Рагачоўскі фронт

Пас­ля вы­зва­лен­ня ў ста­ра­жыт­ным го­ра­дзе аца­ле­лі толь­кі два двух­па­вяр­хо­выя бу­дын­кі

Ва­ен­ная гіс­то­рыя Ра­га­чо­ва не­звы­чай­ная. У да­лё­кім 1941-м ён ска­рыў­ся нем­цам толь­кі з дру­гой спро­бы. Ужо па­лі пе­рад за­хоп­ні­ка­мі Сма­ленск, Ві­цебск, Ор­ша, а над Ра­га­чо­вам па-ра­ней­ша­му пра­цяг­ваў лу­наць са­вец­кі сцяг. І вы­зва­ля­лі яго аж­но ў тры эта­пы. Рэд­кі го­рад яшчэ так доў­га зна­хо­дзіў­ся фак­тыч­на на лі­ніі фрон­ту. Та­му ў ста­ра­жыт­ным Ра­га­чо­ве амаль не за­ста­ло­ся ар­хі­тэк­тур­ных пом­ні­каў. Але па ўсім Ра­га­чоў­скім ра­ё­не ста­яць ін­шыя пом­ні­кі — тым, у ка­го ў ва­ен­нае лі­ха­лец­це за­хоп­ні­кі ада­бра­лі жыц­цё. У 99 во­ін­скіх па­ха­ван­нях апош­ні спа­чын знай­шлі ка­ля 20 ты­сяч ча­ла­век — больш, чым на­сель­ніц­тва Ра­га­чо­ва да вай­ны.

Нем­цы ўвар­ва­лі­ся ў Ра­га­чоў ужо 3 лі­пе­ня. Ад­нак доў­га яны там ся­бе гас­па­да­ра­мі не ад­чу­ва­лі. Ужо лі­та­раль­на праз дзе­сяць дзён Ра­га­чоў і Жло­бін ад­біў у во­ра­га 63-і страл­ко­вы кор­пус (пад ка­ман­да­ван­нем ге­не­рал-лей­тэ­нан­та Ле­а­ні­да Пят­роў­ска­га), які фар­сі­ра­ваў Дняп­ро. Дзя­ку­ю­чы гэ­та­му контр­уда­ру нем­цаў ад­кі­ну­лі на за­хад на трыц­цаць кі­ла­мет­раў, дзе і стрым­лі­ва­лі іх на­ціск без ма­ло­га со­рак дзён. Тым са­мым бай­цы ге­не­ра­ла Пят­роў­ска­га са­рва­лі імк­лі­вы на­ступ фа­шыс­таў на Маск­ву. У Ра­га­чо­ве ж поў­ным хо­дам іш­ла эва­ку­а­цыя чы­гу­нач­на­га транс­пар­ту, пра­мыс­ло­ва­га аб­ста­ля­ван­ня, ма­тэ­ры­яль­ных каш­тоў­нас­цяў. Па­спе­лі вы­вез­ці ў глыб кра­і­ны і част­ку мір­ных жы­ха­роў.

13 жніў­ня, ка­лі кор­пус ге­не­ра­ла Пят­роў­ска­га быў ужо акру­жа­ны, праз лі­нію фрон­ту пра­біў­ся ад­на­мес­ны са­ма­лёт. Яго Маск­ва вы­сла­ла спе­цы­яль­на, каб эва­ку­я­ваць пал­ка­вод­ца. Але Пят­роў­скі ад­пра­віў за­мест ся­бе ў тыл цяж­ка па­ра­не­на­га бай­ца. І за­гі­нуў праз ча­ты­ры дні пры спро­бе пра­ры­ву з акру­жэн­ня. Вай­ско­вая ле­ген­да га­во­рыць: нем­цы па­ха­ва­лі яго з уша­на­ван­нем. Па­ста­ві­лі на яго ма­гіл­цы крыж, дзе на­пі­са­лі на рус­кай і ня­мец­кай мо­вах: «Тут па­ха­ва­ны рус­кі ге­не­рал Пят­роў­скі»...

Кры­ва­выя бе­ра­гі Дру­ці і Дняп­ра

Фа­шыс­ты зні­шчы­лі за тры ня­поў­ныя га­ды ўсю пра­мыс­ло­васць ра­ё­на: за­вод кан­сер­ва­ва­на­га ма­ла­ка, ле­са­за­вод, кар­дон­ную фаб­ры­ку, іль­но­за­вод, спірт­за­вод, хле­ба­за­вод, ца­гель­ню і 22 пра­мыс­ло­выя ар­це­лі. Бы­лі раз­бу­ра­ны на­стаў­ніц­кі ін­сты­тут, шко­лы трак­тар­ных ме­ха­ні­каў і мед­сяс­цёр, ра­мес­нае ву­чы­лі­шча, 51 шко­ла, 5 дзі­ця­чых да­моў, дру­кар­ня, 52 біб­лі­я­тэ­кі... У ру­і­ны быў пе­ра­тво­ра­ны тэ­атр «Ма­дэрн», які зна­хо­дзіў­ся не­па­да­лёк ад ця­пе­раш­ня­га аў­та­вак­за­ла. Дзя­ку­ю­чы яму Ра­га­чоў яшчэ ў ча­сы Ра­сій­скай ім­пе­рыі стаў ад­ным з пер­шых па­вя­то­вых га­ра­доў, ку­ды прый­шло тэ­ат­раль­нае май­стэр­ства...

— Па­гля­дзі­це на схе­ма­тыч­ную кар­ту Ра­га­чо­ва пас­ля вы­зва­лен­ня. Ба­чы­це, як шмат на ёй чор­на­га ко­ле­ру? — па­каз­вае ды­рэк­тар Ра­га­чоў­ска­га му­зея на­род­най сла­вы Мі­ха­іл Ла­рыч­каў. — Дык вось, нем­цы спа­лі­лі і раз­бу­ры­лі тут 1230 жы­лых да­моў. Ад кам­бі­на­та, дзе вы­раб­ля­юць вя­до­мае ўсім згу­шча­нае ма­ла­ко, не за­ста­ло­ся амаль ні­чо­га. А яго ру­і­ны раз­бі­ра­лі да 1947 го­да... Каб уя­віць са­бе маш­таб раз­бу­рэн­няў, да­стат­ко­ва ска­заць, што ў го­ра­дзе жы­ло да вай­ны ка­ля 17 ты­сяч ча­ла­век. Ад даў­няй ар­хі­тэк­ту­ры аца­ле­лі толь­кі два двух­па­вяр­хо­выя бу­дын­кі. Са­мы ста­ры з іх, жы­лы, зна­хо­дзіц­ца ад­ра­зу ка­ля аў­та­вак­за­ла. Дру­гі ж — тут, по­бач з на­мі. У ім да рэ­ва­лю­цыі раз­мя­шча­ла­ся зем­ская ўпра­ва. Ця­пер жа ў ім пра­хо­дзіць ка­пі­таль­ны ра­монт, пас­ля яко­га тут раз­мес­ціц­ца Дом кні­гі. І кры­ху пры­ват­ных да­моў за­ста­ло­ся на бе­рагах Дру­ці і Дняп­ра...

Бе­ра­гі дзвюх рэк, на якіх ста­іць го­рад, ста­лі мес­цам для не­чу­ва­ных для го­ра­да звер­стваў за ўсю яго гіс­то­рыю. Аб гэ­тым кры­чыць кож­нае сло­ва ў ак­це ра­га­чоў­скай ра­ён­най ка­мі­сіі па рас­сле­да­ван­ні зла­дзей­стваў, здзейс­не­ных за­хоп­ні­ка­мі на тэ­ры­то­рыі ра­ё­на...

У пер­шы ты­дзень ліс­та­па­да 1941 го­да ў рве за кар­дон­най фаб­ры­кай на бе­ра­зе ра­кі Друць фа­шысц­кія ка­ты за­бі­лі ка­ля трох ты­сяч гра­ма­дзян яў­рэй­скай на­цы­я­наль­нас­ці. У Ра­га­чо­ве не за­ста­ло­ся пас­ля гэ­та­га па­гро­му ні­вод­на­га яў­рэя. Пе­рад рас­стрэ­лам ка­ты доў­га здзе­ка­ва­лі­ся са сва­іх ах­вяр. Муж­чын, жан­чын і дзя­цей фа­шыс­ты тры­ма­лі ў сы­рых ха­лод­ных пад­ва­лах ко­ліш­ня­га скла­да, ад­куль кож­ны дзень іх вы­га­ня­лі на цяж­кія фі­зіч­ныя пра­цы. Пры­га­во­ра­ныя да смер­ці без су­да пры­бі­ра­лі ка­мя­ні і цэг­лу, ва­зі­лі на са­бе пя­сок, ва­ду... Жан­чы­ны і пад­лет­кі ру­ка­мі вы­гра­ба­лі бруд з пры­бі­раль­няў, на якіх быў над­піс: «Толь­кі для нем­цаў».

Ма­лень­кіх дзя­цей нем­цы бра­лі за но­гі, бі­лі га­ла­вой аб мёрз­лую зям­лю і кі­да­лі ў роў... А вяс­ной 1942 го­да, ка­лі сы­шоў снег, гэ­ты роў раз­мы­ла ва­дой. І па Дру­ці па­плы­лі сот­ні тру­паў. Каб іх пры­браць, фа­шыс­ты вы­гна­лі на пры­му­со­выя пра­цы ўсё мяс­цо­вае на­сель­ніц­тва. Лю­дзі ла­ві­лі це­лы за­бі­тых баг­ра­мі і го­лы­мі ру­ка­мі, за­коп­ва­лі іх у зям­лю або па­лі­лі на вог­ні­шчах пад пры­цэ­лам ня­мец­кіх аў­та­ма­таў.

На бе­ра­зе Дняп­ра, по­бач са ста­ры­мі мо­гіл­ка­мі, зна­хо­дзіц­ца са­сно­вы бор. Мяс­цо­выя жы­ха­ры на­зы­ва­юць яго «до­лам смер­ці». Ту­ды вя­ла сцеж­ка, пра­тап­та­ная сот­ня­мі тых, ка­го з ра­га­чоў­ска­га гес­та­па вя­лі на рас­стрэл. За­га­дзя там вы­коп­ва­лі глы­бо­кую яму. Нем­цы пры­во­дзі­лі да яе асу­джа­ных на смерць, ста­ві­лі ў рад і стра­ля­лі. Це­лы ў яме за­сы­па­лі тон­кім сло­ем зям­лі. І гэ­ты вы­чва­рэн­скі кан­ве­ер пра­ца­ваў што­дня. Уся­го та­кіх ям у «до­ле смер­ці» на­лі­чы­лі дзе­сяць. Па­мяць за­гі­ну­лых уша­на­ваў абел­іск, які ста­іць у са­мым цэнт­ры са­сно­ва­га бо­ру...

— Ле­тась у Ра­га­чоў пры­яз­джаў ды­рэк­тар пра­грам буй­но­га аме­ры­ка­на-із­ра­іль­ска­га Даб­ра­чын­на­га яў­рэй­ска­га фон­ду «Аві Хай» у кра­і­нах СНД і Бал­тыі Дэ­від Ро­зен­сан, — пры­гад­вае Мі­ха­іл Ла­рыч­каў. — З іў­ры­ту наз­ва ар­га­ні­за­цыі пе­ра­кла­да­ец­ца «Ці жы­вы баць­ка мой»... Ён знай­шоў у спі­се за­бі­тых на бе­ра­зе Дру­ці свай­го дзе­да па проз­ві­шчы Брук. Доў­га ста­яў і пла­каў там... А вось фо­та­зды­мак па­ла­ю­ча­га хля­ва. 28 ліс­та­па­да 1943 го­да фа­шыс­ты са­гна­лі ў хлеў ка­ля 200 ча­ла­век, якіх спа­лі­лі за­жы­ва. Тых, ка­му ўда­ло­ся вы­бег­чы з по­лы­мя, яны пад­стрэль­ва­лі і кі­да­лі на­зад у агонь... Той жа лёс спа­сціг адзі­нац­цаць ра­га­чоў­скіх вё­сак. Коль­кі ж уся­го бы­ло рас­стра­ля­на і спа­ле­на лю­дзей, не ве­дае ні­хто. На­ват праз сем­дзе­сят га­доў жа­лоб­ныя спі­сы за­бі­тых пра­цяг­ва­юць па­паў­няц­ца. Толь­кі ле­тась у ім з'я­ві­лі­ся 192 но­выя проз­ві­шчы.

З го­ра­да і ра­ё­на нем­цы ма­са­ва ўга­ня­лі лю­дзей. Ад­ных на­кі­роў­ва­лі на пры­му­со­выя ра­бо­ты да баў­э­раў. Дру­гія тра­пі­лі ў анэк­са­ва­ную Чэ­ха­сла­ва­кію на пра­цу на ўра­на­вых руд­ні­ках. Трэ­ціх кі­да­лі ў ла­ге­ры смер­ці — Бу­хен­вальд, Асвен­цым, За­ксен­хаў­зен, Аза­ры­чы...

«Ідуць цяг­ні­кі ў Азарыцкі ла­гер ад сён­ня і безупын­ку...»

Пас­ля та­го як са­вец­кія вой­скі пе­рай­шлі ў 1943 го­дзе ў на­ступ­лен­не, ня­мец­кае ка­ман­да­ван­не пе­ра­мя­ні­ла так­ты­ку і па­ча­ло вы­ка­рыс­тоў­ваць у якас­ці «жы­во­га шчы­та» мір­ных лю­дзей. Ка­ля пя­рэд­няй лі­ніі аба­ро­ны аку­пан­ты аб­но­сі­лі ка­лю­чым дро­там вя­лі­кі ўчас­так зям­лі, на які зга­ня­лі ты­ся­чы мяс­цо­вых жы­ха­роў. Пе­рад гэ­тым у но­ва­ўтво­ра­ны ла­гер за­во­зі­лі хво­рых на сып­ны тыф. Ра­бі­ла­ся гэ­та з мэ­тай рас­паў­сюдж­ван­ня эпі­дэ­міі ў аван­гард­ных злу­чэн­нях Чыр­во­най Ар­міі і зры­ву яе да­лей­ша­га на­ступ­лен­ня.

Тры з та­кіх ла­ге­раў смер­ці бы­лі ство­ра­ны на за­ха­дзе Го­мель­скай воб­лас­ці, па­блі­зу ад па­сёл­ка Аза­ры­чы. Зрэш­ты, да­мо сло­ва да­ку­мен­там, зме­шча­ным у збор­ні­ку ма­тэ­ры­я­лаў «Нюрн­берг­скі пра­цэс над га­лоў­ны­мі ня­мец­кі­мі ва­ен­ны­мі зла­чын­ца­мі».

«19 са­ка­ві­ка 1944 го­да на­сту­па­ю­чыя час­ці Чыр­во­най Ар­міі ў ра­ё­не мяс­тэч­ка Аза­ры­чы Па­лес­кай воб­лас­ці Бе­ла­рус­кай ССР знай­шлі на пя­рэд­нім краі ня­мец­кай аба­ро­ны тры кан­цэнт­ра­цый­ныя ла­ге­ры, у якіх зна­хо­дзі­ла­ся больш за 33 ты­ся­чы дзя­цей, не­пра­ца­здоль­ных жан­чын і ста­рых. Пер­шы з гэ­тых ла­ге­раў зна­хо­дзіў­ся на ба­ло­це ка­ля па­сёл­ка Дзерць. Дру­гі — за 2 кі­ла­мет­ры на паў­ноч­ны за­хад ад мяс­тэч­ка Аза­ры­чы. Трэ­ці — на ба­ло­це за 2 кі­ла­мет­ры на за­хад ад вёс­кі Па­да­сін­нік.

Ла­ге­ры ўяў­ля­лі са­бой ад­кры­тую пля­цоў­ку, аб­не­се­ную ка­лю­чым дро­там. Под­сту­пы да іх бы­лі за­мі­ні­ра­ва­ны. Ні­я­кіх па­бу­доў, на­ват лёг­ка­га ты­пу, на тэ­ры­то­рыі ла­ге­раў не бы­ло. Зня­во­ле­ныя раз­мя­шча­лі­ся тут жа на зям­лі. Мно­гія з іх, што не маг­лі ўжо ру­хац­ца, без па­мя­ці ля­жа­лі ў бру­дзе. Зня­во­ле­ным бы­ло за­ба­ро­не­на раз­во­дзіць вог­ні­шчы, збі­раць гал­лё для пад­сціл­кі. За са­мую ня­знач­ную спро­бу па­ру­шыць гэ­ты рэ­жым гіт­ле­раў­цы рас­стрэль­ва­лі лю­дзей...»

Ужо 21 год у Ра­га­чо­ве дзей­ні­чае га­рад­ская ар­га­ні­за­цыя «Бе­ла­рус­кая аса­цы­я­цыя бы­лых не­паў­на­лет­ніх вяз­няў фа­шыз­му», у якую аб'­яд­на­лі­ся ко­ліш­нія вяз­ні Аза­рыц­ка­га ла­ге­ра смер­ці. Уз­на­чаль­вае яе Ала Осі­па­ва. Мак­сі­маль­на­га роск­ві­ту ар­га­ні­за­цыя да­сяг­ну­ла праз тры га­ды, ка­лі коль­касць яе ўдзель­ні­каў пе­ра­вы­сі­ла ад­зна­ку ў паў­та­ры ты­ся­чы. Але ста­рыя лю­дзі па­ці­ху ады­хо­дзяць у ін­шы свет. І ця­пер ад бы­лой коль­кас­ці чле­наў ар­га­ні­за­цыі за­ста­ло­ся толь­кі тра­ці­на...

— Мы жы­лі ў вёс­цы Лу­га­вая Вір­ня Жло­бін­ска­га ра­ё­на, — ус­па­мі­нае Ала Осі­па­ва. — Два з па­ло­вай га­ды пад аку­па­цы­яй не­як пра­цяг­ну­лі. А най­боль­шыя па­ку­ты па­ча­лі­ся на­пры­кан­цы лю­та­га 1944-га. Усіх жы­ха­роў на­шай вёс­кі са­гна­лі спа­чат­ку ў ста­цы­я­нар­ны ла­гер у Жло­бі­не. Ка­лі нас вы­га­ня­лі з ха­ты, ма­ці за­ха­пі­ла кры­ху ежы, да­ку­мен­ты, фо­та­здым­кі і ку­сок зя­лё­най тка­ні­ны. Я та­ды бы­ла ма­лая, та­му гэ­тыя не­каль­кі дзён у па­мя­ці не ад­кла­лі­ся. Праз гэ­ты час нас па­гру­зі­лі ў та­вар­ныя ва­го­ны і па­вез­лі да стан­цыі Ха­лод­ні­кі. Ад стан­цыі нас гна­лі ў Аза­рыц­кі ла­гер пеш­шу праз двац­цаць кі­ла­мет­раў па рал­лі ды ба­ло­це. З сям'і нас бы­ло ся­мё­ра: я, мая сяст­ра, ма­ці, цёт­ка з дач­кой і ба­бу­ля з дзя­ду­лем. Мне ж та­ды бы­ло ка­ля ча­ты­рох га­доў. Але ў па­мяць урэ­за­лі­ся жу­дас­ныя фраг­мен­ты...

Мы іш­лі па ней­кім по­лі. І я па­чу­ла трэск. Пы­та­ю­ся ў ма­ці: маў­ляў, што гэ­та? Да­лей па­чы­наў­ся гай, ка­ля яко­га неш­та га­рэ­ла. Ма­ці не да­ва­ла мне зір­нуць ту­ды, але ўсё-та­кі я ўпо­тай па­спе­ла гэта зрабіць. Там ля­жа­лі шта­бе­лі, у якіх ра­ды бяр­вен­ня чар­га­ва­лі­ся з ра­да­мі ня­бож­чы­каў...

Між чы­гун­кай і ла­ге­рам рас­кі­ну­ла­ся ба­ло­та. Пе­рад ім бы­ла ка­на­ва шы­ры­нёй мет­ра паў­та­ра, у якой пла­ваў лёд. Ад­корм­ле­ныя нем­цы яе прос­та пе­ра­скок­ва­лі, а мы бры­лі ў ха­лод­най ва­дзе. На тым ба­ку ка­на­вы ста­яў не­мец. Ён па­ды­шоў, за­браў клу­нак і кі­нуў увесь наш не­вя­ліч­кі скарб на да­ро­гу. Так мы і іш­лі па да­ку­мен­тах, фо­та­здым­ках... Не­мец мя­не па­клаў на ку­пі­ну. А ма­ці з сяст­рой пад­ха­піў і пе­ра­мах­нуў з імі праз ка­на­ву. І ўжо пас­ля мне ма­ці ка­за­ла: «Я гля­дзе­ла яму ў во­чы і ду­ма­ла: ад­дасць ён ця­бе ці не?» У рэш­це рэшт яна па­чу­ла рэз­кае: «Мат­ка, кляйн!» Маў­ляў, за­бі­рай... Спра­ва ў тым, што нем­цы стра­ля­лі ў дзя­цей там жа, на той пе­ра­пра­ве. Вось так у той баг­не і за­ста­лі­ся на­век пяць дзяў­чы­нак з Лу­га­вой Вір­ні. З тых, хто на­ра­дзіў­ся ў нас у 1940 го­дзе, я за­ста­ла­ся толь­кі ад­на...

Ежы і ва­ды нам амаль не да­ва­лі. Грэ­лі­ся ад­но ка­ля ад­на­го, се­дзя­чы шчыль­най куч­кай у ям­цы пад хвой­ка­мі. Вы­жы­лі мы дзя­ку­ю­чы дзе­ду Ся­мё­ну. Ён па­спеў на­сы­паць у адзін з клун­каў кі­ла­гра­маў з во­сем грэч­кі. У бля­шан­кі з-пад кан­сер­ваў на­лі­ва­лі та­лую ва­ду. Упо­тай ад нем­цаў раз­во­дзі­лі ма­лень­кі агень­чык, каб толь­кі яго не за­ўва­жы­лі: за гэ­та яны рас­стрэль­ва­лі. І ва­ры­лі са­ма­туж­ную вад­кую за­цір­ку...

Нем­цы пус­ка­лі зброю ў ход з-за лю­бой дро­бя­зі. Так за­гі­ну­ла ма­ці вяз­ні­цы Га­лі­ны Гры­шы­най, ру­ка­мі якой пад на­шым па­мят­ным зна­кам за­ха­ва­на зям­ля з Аза­ры­чаў. У іх сям'і бы­ло трое дзя­цей. Ма­ці пай­шла да ка­лю­ча­га дро­ту на­ла­маць хоць ней­ка­га гал­ля, каб штось­ці ра­за­грэць. Не­мец па­лас­нуў па ёй аў­та­мат­най чар­гой на ва­чах у дзя­цей... Так зда­ры­ла­ся, што ў вай­ско­вых злу­чэн­нях, якія вы­зва­ля­лі Аза­ры­чы, слу­жыў яе баць­ка. І хтось­ці яму ска­заў: там у ямач­цы па­мі­ра­юць твае дзе­ці! Баць­ка пе­ра­пра­віў ма­лых хут­чэй да ўра­чоў, але ў хлоп­чы­ка дак­та­ры бы­лі вы­му­ша­ны ам­пу­та­ваць абедз­ве на­гі...

Раз-по­раз над ла­ге­рам пра­ля­та­лі ня­мец­кія са­ма­лё­ты, якія рас­пы­ля­лі ней­кі зя­лё­ны па­ра­шок. Што за ён — я не ве­даю. Але па­ра­шок гэ­ты лез паў­сюль, мы ад яго за­ды­ха­лі­ся... Спа­лі мы на ня­бож­чы­ках. Дзед Ся­мён клаў тру­пы, на іх кі­даў хвой­ныя га­лін­кі, а на­верх слаў ней­кую бруд­ную ануч­ку — вось так вы­гля­даў наш ло­жак. Ка­лі ра­ні­цай мы пра­чы­на­лі­ся, на нас быў пласт сне­гу. На шчас­це, доў­га гэ­ты жах не цяг­нуў­ся: праз ме­сяц нас вы­зва­лі­лі. Яшчэ паў­та­ра го­да я не маг­ла сту­піць і кро­ку: нож­кі счар­не­лі ад ма­ро­зу...

У Аза­ры­чы гна­лі ўсіх без раз­бо­ру — ма­лых, ста­рых, хво­рых, ня­мог­лых... Тра­пі­ла ту­ды і ця­жар­ная жан­чы­на. На­ра­джаць сы­на ёй да­вя­ло­ся там. Ме­дыцынскай да­па­мо­гі — аб­са­лют­ны нуль. Па­ра­дзі­ха ска­на­ла праз не­каль­кі га­дзін. А хлоп­чы­ка загарнулі ў чы­юсь­ці це­лаг­рэй­ку і па­кі­ну­лі на ноч. Ра­ні­цай яе раз­гар­ну­лі, і ма­лы за­кры­чаў... Кар­мі­лі яго чым маг­лі. На шчас­це, яго ма­лень­кі ар­га­нізм вы­ста­яў пе­рад го­ла­дам і хо­ла­дам. Ця­пер гэ­ты ча­ла­век жы­ве ў Жло­бі­не.

А дзед Ся­мён, наш ра­таў­нік, не­ўза­ба­ве за­гі­нуў. Бы­ло гэ­та так. Ад­ной­чы ён прый­шоў да нас і ка­жа: «Там хлеб нем­цы пры­вез­лі». Па­ва­лак­лі­ся мы ту­ды і ўба­чы­лі ве­лі­зар­ную ку­чу з ней­кай агід­най зе­ле­на­ва­тай ма­сы, толь­кі ад­да­ле­на па­доб­ную да звык­ла­га хле­ба. Яе вы­сы­па­лі ў бруд. Нем­цы, якія ста­я­лі на вяр­шы­ні гэ­та­га «па­гор­ка», кі­да­лі­ся ка­мя­ка­мі гэ­та­га эр­зац-хле­ба ў лю­дзей на­во­кал. Ды не прос­та рас­кід­ва­лі, а цэ­лі­лі­ся ў вяз­няў. Шмат лю­дзей вяр­ну­ла­ся ад той хлеб­най ку­чы з рас­се­ча­ны­мі га­ло­ва­мі. Ка­мя­кі ж па фор­ме і ма­се на­гад­ва­лі ка­мя­ні... Дзя­ду­лю адзін з гэ­тых ка­мя­коў пра­біў га­ла­ву. Ён злёг. Але чым мы маг­лі яго па­ля­чыць за ка­лю­чым дро­там... Пры­клад­ва­лі да ра­ны снег, але, вя­до­ма, ні­я­ка­га вы­ні­ку ад та­ко­га «ля­чэн­ня» не бы­ло. Да вы­зва­лен­ня ён да­жыў. А вось да блі­жэй­ша­га шпі­та­ля мы так яго і не да­нес­лі — дзед Ся­мён па­мёр у вёс­цы Брон­ні­цы Бу­да-Ка­ша­лёў­ска­га ра­ё­на...

Вы­зва­ля­лі нас ра­ні­цай. Ад­не­куль да­но­сі­ла­ся ка­на­на­да. На­шы сал­да­ты ад­чы­ні­лі ва­ро­ты і вы­во­дзі­лі нас па ву­зень­кай сцеж­цы. Тэ­ры­то­рыя на­во­кал бы­ла за­мі­ні­ра­ва­на. Мы іш­лі ка­ло­най, сту­па­ю­чы па сля­дах тых, хто прай­шоў ра­ней...

Наш шы­коў­ны но­вы дом, па­бу­да­ва­ны пе­рад са­май вай­ной, быў раз­бу­ра­ны. Та­му жы­лі ў бун­ке­ры. Па абод­вух ба­ках бы­лі пры­ма­ца­ва­ны на­ры. Пас­ля аза­рыч­скіх жа­хаў і гэ­тае «жыт­ло» з уз­роў­нем ва­ды па ка­ле­на зда­ва­ла­ся пры­маль­ным ва­ры­ян­там. Сяст­ра трыз­ні­ла ад ты­фу, мя­не ка­ла­ціў ад­зёр. На­ват са­ма­стой­на вы­лез­ці на све­жае па­вет­ра я не маг­ла — пе­ра­ста­лі дзей­ні­чаць но­гі. Мя­не вы­но­сі­ла ма­ці...

Ала Осі­па­ва вы­да­ла кні­гу «Плач аб укра­дзе­ным дзя­цін­стве», у якой зме­шча­ны ўспа­мі­ны тых, хто ў ма­лен­стве пе­ра­жыў аку­па­цыю, звест­кі аб вы­ве­зе­ных у Гер­ма­нію і за­бі­тых мяс­цо­вых жы­ха­рах. Тры га­ды яна зай­ма­ла­ся пра­ек­та­мі «Мес­ца су­стрэ­чы — дыя­лог» і «Жыц­цё тут і ця­пер». Іх пра­гра­мы скі­ра­ва­ны на тое, каб па­жы­лыя лю­дзі не за­ста­ва­лі­ся сам-на­сам са сва­і­мі праб­ле­ма­мі, каб яны рас­каз­ва­лі ма­ла­дым пра тое, што пе­ра­жы­лі ў ма­лен­стве, маг­лі ся­бе рэа­лі­за­ваць у ней­кім за­ня­тку. Для пен­сі­я­не­раў ар­га­ні­зоў­ва­юц­ца шмат­лі­кія эк­скур­сіі па гіс­та­рыч­ных мес­цах Бе­ла­ру­сі — у Слаў­га­рад, Го­мель, Мір, Ня­свіж, По­лацк... Што­год яны ез­дзяць у кап­ліч­ку, па­бу­да­ва­ную на мес­цы Аза­рыц­ка­га канц­ла­ге­ра...

Жа­но­чы твар рагачоўскіх партызан

У му­зеі на­род­най сла­вы ў Ра­га­чо­ве ёсць вель­мі ці­ка­вы экс­па­нат. На пер­шы по­гляд, у ім ня­ма ні­чо­га ад­мет­на­га — звы­чай­ны пень, якіх у кож­ным ле­се мож­на су­стрэць шмат. Ды вось толь­кі гэ­ты пень не­звы­чай­ны. Ён слу­жыў у якас­ці свое­асаб­лі­вай пар­ты­зан­скай паш­то­вай скрын­кі. Ля­жаў ён на ўзлес­ку, пры­кры­ты гал­лём. Пар­ты­зан­скі су­вяз­ны, які дзей­ні­чаў у го­ра­дзе, клаў у гэ­ты пя­нёк за­шыф­ра­ва­ную за­піс­ку з якімсь­ці па­ве­дам­лен­нем. І праз пэў­ны час па­слан­не аказ­ва­ла­ся ўжо ў атра­дзе...

У ра­ё­не тры га­ды ба­раць­бу з нем­ца­мі вя­лі ад­ра­зу дзве пар­ты­зан­скія бры­га­ды: 8-я Ра­га­чоў­ская і 10-я Жу­ра­віц­кая. Коль­касць іх удзель­ні­каў пе­ра­вы­ша­ла ча­ты­ры ты­ся­чы ча­ла­век. У апош­нюю з іх пят­нац­ца­ці­га­до­вай дзяў­чы­най прый­шла Ма­рыя Ла­піц­кая. Усе тыя, хто гу­ляў у свя­точ­ны ты­дзень па цэнт­раль­най ву­лі­цы го­ра­да, маг­лі па­ба­чыць яе вы­яву на ве­лі­зар­ным біг­бор­дзе...

— Я на­ра­дзі­ла­ся 9 мая, аку­рат у Дзень Пе­ра­мо­гі, — з гу­ма­рам га­во­рыць бы­лая пар­ты­зан­ка Ма­рыя Ла­піц­кая. — Толь­кі вось бы­ло гэ­та ў 1926 го­дзе. Ро­дам я з вёс­кі Вя­лі­кія Страл­кі Ра­га­чоў­ска­га ра­ё­на. Але яшчэ ў да­ва­ен­ны час так скла­лі­ся аб­ста­ві­ны, што да­вя­ло­ся пе­ра­ехаць у вёс­ку Крас­ні­цу.

Пар­ты­зан­скія атра­ды на Ра­га­чоў­шчы­не па­ча­лі ўзні­каць ад­ра­зу пас­ля аку­па­цыі ра­ё­на. Ад­нак у ле­се, вя­до­ма, вя­лі­кую хар­чо­вую ба­зу не ство­рыш. Ма­ці Ма­рыі Афа­нась­еў­ны ра­зам з ба­бай Ва­сі­лі­най пяк­лі ў Крас­ні­цы хлеб для пар­ты­зан. Ды пра­цяг­ва­ла­ся гэ­та ня­доў­га.

— Знай­шоў­ся здрад­нік, які па­ве­да­міў пра іх у па­лі­цыю, — рас­каз­вае жан­чы­на. — Да­нёс, што сям'я пар­ты­зан­ская. За­бра­лі фа­шыс­ты не толь­кі ма­ці, але і су­сед­ку Еў­да­кію, якая да пар­ты­зан не ме­ла ўво­гу­ле ні­я­ка­га да­чы­нен­ня. Пры­ехаў ра­га­чоў­скі бур­га­містр Сі­да­рэн­ка, і ўсіх ку­дысь­ці па­вя­лі. Як пас­ля ака­за­ла­ся, на сход у сель­скі клуб. Ба­чым: на ўва­хо­дзе ста­іць па­лі­цай з він­тоў­кай. Ужо раз­віт­ва­лі­ся з жыц­цём — ду­ма­лі, што вя­дуць на рас­стрэл. Ад­нак ней­кім цу­дам усё ж аца­ле­лі.

Ва­ры­ян­таў не бы­ло — толь­кі ўця­каць у лес. Я два дні пра­ся­дзе­ла ў ці­хім за­кут­ку, а ма­ці пад­ня­ла гвалт: пай­шла дач­ка ў Ра­га­чоў па соль і за­пал­кі і не вяр­ну­ла­ся. Та­ды шмат лю­дзей вось так зні­ка­ла пад­час аб­лаў...

А ў са­мым па­чат­ку 1942 го­да я тра­пі­ла ў 10-ю Жу­ра­віч­скую бры­га­ду. Дзве з па­ло­вай ты­ся­чы лю­дзей у ёй зма­га­лі­ся са збро­яй у ру­ках. Па мя­не пры­еха­ла ка­мі­сар Тац­ця­на Кар­ні­ен­ка ра­зам з ма­ім стры­еч­ным бра­там. Яны па­са­дзі­лі мя­не ў сан­кі і па­вез­лі ў лес...

У бры­га­дзе я тра­пі­ла ў мед­сан­бат. Увесь час бы­ла пры па­ра­не­ных, ву­чы­ла­ся аказ­ваць да­па­мо­гу: спы­ніць кро­ва­ця­чэн­не, пе­ра­вя­заць ра­ну. Бы­ло шмат тра­фей­най ва­ты, бін­тоў, ле­каў. Не­ка­то­рыя бай­цы ўме­лі чы­таць па-ня­мец­ку — гэ­тую ж мо­ву да вай­ны вы­ву­ча­лі паў­сюд­на. Та­му яны пі­са­лі нам на эты­кет­ках па-бе­ла­рус­ку ці па-рус­ку, што ж гэ­та за ле­кі та­кія та­ям­ні­чыя ў бу­тэ­леч­ках... Ад­ной­чы я не вы­тры­ма­ла і на­пра­сі­ла­ся на са­праўд­нае за­дан­не. За­да­ча бы­ла прос­тай — сха­дзіць у вёс­ку Свер­жань і па­ста­рац­ца раз­да­быць там хар­чоў, бо пры­па­саў у ле­се за­ста­ва­ла­ся ка­та­стра­фіч­на ма­ла. Толь­кі па­ды­шлі да пер­шых вяс­ко­вых хат — і на­па­ро­лі­ся на ня­мец­кую за­са­ду. Доб­ра яшчэ, што з аў­та­ма­таў па­ча­лі стра­ляць зда­лёк. І ка­лі мы кі­ну­лі­ся ўця­каць, я пе­ра­ско­чы­ла праз плот, які быў вы­шы­нёй пры­клад­на з ша­фу. Вось праў­ду ка­жуць, што ў стра­ху во­чы вя­лі­кія. Я пас­ля вай­ны спе­цы­яль­на з'ез­дзі­ла ў Свер­жань па­гля­дзець на тое мес­ца. Ні­ко­лі не па­ду­ма­ла б, што я на та­кое здат­ная.

З на­шы­мі вай­скоў­ца­мі мы су­стрэ­лі­ся ў ліс­та­па­дзе 1943-га. 13-га чыс­ла без бою вы­зва­лі­лі маю род­ную Крас­ні­цу. Прый­шла я да­до­му. Не мы­ла­ся, пэў­на, паў­го­да. Чу­ха­ла­ся, ні­бы свін­ка. Ма­ці ўда­ло­ся збе­раг­чы ка­ро­ву. Па­бы­ла я до­ма ад­ну ноч, а ра­ні­цай па­нес­ла ма­ла­ко па­ра­не­ным...

А ў ноч на 24 лю­та­га мы ўвар­ва­лі­ся ў Ра­га­чоў. Ду­ма­ла я, што знай­ду сва­іх ро­дзі­чаў і зна­ё­мых. Іду па ву­лі­цах і не па­знаю іх. Паў­сюль сля­ды ад па­жа­раў, бомб, раз­бу­ра­ныя сна­ра­да­мі да­мы, за­бі­тыя лю­дзі... Тут чую — з ней­ка­га скле­па да­но­сяц­ца вель­мі сла­быя гу­кі. Веч­ка скле­па бы­ло за­чы­не­на і за­кру­ча­на вя­роў­кай. Па­куль раз­блы­та­ла вуз­лы — па­аб­дзі­ра­ла ру­кі. Ма­ёр Са­фо­наў кры­чыць мне: «Ма­рыя! За­раз жа вяр­тай­ся на­зад! На­рад па-за чар­гой дам! Трэ­ба, каб спа­чат­ку прай­шлі са­пё­ры!» Я ж раб­лю вы­гляд, што ні­бы­та не чую яго па­гроз. У рэш­це рэшт я дзве­ры ад­чы­ні­ла. Ад­туль вы­лез­лі жан­чы­на з хлоп­чы­кам. Яны асла­бе­лі да та­го, што не маг­лі ха­дзіць. Хлоп­чык аж­но па­сі­неў ад го­ла­ду. Пас­ля яны мне рас­ка­за­лі, што па­чу­лі кры­кі «Ура!» І зра­зу­ме­лі: прый­шлі на­шы. Ся­дзе­лі яны там ці то тры тыд­ні, ці то ме­сяц...

Шмат бы­ло лю­дзей на ву­лі­цах, за­бі­тых і па­ра­не­ных. І да­гэ­туль, праз сем­дзе­сят га­доў пас­ля тых па­дзей, як толь­кі ўсе гэ­тыя кад­ры па­чы­на­юць пра­хо­дзіць пе­рад ва­чы­ма, ад слёз мак­рэе па­душ­ка і я пра­чы­на­ю­ся ў ха­лод­ным по­це...

Пры­бал­тый­ская ады­сея пад­пал­коў­ні­ка Іва­на Ан­ці­па­ва

Пад­пал­коў­ні­ку ў ад­стаў­цы Іва­ну Ан­ці­па­ву ня­даў­на споў­ні­ла­ся во­сем­дзе­сят во­сем. Іва­на Ні­кі­фа­ра­ві­ча ў Ра­га­чоў пры­вя­лі пе­ры­пе­тыі афі­цэр­скай служ­бы. Зда­ры­ла­ся гэ­та даў­но — у 1959 го­дзе. У ва­ен­ны час на яго до­лю вы­па­ла са­праўд­нае па­да­рож­жа па кра­і­нах Бал­тыі...

— Да вай­ны я жыў у ся­ле Чор­ным Рэ­чыц­ка­га ра­ё­на, — ус­па­мі­нае Іван Ні­кі­фа­ра­віч. — Ка­лі па­ча­лі­ся ба­я­выя дзе­ян­ні, мне бы­ло толь­кі пят­нац­цаць га­доў... Пер­ша­па­чат­ко­ва на­ша сям'я за­ста­ла­ся ў вёс­цы. Нем­цы з'я­ві­лі­ся толь­кі блі­жэй да кан­ца ле­та. У снеж­ні 1941-га па­чаў ства­рац­ца атрад з ба­раць­бі­тоў, а паз­ней утва­ры­ла­ся пар­ты­зан­ская зо­на. Але, што ад­мет­на, на дру­гі год вай­ны нас аку­пан­ты так­са­ма не кра­ну­лі. А вось у 1943-м, ка­лі фронт пры­кмет­на па­чаў ру­хац­ца блі­жэй да Бе­ла­ру­сі, нем­цы азвя­рэ­лі. Ка­лі яны з'яў­ля­лі­ся ў вёс­цы і ба­чы­лі хоць ка­го жы­во­га, ад­ра­зу стра­ля­лі ва ўпор... Та­му ў са­ка­ві­ку ўсё на­ша Чор­нае, у якім жы­ло да вай­ны больш за дзве ты­ся­чы ча­ла­век, пай­шло ў лес. Ся­дзе­лі мы там, па­куль не прый­шлі на­шы. Жы­лі ў ле­се ў ан­ты­са­ні­тар­ных умо­вах. Па­ло­ха­лі­ся кож­на­га шо­ла­ху. Хар­ча­ва­лі­ся яга­да­мі, гры­ба­мі... Ка­лі-ні­ка­лі ха­дзі­лі на по­ле па­жы­віц­ца гні­лой буль­бі­най, зда­быць па­ру ка­лас­коў. А над на­мі свіс­це­лі ку­лі... І вось уве­ча­ры 18 ліс­та­па­да на­шу вёс­ку вы­зва­лі­лі. Вяр­ну­лі­ся мы да­ха­ты ўве­ча­ры. Фронт у той дзень пра­су­нуў­ся на за­хад ад Чор­на­га на сем-во­сем кі­ла­мет­раў.

— Праз па­ру дзён пас­ля вы­зва­лен­ня па­ча­лі ма­бі­лі­за­ваць на­шу мо­ладзь. І так зда­ры­ла­ся, што я тут жа зва­ліў­ся, захварэў на тыф. Усе пай­шлі на фронт, а я на­кі­ра­ваў­ся ў ло­жак, — гор­ка жар­туе ве­тэ­ран. — Я быў пер­шы хво­ры. І пас­ля ў вёс­цы па­ча­ла­ся эпі­дэ­мія. Пра­ля­жаў я без па­мя­ці дзесь­ці ме­сяц. По­тым яшчэ доў­га ачунь­ваў. Ес­ці ж не бы­ло ча­го. На­ват тыя ні­шчым­ныя за­па­сы, якія за­ста­ва­лі­ся ў схо­ван­ках пас­ля на­ша­га сы­хо­ду ў лес, пры ад­ступ­лен­ні вы­граб­лі нем­цы. Праў­да, на­род у вёс­цы быў доб­ра­зыч­лі­вы. Да­па­ма­га­лі су­се­дзі. Хто ма­лач­ка пры­ня­се, хто хле­ба, хто буль­бі­ну...

25 лю­та­га 1944-га мя­не пры­зва­лі ў вой­ска. Па­тра­піў я ў 101-ы страл­ко­вы полк, які ба­зі­ра­ваў­ся та­ды ў Доб­ру­шы. А ў па­чат­ку 1945-га на­кі­ра­ва­лі ў Літ­ву, на ка­су Ку­ры­ша-Не­рунг. Па ёй уця­ка­лі нем­цы з вы­зва­ле­най Клай­пе­ды. На ка­се зна­хо­дзі­ла­ся не­каль­кі ня­мец­кіх фар­мі­ра­ван­няў, якія аб­стрэль­ва­лі на­шы па­зі­цыі. І ка­ман­да­ван­не вы­ра­шы­ла зні­шчыць гэ­тых фа­шыс­таў. Нас вый­шла на ата­ку ў ро­це ча­ла­век 90. А вяр­ну­ла­ся на­зад з бою жы­вы­мі ці то 10, ці то 12 ча­ла­век... Ка­ман­дзір ро­ты, які па­ды­хо­дзіў мне та­ды ў баць­кі, ска­заў мне, па­куль мы іш­лі на фар­мі­ро­вач­ны пункт: «Сы­нок, ка­лі бу­дуць стро­іць наш полк — не ста­на­ві­ся. Тра­піш у бой і за­гі­неш. Ба­чыш, коль­кі тут нас за­ста­ло­ся?» Я яму: «Дык дэ­зер­ці­рам жа па­лі­чаць!»

Па­ды­хо­дзіць да мя­не ней­кі сяр­жант з ус­ход­няй знеш­нас­цю і пы­та­ец­ца на ла­ма­най мо­ве пра маю аду­ка­цыю. Я ад­каз­ваў: маў­ляў, так і так, скон­чыў сем кла­саў. «Пой­дзеш са мной?» — пы­та­ец­ца ён у мя­не. Я гля­джу: у яго на адзен­ні са­ма­туж­ная, зроб­ле­ная з бля­шан­кі ар­ты­ле­рый­ская эмб­ле­ма. Я па­га­дзіў­ся. І так я па­тра­піў у полк зе­ніт­най ар­ты­ле­рыі.

Прай­шоў з ба­я­мі праз усю Пры­бал­ты­ку ад Ле­нін­гра­да і аж­но да Ін­стэр­бур­га (ця­пер — Чар­ня­хоўск у скла­дзе Ка­лі­нінг­рад­скай воб­лас­ці Ра­сіі. — Аўт.). І пас­ля нас пе­ра­кі­ну­лі ў за­ход­нюю Лат­вію. А дак­лад­ней ка­жу­чы, дзе­ля лік­ві­да­цыі гру­пы ар­мій «Кур­лян­дыя», якая тра­пі­ла там у ка­цёл. Праў­да, у шты­ка­вую ата­ку мы ўжо не ха­дзі­лі. А пры­кры­ва­лі на­шы вой­скі з па­вет­ра. Ар­ты­ле­рыя на­ша бы­ла ма­ла­ка­лі­бер­най. Блі­жэй за 500 мет­раў да фрон­ту мы зна­хо­дзіц­ца не маг­лі, але, ра­зам з тым, бы­ло за­ба­ро­не­на ады­хо­дзіць ад яго лі­ніі да­лей, чым на паў­та­ра кі­ла­мет­ра. І там пра­цяг­ва­ла­ся са­праўд­ная вай­на пас­ля ка­пі­ту­ля­цыі. У ноч на 9 мая ў Бер­лі­не быў пад­пі­са­ны мір­ны да­га­вор, а мы пра­цяг­ва­лі на­сту­паць на ас­тат­кі ня­мец­кіх ды эсэ­саў­скіх фар­мі­ра­ван­няў з мяс­цо­вых жы­ха­роў... І хоць 10 мая фа­шыс­ты вы­ве­сі­лі бе­лы сцяг, у ба­я­вой га­тоў­нас­ці мы ста­я­лі яшчэ амаль два ме­ся­цы! Бо ў па­лон зда­ла­ся толь­кі па­ло­ва аса­бо­ва­га скла­ду, як пас­ля ака­за­ла­ся. А ас­тат­нія раз­бры­лі­ся па не­пра­лаз­ных гу­шча­рах ды ба­ло­тах. Мно­гія з іх і ста­лі «ляс­ны­мі бра­та­мі». І па ад­ным ла­ві­лі іх там вель­мі і вель­мі доў­га...

...Іван Ні­кі­фа­ра­віч раз­віт­ва­ец­ца з на­мі ка­ля мяс­цо­ва­га кур­га­на Сла­вы і па­ці­ху кро­чыць да­до­му. Ва­ен­най вы­праў­цы і ўнут­ра­на­му стрыж­ню ве­тэ­ра­на мож­на толь­кі па­зайз­дрос­ціць. Шка­да толь­кі, што шмат­лі­кія свед­кі і ўдзель­ні­кі тых сум­ных і ге­ра­іч­ных па­дзей ужо ні­чо­га не змо­гуць рас­ка­заць ма­ла­дым пра ва­ен­нае лі­ха­лец­це. Адзін з ве­тэ­ра­наў ады­шоў у ін­шы свет лі­та­раль­на за дзень да на­ша­га пры­ез­ду ў Ра­га­чоў...

Ва­ляр'­ян ШКЛЕН­НІК.

Фо­та Над­зеі БУ­ЖАН.