Вы тут

Раман за калючым дротам


Апублікавана ў газеце "Літаратура і мастацтва" 28.02.14

___________________________________________________________________________

Беларуская літаратура засведчыла сябе ў свеце як літаратура перадусім ваеннай тэмы. Прычым яна далёка не вычарпаная, хоць кожны пісьменнік, які звяртаецца да яе, маючы за сабой багатую і плённую традыцыю, адчувае асаблівую адказнасць перад чытачамі і папярэднікамі — бліскучай плеядай беларускіх пісьменнікаў-франтавікоў. Адзін з сучасных празаікаў Беларусі Мікалай Чаргінец не раз выказваў пакланенне перад гераізмам загінуўшых і адначасова трапяткую ўдзячнасць старэйшым калегам, многія з якіх — Васіль Быкаў, Іван Шамякін, Андрэй Макаёнак, — былі яго сябрамі.

Чаргінец

 

У новым рамане «Аперацыя “Кроў”» М. Чаргінец аднаўляе трагічныя эпізоды Вялікай Айчыннай вайны ў Беларусі, уздымаючы праблемы экзістэнцыйныя. У яго кнізе асобны чалавек з яго непаўторным духоўным светам супрацьстаіць пачварнай, непадуладнай розуму машыне разбурэння і вынішчэння жыцця.

Напал супраціўлення і барацьбы па меры разгортвання сюжэта ўзрастае паступова і ў кульмінацыі выбухае шэрагам паспяховых аперацый абаронцаў Айчыны.

Раман глыбока драматычны, пра што сведчыць і яго назва. Звычайная для твораў М.Чаргінца прыгодніцкая напружанасць працята трагізмам, бо гаворка ідзе пра дзяцей. Героі — і дзеці, і дарослыя — не проста бядуюць ва ўмовах акупацыі — яны пастаянна на мяжы пагібелі. Матыў паядынку — фізічнага ці інтэлектуальнага — дарослых герояў, характэрны для твораў ваеннай тэмы, у рамане абцяжараны абрынутымі на людзей жахлівымі абставінамі генацыду.

Раман «Аперацыя “Кроў”» структурна складаны. Пры гэтым простасць і традыцыйнасць экспазіцыі раманнага дзеяння толькі падкрэсліваюць трагізм наступных падзей, якія ствараюць разгалінаваны сюжэт з мноствам персанажаў.

У экспазіцыі аўтар сведчыць, што жылі на вуліцы Старажоўскай у Мінску, вакол аднаго двара, тры сям’і: дзве яўрэйскія — Левіных і Рабіновічаў — і адна беларуская — Статкевічаў. Усе сем’і працоўныя, шматдзетныя. Паміж сабою надзвычай дружныя. Мірнае і ўвогуле шчаслівае быццё простых людзей кардынальна перамянілася пасля прыходу захопнікаў. Адразу пачаліся аблавы, вобыскі і арышты. Сем’і Левіных і Рабіновічаў забралі ў гета.

У Беларусі акупанты арганізавалі больш як сто лагераў смерці для яўрэяў. З іх самы вялікі — у Мінску: тут забіта больш як сто тысяч чалавек. Кніга М.Чаргінца аднаўляе абставіны жыцця і барацьбы яўрэяў у мінскім гета. Раман, заснаваны на дакументальных фактах і прасякнуты асабістым пачуццём шкадавання і горычы, — яскравы дакумент, што прад’яўляецца сёння ўсім, хто адмаўляе Халакост, — не толькі асобным людзям, але і некаторым краінам, на шчасце, нешматлікім. Халакост быў! Кашмарныя формы і асабліва вялікі маштаб ён прыняў на тэрыторыі, акупіраванага фашыстамі СССР. Як піша М. Чаргінец, «асаблівасцю Беларусі з’яўляецца тое, што яна выбрана як месца знішчэння яўрэяў з Заходняй Еўропы. Сюды прывезлі яўрэяў з Германіі, Чэхаславакіі, Аўстрыі, Польшчы, Францыі, Галандыі, Венгрыі і з іншых краін». (Тут і далей пераклад з рускай мовы мой. — Т. Ш.

) Акрамя таго, Мінск так хутка, за некалькі дзён, быў заняты немцамі, што шмат якія мясцовыя яўрэі не паспелі эвакуіравацца. Яны ўсе апынуліся ў гета.

Генеральны сакратар ААН Пан Гі Мун гаворыць пра тое, «наколькі неспасцігальным з’яўляецца Халакост нават сёння. Жорсткасць была непамернай, маштабы злачынстваў — велізарнымі, нацысцкі светапогляд — паталагічны да крайнасці, а забойствы — добра арганізаванымі і прадуманымі». Усё гэта аднаўляе М. Чаргінец, паказваючы людзей, якія трапілі ў машыну смерці. Раман цяжка чытаць — і ў той жа час ад яго немагчыма адарвацца: ён трымае ў напружанні да канца.

Мінскае гета — раён невялікіх мураваных домікаў, кварталы каля вуліцы Нямігі, гістарычны цэнтр горада. У рамане паўстаюць карціны існавання людзей у найцяжэйшых, абсалютна невыносных, асабліва для дзяцей, умовах. Неверагодная цесната, голад, пастаянны страх за сваё жыццё і жыццё родных. «Праз два-тры дні вобыскі, пагромы, рабаванне упрыгожанняў, меху, адзення, абутку, пагрозы расстрэлаў. Гэта былі не проста пагрозы. Кожны дзень у гета чуліся выстралы, па пяць-шэсць разоў на дзень машыны-душагубкі адвозілі дзясяткі людзей».

Аднак і ў такіх нечалавечых умовах людзі не здаваліся. Вядома, што антыфашысцкае мінскае падполле ўпершыню заявіла пра сябе менавіта ў гета. Была наладжана сувязь паміж партызанскімі атрадамі і гета, адкуль здараліся ўцёкі. Тыя, каму пашанцавала збегчы, папаўнялі партызанскія атрады вакол горада.

Паказаўшы асобныя эпізоды дзейнасці падпольшчыкаў у гета, аўтар у далейшым пашырае сюжэтную прастору твора. Арыгінальнай асаблівасцю рамана з’яўляецца яго шматпадзейная завязка. Частка такой завязкі — сутыкненне Міхаіла Левіна з былым знаёмым, здраднікам Ліпковічам, які ў далейшым не раз з’явіцца на старонках кнігі. Не абыходзіць увагай аўтар і злавесную «дзейнасць» намесніка Гітлера на Беларусі — гаўляйтара Кубэ, аднаго са стваральнікаў тэхналогіі масавых забойстваў.

Раман маштабны. Не раз дзеянне перамяшчаецца з Мінска ў лясныя партызанскія зямлянкі і ў Маскву — на пасяджэнні высокіх штабоў. У гэтым выпадку пісьменнік аднаўляе не толькі абмеркаванні важных стратэгічных пытанняў, але і прыводзіць некаторыя статыстычныя дадзеныя, якія ўвогуле варта згадваць часцей. Так, у кнізе адзначаецца, што на пачатак 1944 года на тэрыторыі рэспублікі немцы стварылі 260 лагераў смерці. «Карнікі знішчылі не менш як пяць тысяч населеных пунктаў, больш за пяцьсот з іх знішчаны разам з жыхарамі <…> Фашыстамі забіта ў нашай Беларусі больш за два мільёны чалавек, каля паловы мільёна вывезены ў рабства ў Германію». Гэта беспрэцэдэнтна. І ў той жа час нідзе так апантана, як у Беларусі, народ на супраціўляўся акупантам. «На тэрыторыі БССР, — піша М. Чаргінец, — партызанскі рух — агульнанародны. Колькасць байцоў партызанскіх атрадаў каля 400 тысяч чалавек, яны ўваходзяць у 1255 атрадаў». Кіраўнікі аднаго з блізкіх да Мінска падраздзяленняў якраз і дзейнічаюць у рамане.

Не раз па ходзе сюжэта дзеянне ад дарослых персанажаў перамяшчаецца да дзяцей, падлеткаў, маладых людзей. Старэйшая з дзяцей беларускай сям’і Статкевічаў, сямнаццацігадовая Жэня, партызанская сувязная, упарта імкнецца даведацца пра лёс суседзяў, якія для яе — па-сапраўднаму блізкія людзі. Толькі ў 1943 годзе ёй удаецца трапіць на тэрыторыю гета, а ў далейшым і выратаваць малодшую з Рабіновічаў, трохгадовую Элу. Як гэта адбывалася, аўтар апісвае падрабязна і выключна праўдзіва. Яўрэяў ў гета, у тым ліку старых, жанчын і дзяцей, ганялі на цяжкія работы ў горадзе. У раёне Заходняга моста калону сустракалі жыхары горада, імкнучыся перадаць знаёмым яўрэям што-нішто з харчу. Бывала, што з калоны выскоквалі дзеці і хаваліся ў натоўпе. Праўда, вечарам яны звычайна вярталіся да бацькоў. «Але канвойныя ўважліва сачылі, каб з калоны не выскоквалі дзеці, меншыя за шэсць гадоў. Такіх дзяцей бацькі, прадбачачы жахлівы канец, імкнуліся перадаць любому чалавеку». Так і Марыі Рабіновіч удалося кінуць маленькую Элу на рукі Жэні. Тая, збягаючы, сутыкнулася з паліцэйскім, што было вельмі небяспечна. Але ім аказаўся яе былы аднакашнік Лёнька Цвяткоў. Леанід дапамагае Жэні схавацца. Эла пачынае расці ў сям’і Статкевічаў. Дваіх дзяцей Левіных таксама выратоўваюць, але астатнія члены сям’і гінуць у гета... Маладыя людзі Жэня і Леанід паступова робяцца галоўнымі героямі рамана.

Леанід уцягваецца ў падпольную барацьбу. Па меры чытання рамана можа скласціся ўражанне, што Леанід — нешта кшталту «супермена»: усе акцыі яму ўдаюцца лёгка, больш за тое, у канцы ён атрымоўвае прапанову ад абодвух бакоў стаць спецыяльным агентам. Аднак прыгодніцкія сітуацыі у рамане зусім не супярэчаць праўдзе жыцця, а тым больш праўдзе вайны. Сапраўды, сустракаліся сярод байцоў асабліва ўдачлівыя і разведчыкі, і ўзрыўнікі, і снайперы. Бывала, што ў экстрэмальных сітуацыях праяўляліся такія здольнасці чалавека, пра якія ён і сам не ўяўляў. Што ж да Леаніда, то аўтар, ідучы за жыццём, паказвае паступовасць перараджэння героя — пад уплывам Жэні, якая ў фінале робіцца яго жонкай, і галоўным чынам пад уплывам страшных абставін вайны, тых жахлівых імператываў, якія абрынуліся на самых звычайных людзей і патрабавалі ў рэшце рэшт абавязковасці маральнага выбару. У маленстве гарэзлівае дзіця (а такія і робяцца ў дарослым жыцці героямі авантурных прыгод), Леанід паступова прызвычайваецца абдумваць усё бачанае і пачутае, кожны свой крок аналізаваць, прагназаваць магчымыя наступствы ўчынкаў. Так загартоўваўся характар.

Дзейнасць Леаніда ў многім дапамагла партызанам правесці адну з самых сваіх удалых акцый — выратаваць дзяцей з дзіцячага лагера смерці ў Сёмкаве.

У савецкім інтэрнаце Сёмкава, размешчаным у былым маёнтку магнатаў, немцы арганізавалі патаемную станцыю для забірання крыві ў дзяцей, каб пераліваць сваім параненым салдатам. Пастаянныя заборы крыві даводзілі дзяцей да смерці, а потым іх або хавалі прама ў маёнтку, або адвозілі ў печы лагера смерці Трасцянец. Партызаны разам з дасведчанай разведчыцай з Масквы распрацавалі аперацыю па выратаванні дзяцей, якой далі кодавую назву «Кроў». Правядзенне аперацыі было надзвычай складанай задачай: мястэчка знаходзілася паблізу Мінска ў акружэнні шматлікіх нямецкіх гарнізонаў, пад аховай латышскіх, літоўскіх і ўкраінскіх паліцыянтаў, якія адрозніваліся асаблівай жорсткасцю. У пасляслоўі рамана «Ад аўтара» М. Чаргінец называе іншыя дзіцячыя канцлагеры ў Беларусі. Але Сёмкава — адзін з найбольш буйных, куды пастаянна дзяцей прывозілі таксама і з гета.

Аперацыя была распрацаваная надзвычай скрупулёзна. М. Чаргінец у рамане звяртае ўвагу на ўсе яе аспекты, дэталі, прапрацоўку ўсіх магчымых сітуацый. І акцыя скончылася бліскуча: выратавалі і вывезлі ў Маскву пяцьсот дзевятнаццаць дзяцей.

Творчую манеру пісьменніка ўвогуле характарызуе надзвычайная ўвага да падрабязнасцей побыту і ваенных дзеянняў. Такая ўвага да дробязей, дакладнасць, фактаграфічнасць дазваляюць аўтару вырашаць некалькі эстэтычных задач: па-першае, аднавіць атураж дзеяння, па-другое, па-мастацку узбуйніць маштаб падзей, паказаць іх незвычайнасць, па-трэцяе, псіхалагічны аналіз як бы растварыць у апісаннях, што характэрна менавіта для беларускай школы раманістыкі. У апавяданне ўводзяцца тыя субстанцыяльныя падрабязнасці жыцця, без якіх не можа быць гэтага жыцця. І не можа быць яго разумення.

Шырокі ахоп рэчаіснасці ваенных гадоў, разгорнутае эпічнае апавяданне арганічна зліваюцца ў рамане з публіцыстычным пафасам пісьменніка, яго цікавасць да гістарычнай дакументальнасці — з вострым пачуццём сучаснасці. Мікалай Чаргінец напісаў сюжэтна цікавы і яркі твор.

Таццяна ШАМЯКІНА

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Старт акцыі «Нашы дзеці» будзе дадзены 16 снежня

Старт акцыі «Нашы дзеці» будзе дадзены 16 снежня

Мерапрыемства пачнецца на Віцебшчыне.

Грамадства

Плацяжы за «камуналку»: ёсць нюансы

Плацяжы за «камуналку»: ёсць нюансы

Карэкціроўкі па аплаце жыллёва-камунальных паслуг закрануць чатыры катэгорыі жыхароў.