на­кід­кі на ко­ней і са­ні. Уз­доўж да­ро­гі, па якой еха­лі, зна­хо­дзі­лі­ся пар­ты­зан­скія за­са­ды — на вы­па­дак та­го, ка­лі б абоз за­ў-
ва­жы­лі нем­цы. На шчас­це, вы­шэй­шыя сі­лы бы­лі з на­мі.

Дзі­ця­чы дом у Сём­ка­ве быў ство­ра­ны ў кан­цы 1920-х га­доў на ба­зе бы­лой шля­хец­кай ся­дзі­бы Хма­раў і Хел­коў­скіх. Бес­пры­туль­ні­кі, якіх ста­ла шмат пас­ля рэ­ва­лю­цыі 1917 го­да, знай­шлі тут для ся­бе дру­гі дом. Вя­до­ма, што ў Сём­ка­ве зна­хо­дзі­лі­ся і дзе­ці са Ржэ­ва, Вязь­мы, Сма­лен­ска.

Ка­лі па­ча­ла­ся Вя­лі­кая Ай­чын­ная вай­на, дзі­ця­чы дом не па­спе­лі эва­ку­і­ра­ваць. У пер­шыя дні вай­ны част­ка дзя­цей раз­бег­ла­ся па вёс­ках. Ста­рэй­шых за­бра­лі ў вой­ска. Ас­тат­нія дзе­ці ра­зам са сва­і­мі вы­ха­ва­це­ля­мі зна­хо­дзі­лі­ся пад ня­мец­кай аку­па­цы­яй. Ад не­да­хо­пу пра­дук­таў хар­ча­ван­ня яны хва­рэ­лі, не­ка­то­рыя на­ват па­мі­ра­лі.

Су­пра­цоў­ні­кі дзі­ця­ча­га до­ма бы­лі цес­на звя­за­ны з мяс­цо­вай пар­ты­зан­скай бры­га­дай. Вя­до­ма, што ча­сам і дзе­ці ўдзель­ні­ча­лі ў не­ка­то­рых пар­ты­зан­скіх апе­ра­цы­ях. З 1943 го­да сю­ды па­чы­на­юць на­вед­вац­ца нем­цы. І пад вы­гля­дам та­го, што яны ро­бяць пры­шчэп­кі ад ты­фу, яны бра­лі ў дзя­цей кроў.

Ад­ной­чы гіт­ле­раў­цы па­ча­лі па­да­зра­ваць, што вы­ха­ва­це­лі дзі­ця­ча­га до­ма пад­трым­лі­ва­юць су­вязь з пар­ты­за­на­мі. Та­му ўчы­ні­лі пра­ва­ка­цыю: пе­ра­апра­нуў­шы­ся ў аму­ні­цыю пар­ты­зан, яны па­пра­сі­лі ў вы­ха­ва­це­ляў ме­ды­ка­мен­ты. І атры­ма­лі. За гэ­та іх усіх арыш­та­ва­лі. Якім быў іх да­лей­шы лёс, зда­га­дац­ца не скла­да­на. З та­го ча­су дзе­ці за­ста­лі­ся фак­тыч­на ад­ны. Сён­ня, ужо да­рос­лыя, яны пры­зна­юц­ца, што ў гэ­ты час пра­яў­ля­лі вя­лі­кую са­лі­дар­насць адзін да ад­на­го. Ста­рэй­шыя ад­каз­ва­лі за ма­лод­шых. Ха­дзі­лі па вёс­ках, пра­сі­лі ежу. На­ват ха­ва­лі яў­рэй­скую дзяў­чын­ку пад­час пры­хо­ду нем­цаў. І ні­хто з іх яе не вы­даў.

Тра­ге­дыя гэ­тых дзя­цей на­столь­кі ўра­зі­ла стар­шы­ню Са­ю­за пісь­мен­ні­каў Мі­ка­лая Чар­гін­ца

, што ім і ін­шым ма­лень­кім «до­на­рам» ён пры­свя­ціў кні­гу «Апе­ра­цыя «Кроў».

— Дзі­ця­чая па­мяць вель­мі моц­ная, ка­лі раз­мо­ва ідзе аб пэў­ных ка­та­кліз­мах, — пе­ра­ка­на­ны пісь­мен­нік. — Ка­лі ў Мінск прый­шлі нем­цы, нам па­трэб­на бы­ло шу­каць но­вае жыл­лё. Баць­ка — на фрон­це. Ма­ці з шас­цю дзець­мі на ру­ках, ды яшчэ ця­жар­ная, знай­шла паў­раз­бу­ра­ны дом на ву­лі­цы Цнян­скай, не­да­лё­ка ад Ка­ма­роў­ска­га рын­ка. Там і па­ся­лі­лі­ся. Я кож­ную ноч пра­чы­наў­ся ад ры­пан­ня ліх­тар­на­га слу­па — там гой­да­лі­ся па­ве­ша­ныя. Толь­кі іх увесь час мя­ня­лі. У па­мя­ці і жу­дас­ная кар­ці­на Ка­ма­роў­кі, якую жы­ха­ры на­зы­ва­лі «ка­ма­роў­скі­мі ві­ла­мі». Тут пры ўсіх ка­ра­лі тых, хто быў звя­за­ны з пар­ты­за­на­мі. Ура­зі­ла вось што. Ад­на жан­чы­на ўклен­чы­ла і па­ча­ла пра­сіць, каб спа­чат­ку нем­цы па­ве­сі­лі яе двух­га­до­вую дач­ку. Гэ­та бы­ло не­зра­зу­ме­лым: ма­ці звы­чай­на за­кры­вае са­бой дзі­ця, а тут... По­тым дай­шло: яна не ха­це­ла, каб дач­ка ба­чы­ла, як яе ве­ша­юць. Усё гэ­та ўска­лых­ну­ла маю па­мяць. У Бе­ла­ру­сі бы­ло 7 ла­ге­раў, ку­ды нем­цы зга­ня­лі дзя­цей і бра­лі кроў. Кні­га — да­ні­на па­мя­ці ўсім тым, хто за­гі­нуў і ка­му па­шчас­ці­ла вы­жыць.

...Не­ўза­ба­ве на гэ­тым тра­гіч­ным мес­цы ў Сём­ка­ве з'я­віц­ца пом­нік. Пра­ект скульп­та­ра Ле­а­ні­да Яшчан­кі бу­дзе ўяў­ляць са­бой фі­гур­ку дзяў­чын­кі, якая мо­ліц­ца. За тых, хто, ад­даў­шы сваю дзі­ця­чую кроў, не да­жыў да Пе­ра­мо­гі.

Ве­ра­ні­ка КА­НЮ­ТА.

Фо­та Тац­ця­ны БІН­ДА.

Мін­скі ра­ён