Не па загадзе «Зверху»...

Ад­ной­чы сла­ву­ты бе­ла­рус­кі пар­ты­зан Ва­сіль За­ха­ра­віч Корж на пы­тан­не ан­ке­ты «Ва­ша аду­ка­цыя?» на­пі­саў: «Сем кла­саў, але не кож­ны дзень». Так аба­рон­ца кра­і­ны з пэў­ным гу­ма­рам ад­зна­чыў асаб­лі­вас­ці не толь­кі свай­го школь­на­га на­ву­чан­ня, але і жыц­ця. А яно бы­ло да­лё­ка не прос­тым. За яго пля­чы­ма — служ­ба ў поль­скай ар­міі, удзел у за­ход­не­бе­ла­рус­кім рэ­ва­лю­цый­ным ру­ху ра­зам з Кі­ры­лам Ар­лоў­скім, ад­каз­ная ка­ман­дзі­роў­ка ў Іс­па­нію ў ся­рэ­дзі­не 30-х га­доў і мно­гае ін­шае.

Сё­ле­та споў­ні­ла­ся 115 га­доў з дня на­ра­джэн­ня гэ­та­га цу­доў­на­га не­ар­ды­нар­на­га ча­ла­ве­ка-са­ма­род­ка. Ён з'я­віў­ся на свет у сям'і, якая пра­жы­ва­ла ў вёс­цы Хво­рас­та­ва Ма­зыр­ска­га па­ве­та, сён­ня гэ­та Са­лі­гор­скі ра­ён Мін­скай воб­лас­ці. Акра­мя Ва­сі­ля, у сям'ю ўва­хо­дзі­лі ста­рэй­шы брат Сця­пан і ча­ты­ры сяст­ры: Па­рас­ся, Ма­рыя, Ан­то­ся, Ган­на. У 1935 г. прый­шла бя­да — па­мер­лі баць­кі, За­хар Ры­го­ра­віч і Але­на Фё­да­раў­на. Ва­сі­лю прый­шло­ся на ней­кі час стаць гас­па­да­ром.

А вось рад­кі з яго аў­та­бія­гра­фіі: «Ка­лі ў ве­рас­ні ме­ся­цы 1939 г. на­ша Чыр­во­ная Ар­мія вы­зва­лі­ла За­ход­нюю Бе­ла­русь, у мя­не з'я­ві­ла­ся жа­дан­не па­пра­ца­ваць у за­ход­ніх аб­лас­цях, хоць бы на па­са­дзе ды­рэк­та­ра саў­га­са. А жа­дан­не з'я­ві­ла­ся та­му, што, па-пер­шае, я ва­я­ваў доў­гі час у гэ­тай мяс­цо­вас­ці з бе­ла­па­ля­ка­мі і меў з імі свае раз­лі­кі... А па дру­гое, лі­чу, што я там пры­ня­су не­аб­ход­ную ка­рысць, як ча­ла­век, які доб­ра ве­дае гэ­ты на­род».

Ор­га­ны ўла­ды прось­бу за­да­во­лі­лі. Праз не­ка­то­ры час Ва­сіль Корж ста­но­віц­ца ды­рэк­та­рам зер­не­саў­га­са імя Лан­ге Доб­руш­ска­га ра­ё­на Го­мель­скай воб­лас­ці. А праз год, у ліс­та­па­дзе 1940-га, яго пе­ра­вод­зяць у Пінск на па­са­ду за­гад­чы­ка фі­нан­са­ва­га сек­та­ра Пін­ска­га аб­ка­ма КП(б)Б. Тут ён і су­стрэў вай­ну.

Да сён­няш­ня­га ча­су вя­дуц­ца дыс­ку­сіі на­конт та­го, як мір­ныя лю­дзі пе­ра­тва­ра­лі­ся ва ўдзель­ні­каў вай­ны ў ты­ле во­ра­га: доб­ра­ах­вот­на ці па за­га­дзе «звер­ху». Што да Ва­сі­ля За­ха­ра­ві­ча, то да­ку­мен­таль­на да­ка­за­на, што ён гэ­та вы­ра­шаў не толь­кі доб­ра­ах­вот­на і ў пер­шыя дні вай­ны, але і з прось­бай вы­даць зброю для ства­рэн­ня спе­цы­яль­на­га пар­ты­зан­ска­га атра­да. І та­кое ба­я­вое фар­мі­ра­ван­не на­ра­дзі­ла­ся яшчэ да вы­ха­ду вя­до­мых па­ста­ноў ура­да СССР па праб­ле­мах пар­ты­зан­ска­га і пад­поль­на­га ру­ху.

У атрад Ва­сі­ля Кар­жа (дру­гая наз­ва — «Ка­ма­ро­ва». «Ка­ма­роў» — псеў­да­нім Кар­жа. — Аўт.) ува­хо­дзі­лі, га­лоў­ным чы­нам, ра­бо­чыя, ся­ля­не, слу­жа­чыя. Пер­шыя яго баі з во­ра­гам ад­бы­лі­ся 28 чэр­ве­ня і 4 лі­пе­ня 1941 г. Звест­кі аб гэ­тай па­спя­хо­вай су­тыч­цы на­дру­ка­ва­ны ў хро­ні­цы Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны. У бу­ду­чы­ні на ба­зе атра­да ўзнік­ла цэ­лае пар­ты­зан­скае злу­чэн­не ў скла­дзе 10 ты­сяч ча­ла­век.

Пар­ты­зан­ская дзей­насць, на­огул, зай­мае асаб­лі­вае мес­ца ў жыц­ці Ва­сі­ля Кар­жа. У гэты час ён вы­рас да ге­не­рал-ма­ё­ра, ка­ман­дзі­ра ды­ві­зіі. Праў­да, у На­цы­я­наль­ным ар­хі­ве за­хоў­ва­ец­ца прад­стаў­лен­не Цэнт­раль­ным шта­бам пар­ты­зан­ска­га ру­ху Ва­сі­ля Кар­жа да во­ін­ска­га зван­ня «пал­коў­нік» «па пры­чы­не ўся­го толь­кі ся­мі­клас­най аду­ка­цыі». Гэ­та ўшчам­ля­ла па­тры­ё­та, яго ўклад у Пе­ра­мо­гу. Па ўспа­мі­нах роз­ных лю­дзей, у пы­тан­не ўмя­шаў­ся на­ват сам Ста­лін, які вяр­нуў гэ­та­му ак­ту спра­вяд­лі­васць. 16 ве­рас­ня 1943 г. у Маск­ве ва ўра­чыс­тай аб­ста­ноў­цы Ва­сіль За­ха­ра­віч Корж быў уда­сто­е­ны зван­ня ге­не­рал-ма­ё­ра і во­ін­ска­га чы­на ка­ман­дзі­ра ды­ві­зіі.

Корж унёс важ­кі ўклад у пры­знан­не атра­да асноў­най ар­га­ні­за­цый­най фор­май пар­ты­зан­ска­га ру­ху. Пра глы­бо­кую ве­ру ў вя­лі­кае ва­ен­на-стра­тэ­гіч­нае зна­чэн­не пар­ты­зан­скай ба­раць­бы свед­чыць яго за­ява аб тым, што са­вец­кія вай­скоў­цы, якія тра­пі­лі ў акру­жэн­не, мо­гуць вы­кон­ваць свой кан­сты­ту­цый­ны аба­вя­зак пе­рад Ра­дзі­май і ў скла­дзе пар­ты­зан­скіх атра­даў.

Ба­я­выя дзе­ян­ні Ва­сі­ля Кар­жа за­кон­чы­лі­ся ў лі­пе­ні 1944 г., пас­ля злу­чэн­ня яго ды­ві­зіі з рэ­гу­ляр­ны­мі час­ця­мі Чыр­во­най Ар­міі. Свет­лы дзень Пе­ра­мо­гі ён су­стрэў у Маск­ве. Нягле­дзя­чы на ўсе­на­род­ныя гу­лян­ні, Корж за­ня­ўся про­зай жыц­ця. У ар­хі­ве зной­дзе­на пісь­мо Ва­сі­ля За­ха­ра­ві­ча на імя сак­ра­та­ра ЦК УКП(б) Ма­лян­ко­ва, у якім ён про­сіць вы­дзе­ліць яго сям'і ў Маск­ве асоб­ную ква­тэ­ру (трое дзя­цей). Сям'я атры­ма­ла двух­па­ка­ёў­ку. Па мер­ках та­го ча­су ра­шэн­не лі­чы­ла­ся ста­ноў­чым. У бу­ду­чы­ні пар­ты­зан­скі ка­ман­дзір па­бу­да­ваў у Пад­мас­коўі і да­чу, у якую пе­ра­тва­рыў­ся ся­лян­скі зруб, пры­ве­зе­ны з род­най Ста­ро­бін­шчы­ны сяб­ра­мі-пар­ты­за­на­мі.

Па ўсе­са­юз­ным пе­ра­пі­се ў Бе­ла­ру­сі пас­ля вай­ны пра­жы­ва­ла ка­ля 7 міль­ё­наў ча­ла­век. Усе са­цы­яль­ныя слаі ме­лі роз­ныя ма­ры. Ся­ля­не ча­ка­лі вяр­тан­ня стра­ча­на­га, ра­бо­чыя — па­вы­шэн­ня за­роб­ку, ін­тэ­лі­ген­цыя — ла­яль­на­га стаў­лен­ня да ся­бе з бо­ку са­вец­кай ула­ды. Во­ін-пе­ра­мо­жац Ва­сіль Корж прэ­тэн­да­ваў на ак­тыў­ную гра­ма­дзян­скую па­зі­цыю.

У жыц­ці ба­я­во­га пар­ты­за­на ў мір­ны час, як і ў га­ды вай­ны, шмат не­стан­дарт­на­га: да­ваў аб са­бе знаць яго праў­да­лю­бі­вы ха­рак­тар. Але пер­шай не­ча­ка­нас­цю стаў во­сень­скі дзень 1944 г., ка­лі Ва­сіль За­ха­ра­віч тра­піў у аў­та­ма­біль­ную ава­рыю, пас­ля якой ва­ен­ныя кі­раў­ні­кі ў Маск­ве ад­пра­ві­лі яго ў ад­стаў­ку. Гэ­та не маг­ло не ўда­рыць па са­ма­люб­стве. Але ві­ду ён не па­да­ваў. Пра­хо­дзіць ней­кі час, і Ва­сі­ля За­ха­ра­ві­ча за­цвяр­джа­юць на­мес­ні­кам мі­ніст­ра ляс­ной гас­па­дар­кі. Гэ­тая па­са­да — вяр­шы­ня яго дзяр­жаў­най дзей­нас­ці. «Ля­сы — пры­ро­ду, — пі­ша ён у сва­ім дзён­ні­ку, — я лю­біў усё сваё жыц­цё. Да глы­бі­ні ду­шы па­лю­біў я і гэ­тую вя­лі­кую дзяр­жаў­ную гас­па­дар­ку, і лю­дзей, і кад­ры спе­цы­я­ліс­таў ляс­ной гас­па­дар­кі, і дзяр­жаў­ную ляс­ную вар­ту. І ад­чу­ваю, што быў не ліш­нім ча­ла­ве­кам на гэ­тым участ­ку гас­па­дар­чай дзей­нас­ці». Ён, ка­лі да­знаў­ся ад ву­чо­ных, што гіт­ле­раў­цы ў час вай­ны вы­вез­лі з Бе­ла­ру­сі амаль кож­ны трэ­ці ку­ба­метр бу­даў­ні­ча­га ле­су, ад­да­ваў га­лоў­ныя сі­лы па­са­дцы но­вых дрэў. Яго імя зна­чыц­ца пад пла­на­мі раз­віц­ця но­вых ле­са­па­са­дак Бе­ла­ру­сі.

Але неш­та не­ве­ра­год­нае зда­ры­ла­ся і тут. Не па­спе­лі прай­сці ча­ты­ры га­ды, як ба­я­вы ге­не­рал, Ге­рой Са­вец­ка­га Са­ю­за Ва­сіль За­ха­ра­віч Корж пры­мае ра­шэн­не стаць стар­шы­нёю кал­га­са «Пар­ты­зан­скі край». Апош­ні быў ад­ной з са­мых ад­ста­лых гас­па­да­рак і зна­хо­дзіў­ся, па вы­ра­зе Кар­жа, «на са­мым дне Па­лес­ся, дзе ні да­рог, ні баз». Ад­бы­ло­ся гэ­та ў 1953 го­дзе. Але па ўспа­мі­нах дач­кі Зі­на­і­ды Ва­сіль­еў­ны, Ва­сіль За­ха­ра­віч «у дру­гі раз тут на­ра­дзіў­ся». Зра­біць «эка­на­міч­ны цуд» да­па­маг­лі стро­гая пра­цоў­ная дыс­цып­лі­на, ме­ха­ні­за­цыя пра­цы і ме­лі­я­ра­цый­ныя ра­бо­ты.

Эпі­ста­ляр­ную спад­чы­ну Ва­сі­ля Кар­жа скла­да­юць пар­ты­зан­скі дзён­нік і ўспа­мі­ны «Маё жыц­цё і ба­раць­ба». «Ма­тэ­ры­яль­ная» част­ка дзён­ні­ка — тра­фей­ная за­піс­ная кніж­ка ў пры­го­жым ску­ра­ным пе­ра­плё­це. Ус­па­мі­ны за­пі­са­ны ў на­тат­ні­ках і вуч­нёў­скіх сшыт­ках 50-60-х га­доў. Га­лоў­ная каштоўнасць дзён­ні­ка Ва­сі­ля За­ха­ра­ві­ча ў тым, што пе­рад на­мі ўні­каль­ны ва­ен­на-гіс­та­рыч­ны да­ку­мент, у якім упер­шы­ню ге­ра­іч­ныя і тра­гіч­ныя па­дзеі 1941-1942 га­доў прад­стаў­ле­ны ў фор­ме ка­рот­кіх, але ём­кіх і праў­дзі­вых рэ­парт­ажаў, пры­ўзні­ма­ец­ца за­слон над «пя­тай ка­ло­най» аку­пан­таў — сол­ты­са­мі, па­лі­цэй­скі­мі, жан­да­ра­мі, бур­га­міст­ра­мі, «да­ве­ра­ны­мі» людзь­мі і ін­шы­мі пры­служ­ні­ка­мі чу­жа­зем­цаў. У дзён­ні­ку, зноў жа ўпер­шы­ню, пры­ве­дзе­ны звест­кі аб вёс­ках, спа­ле­ных і кар­ні­ка­мі, а дзе і пар­ты­за­на­мі пад­час ба­ёў.

Ці мож­на ве­рыць дзён­ні­ку Кар­жа? Без­умоў­на. Шмат­ко­лер­ная гіс­то­рыя, ад­люст­ра­ва­ная ў ім, па­цвяр­джа­ец­ца жорст­кі­мі, але спра­вяд­лі­вы­мі пісь­ма­мі Ве­ры За­ха­раў­ны Ха­ру­жай, спра­ва­зда­ча­мі са­вец­кіх ва­ен­на­слу­жа­чых. Быў­шы ў Маск­ве ў 1943 го­дзе, Ва­сіль За­ха­ра­віч па­пра­сіў лі­та­ра­ту­раз­наў­цаў апра­ца­ваць дзён­нік. Але не ўсё атры­ма­ла­ся. Быў стра­ча­ны ду­хоў­ны свет рас­каз­чы­ка. У да­пра­ца­ва­ным вы­гля­дзе ён упер­шы­ню ўба­чыў свет у 1998 го­дзе, у ча­со­пі­се «Нё­ман» № 2. Ак­тыў­ны ўдзел ў гэ­тым пра­цэ­се пры­ма­лі Зі­на­і­да Ва­сіль­еў­на Корж, бы­лы ды­рэк­тар На­цы­я­наль­на­га ар­хі­ва Вя­ча­слаў Се­ля­ме­неў і аў­тар гэ­тых рад­коў.

Ус­па­мі­ны Ва­сі­ля Кар­жа — так­са­ма ці­ка­вы, ін­фар­ма­цый­на ба­га­ты ма­тэ­ры­ял па гіс­то­рыі Бе­ла­ру­сі 40-60-х га­доў. Па ім мы ба­чым, што Корж — ча­ла­век-лі­рык, са сва­ім на­бо­рам на­род­ных пры­ма­вак і псі­ха­ла­гіч­ных на­зі­ран­няў. Вось як, на­прык­лад, гу­чаць наз­вы асо­бных час­так яго ўспа­мі­наў: «Бан­да Бу­лак-Бу­ха­ло­ві­ча», «Крэй­слер», «Поль­скі мун­дзір на мне — «во­ра­гу рус­кіх», «Па­дзя­ка жан­чы­не ў Поль­шчы», «Ся­лян­ская псі­ха­ло­гія», «Доў­гі дзень» і г.д. Іх агуль­ная наз­ва — «За праў­ду на зям­лі. Мая ба­раць­ба і пра­ца». Лі­рыч­ны­мі ма­ты­ва­мі асаб­лі­ва на­поў­не­ны апі­сан­ні з'яў пры­ро­ды, ча­ла­ве­чых ха­рак­та­раў, іх учын­каў. Корж ха­цеў вы­даць на­пі­са­нае, гу­та­рыў на гэ­ты конт з ды­рэк­та­рам вы­да­вец­тва «Бе­ла­русь» Ма­ту­за­вым. Але ўсё за­кон­чы­ла­ся бес­па­спя­хо­ва. Ка­жуць, што ад­на з пры­чын — ха­рак­тар аў­та­ра, які мож­на па­раў­наць з ха­рак­та­рам ле­ген­дар­на­га Ча­па­е­ва, які ўсю­ды і заў­сё­ды «рэ­заў праў­ду-мат­ку».Та­кія тво­ры не ўсім па­да­ба­лі­ся, а ўно­сіць праў­кі Корж не па­жа­даў. Яго па­ву­чаль­ныя ру­ка­пі­сы, на­пі­са­ныя з па­лі­тыч­ны­мі і лі­рыч­ны­мі ад­ступ­лен­ня­мі, пра­цяг­ва­юць за­хоў­вац­ца ў фон­дах На­цы­я­наль­на­га ар­хі­ва РБ. Ва­сіль За­ха­ра­віч быў ча­ла­ве­кам, які і ў ты­ле во­ра­га ва­я­ваў пад сця­гам Ста­лі­на, та­му пад­вяр­гаць імя Вяр­хоў­на­га Га­лоў­на­ка­ман­ду­ю­ча­га кры­ты­цы лі­чыў здрад­ніц­твам. Ха­ця ў той жа час ён ба­чыў і па­мыл­кі ста­лін­ска­га рэ­жы­му. Асаб­лі­ва ў ад­но­сі­нах да па­ля­каў — асад­ні­каў За­ход­няй Бе­ла­ру­сі.

Воб­раз Кар­жа бу­дзе не поў­ным без яго шмат­лі­кіх пісь­маў да род­ных і асаб­лі­ва да дзя­цей. Гэ­та са­праўд­ная пе­ра­кліч­ка па­ка­лен­няў. Вось што ён ад­ной­чы пі­ша: «Да­ра­гія Мі­ка­лай (зяць Ва­сі­ля За­ха­ра­ві­ча. — Аў­т.), Зі­на­і­да, унуч­ка Во­леч­ка! Пры­ехаў я ў Маск­ву атрым­лі­ваць ня­мец­кі ме­даль, а на­быў хва­ро­бу. Гэ­та мой пер­шы зва­нок. А тут яшчэ ва­ша маў­чан­не. І я зу­сім раз­гу­біў­ся. Ста­ў уся­го ба­яц­ца... Жыц­цё, мае да­ра­гія, ка­рот­кае. Жа­даю вам па­ва­жаць адно ад­на­го, бе­раг­чы Во­леч­ку, ша­на­ваць доб­рых зна­ё­мых і са­міх ся­бе».

Ва­сіль За­ха­ра­віч Корж — ча­ла­век ба­га­тых здоль­нас­цяў. Ён мог бы зра­біць і больш для сва­ёй зям­лі і на­ро­да. Але пад­вя­ло зда­роўе, па­да­рва­нае вай­ною. Руп­лі­ва­га, не­абы­яка­ва­га да ўся­го ў жыц­ці Ва­сі­ля За­ха­ра­ві­ча не ста­ла 5 мая 1967 г.

Яў­ген Ба­ра­ноў­скі,

кан­ды­дат гіс­та­рыч­ных на­вук.