Па-над эпохамi

Па­ста­ноў­шчык «Ры­га­ле­та» раз­ва­жае пра ак­ту­а­лі­за­цыю опер­най кла­сі­кі

Не­еме Ку­нін­гас — вя­до­мы эс­тон­скі рэ­жы­сёр, па­ста­ноў­шчык опе­ры Вер­дзі «Ры­га­ле­та» ў На­цы­я­наль­ным ака­дэ­міч­ным Вя­лі­кім тэ­ат­ры, прэм'­е­ра якой ад­бы­ва­ец­ца ў пер­шыя дні са­ка­ві­ка. Ён пра­цуе ў эс­тон­скай опе­ры больш як 20 га­доў, пры­чым 15 з іх — му­зыч­ным кі­раў­ні­ком тэ­ат­ра. Сён­ня Не­еме ста­віць спек­так­лі ў роз­ных кра­і­нах. У мі­ну­лым се­зо­не пад­час гаст­ро­ляў эс­тон­ска­га тэ­ат­ра мін­скія ама­та­ры опер­на­га мас­тац­тва ме­лі маг­чы­масць па­чуць яго «Тра­ві­я­ту». У рэ­пер­ту­а­ры эс­тон­ска­га тэ­ат­ра ёсць і опе­ра «Ры­га­ле­та» ў яго па­ста­ноў­цы. Гэ­тая рэ­жы­сёр­ская кан­цэп­цыя бу­дзе прад­стаў­ле­на і ў На­цы­я­наль­ным ака­дэ­міч­ным Вя­лі­кім тэ­ат­ры опе­ры і ба­ле­та Рэс­пуб­лі­кі Бе­ла­русь. На­пя­рэ­дад­ні прэм'­е­ры Не­еме Ку­нін­гас раз­ва­жае пра сваё стаў­лен­не да Мін­ска, бе­ла­рус­ка­га тэ­ат­ра і опер­на­га мас­тац­тва.

Пра Мінск

— У 1970‑я га­ды пра­хо­дзі­лі гаст­ро­лі тэ­ат­ра опе­ры і ба­ле­та «Эс­то­нія» ў Мін­ску, а я быў ма­ла­дым ар­тыс­там хо­ру. Мы пры­еха­лі на цяг­ні­ку, які на­зы­ваў­ся «Чай­ка». Па­ся­лі­лі нас у гас­ці­ні­цу «Мінск». Па­ча­лі рэ­пе­ці­ра­ваць. І рап­там нам ска­за­лі, што гаст­ро­лі ад­клад­ва­юц­ца на ты­дзень, та­му што сам Ле­а­нід Брэж­неў пры­яз­джае ў Мінск уру­чаць Мін­ску зор­ку з на­го­ды пры­сва­ен­ня ста­лі­цы БССР зван­ня «Го­рад-ге­рой». Бы­ло ле­та, вель­мі хо­ра­ша, але спя­кот­на. Цэ­лы ты­дзень мы гу­ля­лі, гля­дзе­лі, як рых­та­ва­лі і ўпры­гож­ва­лі го­рад. Гаст­ро­лі ад­бы­лі­ся пас­ля ад'­ез­ду Брэж­не­ва.

А ця­пер зу­сім ін­шы час, зу­сім ін­шыя аб­ста­ві­ны, і я ўжо не ха­рыст, а рэ­жы­сёр. Ле­тась пры­яз­джаў у Мінск не­каль­кі ра­зоў з на­го­ды на­шай сё­лет­няй па­ста­ноў­кі. Ле­тась у жніў­ні я гу­ляў па го­ра­дзе гэ­так жа, як і шмат га­доў та­му, па­знаў гас­ці­ні­цу «Мінск» і на­ват ад­чуў на­сталь­гію па тым ча­се, ка­лі быў зу­сім ма­ла­дым. У мя­не ёсць фо­та­зды­мак тых га­доў — на фо­не ней­ка­га мінск­ага фан­та­на я стаю ў шы­ро­кіх шта­нах і з доў­гі­мі ва­ла­са­мі.

Маё ўспры­ман­не ва­ша­га го­ра­да вель­мі аса­біс­тае і, на­пэў­на, суб'­ек­тыў­нае. Мінск і та­ды, і ця­пер мне зда­ец­ца «га­ры­зан­таль­ным»: тут шмат па­вет­ра, пра­сто­ры. Я ба­чу ў гэ­тым ней­кі арыс­та­кра­тызм. Гэ­та не кам­плі­мент, а маё ўспры­ман­не. Бо рэ­жы­сёр заў­сё­ды ду­мае воб­раз­на — ней­кі­мі аса­цы­я­цы­я­мі, ме­та­фа­ра­мі. Ча­сам гэ­та да­па­ма­гае, а бы­вае, і вель­мі пе­ра­шка­джае. Хтось­ці з вя­лі­кіх пі­саў, што ў лю­дзей, якія на­ра­дзі­лі­ся, вы­рас­лі і пры­вык­лі жыць у вя­лі­кіх па­мяш­кан­нях, пры­вык­лі да вя­лі­кай пра­сто­ры, во­чы фа­ку­сі­ру­юц­ца інакш, чым у тых, хто пры­вык да цес­на­ты. Мінск, з яго га­рад­скі­мі ланд­шаф­та­мі, шы­ро­кі­мі да­ро­га­мі, дае маг­чы­масць так ба­чыць.

Пра на­стаў­ні­каў

— Мне бы­ло 17, ка­лі я па­чаў ву­чо­бу ў Та­лін­скай кан­сер­ва­то­рыі на ад­дзя­лен­ні ва­ка­лу. Пры­чым не ха­цеў быць «ся­рэд­нім» або прос­та доб­рым — я ха­цеў быць вель­мі доб­рым спе­ва­ком. Па­куль ву­чыў­ся, вы­ка­наў да­во­лі шмат ро­ляў, асаб­лі­ва ў лёг­кім рэ­пер­ту­а­ры — мю­зік­лах, апе­рэ­це. На дру­гім кур­се па­чаў спя­ваць у тэ­ат­раль­ным хо­ры эс­тон­скай опе­ры. Вяс­ной 1979 го­да я атры­маў дып­лом опер­на­га спе­ва­ка, а ў ве­рас­ні ўжо быў сту­дэн­там пер­ша­га кур­са мас­коў­ска­га
ГИТИСа.

Афі­цый­на я ад­пра­ца­ваў адзін ме­сяц па раз­мер­ка­ван­ні — са­ліс­там дзяр­жаў­на­га ака­дэ­міч­на­га тэ­ат­ра опе­ры і ба­ле­та Эс­то­ніі. Як­раз та­ды Ге­ор­гій Ан­сі­маў ста­віў у нас опе­ру «За­ру­чы­ны ў кляш­та­ры» Сяр­гея Пра­коф'­е­ва. Мя­не пры­зна­чы­лі яго асіс­тэн­там. Пас­ля прэм'­е­ры Ан­сі­маў ска­заў, што бя­рэ мя­не на свой курс у ГИТИС, ка­лі я га­то­вы па­ехаць у Маск­ву на 5 га­доў. Гэ­та быў вя­лі­кі вы­клік — Маск­ва. І я па­га­дзіў­ся. У мя­не бы­лі цу­доў­ныя пе­да­го­гі: сам Ге­ор­гій Ан­сі­маў, а так­са­ма Ба­рыс Па­кроў­скі, Яў­ген Аку­лаў. Пяць га­доў я там ву­чыў­ся, а по­тым вяр­нуў­ся ў эс­тон­скі тэ­атр у якас­ці рэ­жы­сё­ра — спа­чат­ку быў чар­го­вым, а по­тым га­лоў­ным.

Пра опе­ру

— Ці на пад'­ёме сён­ня опер­нае мас­тац­тва? У гіс­то­рыі опе­ры бы­лі і ўзлё­ты, і ня­прос­тыя ча­сы… Пас­ля ста­год­дзяў пос­пе­ху, у пер­шай па­ло­ве ХХ ста­год­дзя раз­віц­цё опер­ных фор­маў «па­ча­ло тар­ма­зіць». Та­ды ж на хва­лі аван­гар­ду з'я­ві­ла­ся но­вая му­зыч­ная мо­ва, якая, ад­нак, бы­ла не вель­мі доб­рай для опер­на­га мас­тац­тва: у тво­рах прак­тыч­на ад­сут­ні­ча­ла ме­ло­дыя, пры­сут­ні­ча­ла ка­ка­фо­нія. Но­вых якас­ных опер не ўзні­ка­ла. Та­му ў ся­рэ­дзі­не ХХ ста­год­дзя опер­ныя тэ­ат­ры вяр­ну­лі­ся да «ста­ро­га зо­ла­та». Па-ра­ней­ша­му за­ста­ваў­ся культ ды­ры­жо­раў і ва­ка­ліс­таў.

У 1960–1970‑я га­ды на пі­ку мо­ды бы­лі ме­га­мю­зік­лы — яр­кія, ме­ла­дыч­ныя, з доб­рым сю­жэ­там, эфект­на аформ­ле­ныя. Яны «пе­ра­цяг­ну­лі» ма­ла­дую тэ­ат­раль­ную пуб­лі­ку, якая ці­ка­віц­ца му­зыч­ным тэ­ат­рам. Ла­яль­ным да опер­на­га мас­тац­тва за­ста­ло­ся ста­рэй­шае па­ка­лен­не тэ­ат­ра­лаў. Ад­нак умоў­насць на опер­най сцэ­не, усё бу­та­фор­ска-фаль­шы­вае ста­ла кі­дац­ца ў во­чы. Кры­ты­кі па­ча­лі га­ва­рыць пра за­ня­пад опе­ры, пра тое, што ста­рое мас­тац­тва ўжо «ні­ку­ды не пры­дат­нае». Та­му опер­ныя тэ­ат­ры пры­ня­лі­ся шу­каць но­вы рэ­пер­ту­ар, вы­на­хо­дзіць но­выя фор­мы і кан­цэп­цыі для па­ста­ноў­кі кла­сі­кі — з'я­ві­ла­ся тэн­дэн­цыя мя­няць у опер­ных спек­так­лях эпо­ху, фор­му. Са­праўд­нае на­ва­тар­ства ў фор­ме з'я­ві­ла­ся ў 1980‑я га­ды ў Гер­ма­ніі, Анг­ліі, а ў нас — яшчэ паз­ней. Па­чаў­ся культ рэ­жы­сё­раў.

Але сён­ня, у 2014 го­дзе, мы зноў га­во­рым пра кры­зіс у опе­ры. Ад­нак ця­пер ён за­клю­ча­ец­ца ў ін­шым. Гэ­та кры­зіс опер­най эс­тэ­ты­кі. Так зва­нае «на­ва­тар­ства» сён­ня — гэ­та час­та прос­та тру­кі, сен­са­цыя, імк­нен­не лю­бы­мі спо­са­ба­мі зра­біць так, як ра­ней ні­хто не ра­біў. Ак­ту­а­лі­за­ва­ная кла­сі­ка пра­цуе, ка­лі ўсё, што ад­бы­ва­ец­ца на сцэ­не, ма­ты­ва­ва­на. Я ба­чыў не­каль­кі та­кіх спек­так­ляў — на­прык­лад, «Дон Жу­а­на» Мо­цар­та ў па­ста­ноў­цы Пі­тэ­ра Се­лер­са. Ён пе­ра­нёс дзе­ян­не ў не­фе­шэ­не­бель­ныя квар­та­лы Нью-Ёр­ка. Яшчэ ў 1982 го­дзе Джо­на­тан Мі­лер па­ста­віў «Ры­га­ле­та» Вер­дзі ў Анг­лій­скай на­цы­я­наль­най опе­ры і пе­ра­нёс дзе­ян­не ў 1950‑я, пе­ра­тва­рыў­шы гер­ца­га ў бо­са ма­фіі. Мне вель­мі спа­да­баў­ся «Ля­ту­чы Га­лан­дзец», які я ба­чыў у На­цы­я­наль­най опе­ры Уэль­са ў Анг­ліі з Бра­я­нам Тэр­фе­лам у га­лоў­най ро­лі. Гэ­та бы­ло зроб­ле­на ў сты­лі starwars — ці­ка­вае, кас­міч­нае ві­до­ві­шча. Я так­са­ма па­ста­віў ня­ма­ла ак­ту­а­лі­за­ва­ных спек­так­ляў. Да­рэ­чы, «Аі­ду» ў Фін­лян­дыі так­са­ма ка­лісь­ці ра­біў з пе­ра­но­сам ча­су: дзе­ян­не там ад­бы­ва­ла­ся на кас­міч­ным ка­раб­лі Egypt у да­лё­кай бу­ду­чы­ні…

Пра «Ры­га­ле­та»

— Ра­біць гэ­ты спек­такль у той эпо­се, у якой пры­дум­ляў кам­па­зі­тар, я лі­чу, са­мы сум­лен­ны па­ды­ход. Гіс­то­рыя ін­тэр­прэ­та­цыі опе­ры «Ры­га­ле­та» на­столь­кі доў­гая, так мно­га ра­зоў да яе звяр­та­лі­ся… Мя­ня­лі эпо­ху, ра­бі­лі спек­так­лі — то па­хаб­ны, то дзіў­ны, то не­зра­зу­ме­лы. Але сён­няш­ня­га гле­да­ча здзі­віць та­кім пра­чы­тан­нем скла­да­на, та­му што ў кі­но, на тэ­ле­ба­чан­ні ха­пае па­рад­ных сю­жэ­таў, і пры гэ­тым дыс­тан­цыя, гіс­та­рыч­ная або ча­са­вая, на­шмат ка­ра­цей­шая. А не мя­ня­ю­чы эпо­ху, зра­біць ак­ту­аль­на — гэ­та скла­да­ней. Пры гэ­тым важ­ны эфект псі­ха­ла­гіч­ны. Па­жа­да­на, каб гля­дач па­знаў сі­ту­а­цыі, па­чуц­ці, эмо­цыі, кан­флік­ты, якія для лю­дзей і сён­ня ак­ту­аль­ныя. Мы пра­ва­ку­ем ней­кія аса­цы­я­цыі, якія ўзбу­джа­юць у гле­да­ча не­абы­яка­ва­га ці­каў­насць, ён ста­но­віц­ца су­аў­та­рам на­ша­га спек­так­ля. Але як рэ­жы­сёр я не ха­чу па­каз­ваць паль­цам: маў­ляў, вось у гэ­тым ма­раль! Гэ­та не вель­мі сціп­ла.

Ёсць ім­пуль­сы ў гэ­тай му­зы­кі, у гэ­тых воб­ра­зах, якія і ў на­шы дні мы мо­жам трак­та­ваць, ін­тэр­прэ­та­ваць ці­ка­ва, мо­жа, на­ват больш ці­ка­ва, чым у вер­дзі­еў­скія ча­сы. У воб­ра­зе Ры­га­ле­та для мя­не важ­на па­ка­заць, што ён — не фі­зіч­ны вы­ра­дак, не ін­ва­лід. Мне не хо­чац­ца, каб пуб­лі­ка спа­чу­ва­ла яму та­му, што ён ін­ва­лід. Для мя­не гэ­та перш за ўсё ча­ла­век з хво­рай свя­до­мас­цю. Для яго служ­ба ў Гер­ца­га — гэ­та, у пер­шую чар­гу, пра­ца. Ён апра­нае ра­бо­чае адзен­не, хо­дзіць на пра­цу, ве­ся­ліць Гер­ца­га, здзе­ку­ец­ца з пры­двор­ных. Мне зда­ец­ца, што ме­на­ві­та та­кую кан­цэп­цыю, мо­жа, пад­свя­до­ма, за­дум­ваў сам Вер­дзі.

Пра вы­ка­наў­цаў

— У тэ­атр сён­ня прый­шло цал­кам но­вае па­ка­лен­не ва­ка­ліс­таў. Яны та­ле­на­ві­тыя. Акра­мя та­го, што ў сва­ім тэ­ат­ры вы­кон­ва­юць ро­лі, імк­нуц­ца ба­чыць свет, вы­сту­паць у ін­шых тру­пах, па­шы­раць свой да­ля­гляд. Гэ­тыя якас­ці і пра­фе­сі­я­на­лізм ма­ла­дыя вы­ка­наў­цы пры­но­сяць і на сцэ­ну свай­го тэ­ат­ра. Тое ж са­мае ма­гу ска­заць і пра бе­ла­рус­кіх спе­ва­коў. Яшчэ да пра­цы ў бе­ла­рус­кім тэ­ат­ры над «Ры­га­ле­та» я па­зна­ё­міў­ся з Іль­ёй Сіль­чу­ко­вым, які спя­ваў Жэр­мо­на ў «Тра­ві­я­це» ў нас у эс­тон­скім тэ­ат­ры. Ча­су на пад­рых­тоў­ку бы­ло ма­ла, та­му я ўвёў яго ў мой спек­такль з асця­ро­гай. Але, як вы­свет­лі­ла­ся, акра­мя та­го, што ён мае пры­го­жы го­лас, ма­ла­ды ча­ла­век хут­ка ду­мае, ва­ло­дае мо­ва­мі, ад­ра­зу ра­зу­мее ўсе рэ­жы­сёр­скія па­тра­ба­ван­ні і ўмо­мант усё ро­біць. У мін­скім тэ­ат­ры пад­час пра­цы над «Ры­га­ле­та» ад­крыў для ся­бе Ула­дзі­мі­ра Пят­ро­ва, Ула­дзі­мі­ра Гро­ма­ва, Ста­ні­сла­ва Тры­фа­на­ва. Вель­мі роз­ныя і па во­пы­це, і па ха­рак­та­ры, усе яны — вы­ка­наў­цы вель­мі вы­со­ка­га ўзроў­ню. Прос­та Rolls-Royce! Ці­ка­выя спя­вач­кі Дзі­я­на Тры­фа­на­ва і Тац­ця­на Гаў­ры­ла­ва. Пры­ем­на пра­ца­ваць з та­кі­мі людзь­мі.

Пра цуд

— Фе­но­мен опе­ры, ба­ле­та і ўво­гу­ле тэ­ат­ра ў тым, што яны моц­на ад­роз­ні­ва­юц­ца ад уся­го та­го, што кож­ны дзень нас акру­жае (ін­тэр­нэт, кі­но і г. д.). У ад­роз­нен­не ад ней­кіх пра­грам, пе­ра­дач або філь­маў, якія я ма­гу па­гля­дзець по­тым, у лю­бы час, му­зыч­ны тэ­атр — гэ­та храм, у які пры­хо­дзяць лю­дзі ўба­чыць цы­ры­мо­нію. Коль­кі гле­да­чоў у за­ле, столь­кі бу­дзе роз­ных спек­так­ляў у гэ­ты ве­чар, бо кож­ны ўспры­мае па-свой­му. Ці гэ­та не цуд?..

Воль­га СА­ВІЦ­КАЯ.