На выніковай калегіі галоўнага адукацыйнага ведамства міністр адукацыі Сяргей Маскевіч агучыў намер нашай краіны далучыцца да міжнароднага даследавання РІSА.
Тэсціраванне РІSА лічыцца адным з самых аўтарытэтных даследаванняў якасці адукацыі ў свеце. Ідэя яго правядзення ўзнікла ў сярэдзіне 1990‑х гадоў: менавіта тады эксперты ў галіне адукацыі прапанавалі распрацаваць універсальныя тэсты для 15‑гадовых падлеткаў, якія б дазволілі правяраць не столькі акадэмічныя дасягненні навучэнцаў, колькі іх уменне працаваць з інфармацыяй і рэальныя жыццёвыя кампетэнцыі. Гэта дазволіла б вызначыць, ці выконвае адукацыя сваю асноўную функцыю — падрыхтоўку да самастойнага жыцця. Даследаванні праводзяцца па праверцы матэматычнай, прыродазнаўчанавуковай і чытацкай адукаванасці.
Жыццёвыя задачкі
Па меркаванні экспертаў РІSА, атрыманне ў школе канкрэтных ведаў, безумоўна, вельмі важнае, але выкарыстанне гэтых ведаў у дарослым жыцці залежыць ад набытых у школьныя гады навыкаў. У жыцці канкрэтныя веды — скажам, такія, як назвы раслін і жывёл — маюць меншую каштоўнасць, чым разуменне глабальных праблем, звязаных са спажываннем энергіі, біялагічнай разнастайнасцю і чалавечым здароўем. Мала проста ведаць факты і правілы. Трэба ўмець іх выкарыстоўваць — напрыклад, для таго, каб зразумець газетны артыкул пра глабальнае пацяпленне ці разгледзець маніпуляцыю з лічбамі. Звычайна заданні ў тэстах пабудаваны на сітуацыях, якія аўтары бяруць з рэальнага жыцця. Такім чынам правяраецца здольнасць вучняў устанаўліваць прычынна-выніковыя сувязі, іх уменне супастаўляць факты і аналізаваць, даследуецца іх здольнасць хутка прымаць рашэнні.
Даследаванне РІSА праводзіцца кожныя тры гады, а затым на працягу яшчэ аднаго года аналізуюцца вынікі тэстаў, перш чым яны будуць прадстаўлены сусветнай грамадскасці. Першы рэйтынг быў складзены ў 2000 годзе. Вынікі апошняга агучаны ў снежні 2013 года.
У даследаванні, праведзеным у 2012 годзе, прынялі ўдзел школьнікі з 65 краін і тэрытарыяльных утварэнняў. На думку дырэктара Рэспубліканскага інстытута кантролю ведаў Мікалая ФЯСЬКОВА, такую цікавасць да праграмы РІSА можна патлумачыць тым, што даследаванні дазваляюць вызначыць стан адукацыі паводле міжнародных стандартаў. Не становіцца перашкодай нават тое, што працэдура правядзення даследаванняў не толькі складаная, але і нятанная.
— У многіх краінах абвяшчэнне вынікаў РІSА становіцца адной з галоўных падзей для нацыянальнай сістэмы адукацыі. І калі краіна аказваецца вельмі далёка ад сусветных лідараў, гэта разглядаецца ні больш ні менш як нацыянальная пагроза і сігнал, што ў сістэме адукацыі трэба тэрмінова штосьці змяняць: пераглядаць патрабаванні да адукацыйных стандартаў, уносіць карэктывы ў вучэбныя праграмы і планы, змяняць падыходы да выкладання вучэбных дысцыплін і г. д., — распавядае Мікалай Фяськоў. — З лёгкай рукі еўрапейскіх менеджараў ад адукацыі з'явіўся нават новы тэрмін: РІSА-шок.
У чым сакрэт?
На працягу ўсіх цыклаў даследаванняў лідарамі выступаюць краіны Усходняй і Паўднёва-Усходняй Азіі: Сінгапур, Тайвань, Карэя, Японія і іншыя. Амаль усе яны вызначаюцца хуткімі тэмпамі развіцця эканомікі. Абсалютным жа лідарам, паводле вынікаў даследаванняў, з'яўляецца Кітай (Шанхай, Ганконг і Макаа). Прычым кітайскія падлеткі дэманструюць аднолькава высокія вынікі і ў матэматычнай, і ў чытацкай, і ў прыродазнаўчай адукаванасці.
Мікалай Фяськоў падкрэслівае, што ў гэтых краінах сярод нацыянальных прыярытэтаў адукацыя займае пачэснае месца. А ў школах добра развіта профільная адукацыя. Так, у Сінгапуры вучняў старшых класаў дыферэнцыруюць як паводле здольнасцяў, так і па іх творчых інтарэсах. У 12‑гадовай сярэдняй школе Кітая значная ўвага надаецца індывідуальнаму развіццю асобы вучня. У школах Шанхая дазваляецца пэўная гнуткасць у арганізацыі і кіраванні адукацыяй. Школьнікі могуць самастойна выбіраць некаторыя вучэбныя курсы. Настаўнікі павінны ўлічваць здольнасці, інтарэсы і захапленні кожнага вучня і ўсяляк заахвочваць іх да далейшага развіцця.
Сярод краін Еўропы стабільна высокія паказчыкі на працягу ўсяго перыяду даследаванняў дэманструе Фінляндыя. Поспех гэтай скандынаўскай краіны выклікаў той самы РІSА-шок у краін-суседак з Паўночнай Еўропы — Даніі, Швецыі і Нарвегіі.
— У школах Фінляндыі значная ўвага надаецца кампенсацыйным мерапрыемствам для вучняў з меншымі здольнасцямі, — тлумачыць фінскі феномен Мікалай Фяськоў. — Чым не савецкі вопыт работы з адстаючымі школьнікамі? У аснову адукацыйнага працэсу ў гэтай краіне пакладзены індывідуальны падыход да вучняў, прычым за засваенне вучэбнага матэрыялу школьнікамі нясе адказнасць менавіта настаўнік. Неразуменне тэмы ўрока не лічыцца віной навучэнца. Гэта сведчыць толькі пра тое, што настаўнікі (а іх, дарэчы, у класе два) на занятках не знайшлі эфектыўныя прыёмы і метады выкладання.
Заслугоўвае ўвагі і сістэма адукацыі Польшчы. Паказчыкі гэтай краіны, якая прымае ўдзел у даследаваннях на працягу ўсіх пяці цыклаў, пачынаючы з 2000 года, выраслі па ўсіх трох кірунках на 30–45 балаў. Адна з прычын такога поспеху тлумачыцца тым, што пад уплывам РІSА краіна правяла рэформу школы. Тут ўсе вучэбныя праграмы арыентаваныя на кампетэнтасны падыход. Увогуле з еўрапейскіх краін самы вялікі рывок па ўсіх кірунках зрабілі менавіта Польшча і Германія. Праўда, апошняя хоць і палепшыла свае паказчыкі, але ўсё ж значна адстае і ад Фінляндыі, і ад Польшчы.
Стабільныя вынікі на працягу ўсяго перыяду даследаванняў дэманструе Канада. Вучням старшых класаў дванаццацігадовай сярэдняй школы даецца права выбару вучэбных прадметаў для іх паглыбленага вывучэння. У вучэбным працэсе значная ўвага надаецца самастойнай рабоце. Кожны школьнік выконвае індывідуальнае заданне, у межах якога ён павінен не толькі падрыхтаваць нейкую інфармацыю па зададзенай тэме, але і абараніць рэферат вусна. Выніковая ж адзнака па прадметах за курс сярэдняй школы — інтэграваны паказчык паспяховасці вучня — выстаўляецца за вусны экзамен, творчы праект і пісьмовыя работы, якія выконваліся на працягу ўсёй вучобы.
Галоўнае — атмасфера
Якія яшчэ высновы былі зроблены спецыялістамі па выніках РІSА 2012 года?
— Найлепшыя вынікі паказалі краіны, якія зрабілі стаўку на павышэнне прафесіяналізму настаўнікаў. Спрыяльная адукацыйная атмасфера і добрыя ўзаемаадносіны паміж настаўнікамі і вучнямі больш эфектыўныя, чым рынкавыя механізмы, — распавядае намеснік старшыні Таварыства беларускай мовы Тамара МАЦКЕВІЧ. — Школы з большай аўтаноміяй, якія маюць незалежныя навучальныя праграмы і сістэмы ацэнкі, як правіла, працуюць лепш, чым школы з меншай свабодай, якія з'яўляюцца часткай школьных сістэм і маюць больш механізмаў справаздачнасці. Чым лепшыя стасункі паміж вучнямі і настаўнікамі ў школе, тым большая зацікаўленасць вучняў у навучанні.
Вынікі РІSА паказваюць: пры параўнанні дзвюх школ (дзяржаўных ці прыватных, якія знаходзяцца ў адным і тым жа месцы, вучні якіх маюць аднолькавае сацыяльна-эканамічнае становішча) адукацыйны клімат, як правіла, лепшы ў той школе, якая не пакутуе ад недахопу кваліфікаваных настаўнікаў. Недахоп апошніх і адукацыйны клімат узаемазвязаны паміж сабой.
— «Якасць» школы не можа быць лепшай за «якасць» або прафесіяналізм яе настаўнікаў і кіраўнікоў, — падкрэслівае Тамара Мацкевіч. — Краіны, якія палепшылі свае паказчыкі ў РІSА (такія, як Бразілія, Калумбія, Эстонія, Ізраіль, Японія і Польшча), прытрымліваюцца паслядоўнай палітыкі па паляпшэнні якасці выкладчыцкага саставу. Гэтыя краіны патрабуюць наяўнасці выкладчыцкай ліцэнзіі, ствараюць стымулы для самых паспяховых навучэнцаў, каб заахвоціць іх да педагагічнай дзейнасці, павышаюць заработную плату настаўнікам, каб зрабіць прафесію больш прывабнай, або прапаноўваюць стымулы для настаўнікаў, каб яны ўдзельнічалі ў трэнінгах і педагагічных праграмах.
Аналіз даных РІSА паказаў, што для атрымання добрых вынікаў важна, як размяркоўваюцца рэсурсы, а не толькі іх колькасць.
Эксперты ўпэўнены, што сістэма адукацыі можа спрыяць высокай матывацыі да навучання, калі яна забяспечвае стаўленне да ўсіх вучняў як да патэнцыяльна паспяховых. Вынікі РІSА даказваюць, што, калі сістэма адукацыі рана падзяляе вучняў на аснове здольнасцяў і накіроўвае іх у розныя плыні і тыпы школ (а ў беларускай школе падзел адбываецца яшчэ на ўзроўні пятага класа — пры адборы будучых гімназістаў. — Аўт.), матывацыя да навучання і паспяховасць вучняў зніжаюцца. Толькі калі сістэма адукацыі культывуе, стымулюе і падтрымлівае веру ў тое, што ўсе вучні могуць дасягнуць больш высокіх поспехаў, вучні адчуваюць жаданне дзейнічаць і дасягаюць лепшых вынікаў.
На якім мы свеце?
Той факт, што ўзровень школьнай адукацыі ў Беларусі працягвае зніжацца, апошнім часам канстатуюць вельмі многія: і выкладчыкі ВНУ, і бацькі школьнікаў, і самі педагогі. З іншага боку, пакуль Беларусь не ўдзельнічае ні ў якіх міжнародных маніторынгавых даследаваннях, усе разважанні пра «якасць» выпускнікоў, якая быццам бы пагаршаецца, можна спісаць на суб'ектыўнасць такіх ацэнак. Напэўна, для таго, каб канстатаваць, што праблемы і сапраўды маюць месца, вельмі карысна паглядзець на іншых.
— Мне здаецца, было б цікава прыняць удзел у міжнародных даследаваннях, каб убачыць, на якім свеце мы знаходзімся, — дзеліцца сваімі думкамі Мікалай Фяськоў. — Як можна быць упэўненым, што сістэма адукацыі развіваецца ў правільным кірунку, калі не параўноўваць свае поспехі з адукацыйнымі дасягненнямі іншых краін?
А пакуль Беларусь толькі думае, ці варта ёй далучацца да міжнароднага даследавання, сваё месца ў сусветным рэйтынгу па выніках РІSА ўжо ведаюць Расія, Азербайджан, Малдова, Казахстан, Кыргызстан, Грузія, Літва, Латвія і Эстонія. Расія, у адрозненне ад Беларусі, бярэ ўдзел ва ўсіх буйнамаштабных міжнародных даследаваннях TІMSS, РІSА і РІRLS, якія ўзаемна дапаўняюць адно аднаго і даюць больш поўную інфармацыю аб сістэме адукацыі, ацэньваючы яе з розных бакоў. Вынікі РІSА ўказваюць на тое, што ў расійскіх школьнікаў ёсць праблемы з прымяненнем ведаў і навыкаў у штодзённым жыцці, у сітуацыях, якія выходзяць за рамкі вучэбных. Па функцыянальнай адукаванасці юныя расіяне значна адстаюць ад равеснікаў з большасці развітых краін свету. Эксперты тлумачаць гэты факт празмерна акадэмічнай скіраванасцю расійскай школы, характэрнай для многіх краін на постсавецкай прасторы, у тым ліку і для Беларусі.
Застаецца спадзявацца, што на гэты раз у Міністэрстве адукацыі не абмяжуюцца канстатацыяй таго, што Беларусі трэба далучацца да РІSА. І ў аналітыкаў, нарэшце, з'явіцца магчымасць параўнаць поспехі беларускіх школьнікаў з поспехамі іх равеснікаў.
Надзея НІКАЛАЕВА.
Задача РІSА самага складанага ўзроўню па матэматыцы:
«Хелен набыла веласіпед са спідометрам, з дапамогай якога яна можа вызначыць, колькі праехала і з якой сярэдняй хуткасцю. Ад дома да ракі, якая размешчана за чатыры кіламетры, Хелен даехала за 9 хвілін. Назад яна адправілася больш кароткім шляхам, пераадолеўшы тры кіламетры за шэсць хвілін. Вылічыце сярэднюю хуткасць (у кіламетрах за гадзіну), з якой Хелен ехала да ракі і назад».
Варыянтаў адказаў не прапаноўвалася. Адказ трэба было ўнесці ў пустое поле самастойна.
Страх перад матэматыкай
— Цікавыя высновы пасля правядзення апошняга даследавання былі зроблены пра засваенне падлеткамі матэматыкі, — кажа Тамара Мацкевіч. — Так, вучні адкрытыя для рашэння матэматычных задач у сярэднім паказваюць на 30 балаў лепшыя вынікі па матэматыцы, чым тыя, хто менш адкрыты для рашэння задач.
У большасці краін непаспяховыя ў матэматыцы вучні дэманструюць і больш нізкі ўзровень зацікаўленасці, матывацыі і самаацэнкі. Але вучні, якія пераадолелі сваю непаспяховасць і дасягнулі больш высокага ўзроўню, пазбаўляюцца ад гэтай залежнасці.
Адна з прычын нізкай самаацэнкі вучняў — гэта трывога перад матэматыкай. Каля 30% вучняў паведамілі, што адчуваюць сябе бездапаможнымі, калі робяць заданне па матэматыцы. Цікава, што, калі дзяўчаты выконваюць тыя ж матэматычныя заданні, што і хлопчыкі, яны, як правіла, праяўляюць менш настойлівасці, унутранай матывацыі і менш веры ў сябе і ў свае здольнасці да вывучэння прадмета. І часцей звязваюць свае няўдачы ў матэматыцы з сабой, чым са знешнімі фактарамі.
Два дні былі насычаны ўнікальнымі выставамі, карыснымі праектамі і інтэрактыўнымі пляцоўкамі.
«Нашы работы — жывыя, з энергетыкай любові і дабра».
Галоўная мэта дзяржавы сёння — інтэграваць чалавека з інваліднасцю ў грамадства.