АЗАРЫЧЫ… Такое не забудзеш

За ка­лю­чым дро­там апы­ну­ла­ся больш чым 50 ты­сяч ча­ла­век. Амаль па­ло­ва з іх за­ста­ла­ся там на­заў­сё­ды…

Што­год на­пры­кан­цы са­ка­ві­ка за не­каль­кі кі­ла­мет­раў ад па­сёл­ка Аза­ры­чы, што на Го­мель­шчы­не, з усіх рэ­гі­ё­наў кра­і­ны збі­ра­юц­ца лю­дзі. Сё­ле­та іх прыехала асаб­лі­ва шмат: 70 га­доў та­му вяз­ні ла­ге­ра смер­ці бы­лі вы­зва­ле­ны 65‑й ар­мі­яй ге­не­рал-лей­тэ­нан­та Паў­ла Ба­та­ва. Абяс­сі­ле­ных і паў­жы­вых дзя­цей, жан­чын і ста­рых чыр­во­на­ар­мей­цы вы­но­сі­лі лі­та­раль­на на ру­ках…

10 са­ка­ві­ка 1944 го­да ў Ка­лін­ка­віц­кім ра­ё­не гіт­ле­раў­ца­мі бы­лі ство­ра­ны тры канц­ла­ге­ры. Усе — на ба­ло­тах. Най­больш буй­ны раз­мяс­ціў­ся по­бач з Аза­ры­ча­мі, ас­тат­нія два — па­блі­зу вё­сак Дзерць і Па­да­сін­нік. За ка­лю­чы дрот нем­цы зга­ня­лі ты­ся­чы лю­дзей з га­ра­доў і вё­сак Го­мель­шчы­ны, Сма­лен­скай, Ар­лоў­скай і Бран­скай аб­лас­цей. Тут апы­ну­ла­ся больш чым 50 ты­сяч ча­ла­век: усе — мір­ныя жы­ха­ры.

Той дзень, ка­лі фа­шыс­ты зга­ня­лі на­сель­ніц­тва ў канц­ла­гер, Ры­гор То­зік, яко­му та­ды бы­ло 14 га­доў, не за­бу­дзе ні­ко­лі. У род­най вёс­цы Ніў­нае ра­зам з ма­ці, сяст­рой і тры­ма бра­та­мі жы­лі ў хля­ве: у ха­тах ула­да­ры­лі нем­цы. Ад­ной­чы пад ду­ла­мі аў­та­ма­таў са­гна­лі ўсіх у ад­но мес­ца і не­ку­ды па­вя­лі. Іш­лі пеш­шу. Кі­ла­мет­раў двац­цаць, а мо­жа і больш. Лю­дзей бі­лі пал­ка­мі, каб хут­чэй рухаліся. Ста­рэй­ша­му бра­ту ўда­ло­ся ўця­чы.

— Ас­тат­нія бра­ты па­мер­лі ў Аза­ры­чах ад ты­фу, — скрозь слё­зы рас­каз­вае Ры­гор Да­ра­фе­е­віч. — Та­кая до­ля ча­ка­ла і мя­не: пас­ля та­го, як нас вы­зва­лі­лі сал­да­ты, я стра­ціў пры­том­насць. Ма­ці пай­шла да мяс­цо­ва­га док­та­ра і за­га­ла­сі­ла: «Вы­ра­туй­це мне сы­на, апош­ні за­стаў­ся». Да­па­маг­лі два ўко­лы.

На жаль, на­ват сён­ня пра Аза­ры­чы і пра тое, што там ад­бы­ва­ла­ся ў са­ка­ві­ку 1944 го­да, ве­да­юць да­лё­ка не ўсе. Усё больш на слы­ху та­кія канц­ла­ге­ры як Асвен­цым, Да­хау, Бу­хен­вальд… Ха­ця па вы­пра­ба­ван­нях, якія вы­па­лі на до­лю вяз­няў, бе­ла­рус­кі ла­гер смер­ці ім не ўсту­пае.

Так, у Аза­ры­чах не бы­ло крэ­ма­то­ры­яў і га­за­вых ка­мер: усе бы­лі асу­джа­ны на ха­лод­ную смерць. На пра­ця­гу 10 дзён лю­дзі зна­хо­дзі­лі­ся пад ад­кры­тым не­бам — на ба­ло­це, акру­жа­ным ка­лю­чым дро­там. Ім ні­хто не да­ваў на­ват ба­лан­ды, ва­ду пі­лі з лу­жын.

Па­лі­на Мар­чан­ка­ва ў канц­ла­ге­ры бы­ла не ад­на: з ма­ці, дзвю­ма сяст­рыч­ка­мі і дву­ма бра­та­мі. Пер­шыя дні елі су­ха­ры і жме­ню про­са, якое па­спе­лі за­ха­піць у ха­це.

— Ад­ной­чы брат зла­віў ка­ва­лак чэр­ства­га хле­ба, які нем­цы кі­да­лі са­ба­кам, — ус­па­мі­нае жан­чы­на. — Дык за гэ­та яго ледзь не за­стрэ­лі­лі. А якой ра­дас­цю бы­ло па­ся­род ба­ло­та знай­сці кус­цік жу­ра­він, якія «зі­ма­ва­лі» пад сне­гам! Па­дзя­лі­лі жу­ра­ві­ны (кож­на­му па не­каль­кі яга­дак) — так і тры­ма­лі­ся. І хо­лад нас не адоль­ваў: ля­жа­лі на мёрт­вых, каб цяп­лей бы­ло. А вось ад ты­фу збе­раг­чы­ся не ўда­ло­ся: за­гі­ну­лі бра­ты і сяст­ра. Да­до­му вяр­та­лі­ся ўтра­іх. Пас­ля вы­зва­лен­ня чыр­во­на­ар­мей­цы нас на­кар­мі­лі. Сяст­ра вы­пад­ко­ва раз­лі­ла міс­ку су­пу. Так пла­ка­ла, так пла­ка­ла…

У ла­ге­ры кож­ны вы­жы­ваў, як мог. «Па­шчас­ціць, ка­лі зной­дзеш гні­лую буль­бу ці буль­бя­ное ша­лу­пін­не, — ус­па­мі­на­юць сёст­ры Ган­на Мят­луш­ка і Іры­на Ля­во­на­ва. — А так хар­ча­ва­лі­ся тра­вой».

Бы­лы вя­зень Ле­а­нід Ка­ран­ке­віч пе­ра­ка­на­ны, што, ка­лі б у ла­ге­ры пра­быў бы больш за тры дні, не вы­жыў. Яго з сям'­ёй пры­вез­лі сю­ды амаль пе­рад вы­зва­лен­нем Аза­ры­чаў. Рас­каз­вае, што на­пя­рэ­дад­ні зарэзалі ка­ро­ву, каб ні нем­цы, ні пар­ты­за­ны не за­бра­лі. Гэ­та і вы­ра­та­ва­ла: бу­ду­чы ў ла­ге­ры, у кі­шэ­ні знай­шоў кост­ку, якую і грыз. А пер­шай ежай пас­ля зня­во­лен­ня бы­лі су­ха­ры. «На­шы вы­зва­лі­це­лі кож­на­му іх раз­да­ва­лі, — уз­гад­вае Ле­а­нід Пла­то­на­віч. — Толь­кі па­пя­рэдж­ва­лі, каб ад­ра­зу шмат не елі, бо на­ступ­ствы з не­пры­выч­кі мо­гуць быць са­мы­мі тра­гіч­ны­мі».

Сі­ту­а­цыя ўсклад­ня­ла­ся тым, што вяз­няў ла­ге­ра смер­ці спе­цы­яль­на за­ра­жа­лі сып­ным ты­фам. Ад­бы­ва­ла­ся гэ­та не толь­кі на­ту­раль­ным спо­са­бам (праз рас­паў­сюдж­ван­не во­шаў), але і шля­хам рас­пы­лен­ня бак­тэ­ры­я­ла­гіч­ных срод­каў пры да­па­мо­зе са­ма­лё­та.

Зра­біць з лю­дзей зброю ма­са­ва­га па­ра­жэн­ня і на­кі­ра­ваць яе су­праць во­і­наў Чыр­во­най Ар­міі — та­кі план быў у Гіт­ле­ра. Чым больш фа­шысц­кая Гер­ма­нія цяр­пе­ла па­ра­жэн­няў пад­час Вя­лі­кай Ай­чын­най вай­ны, тым больш фю­рар па­тра­ба­ваў ад на­ву­коў­цаў па­ско­рыць пра­цу па ства­рэн­ні на­вей­шых ві­даў зброі, у тым лі­ку бак­тэ­ры­я­ла­гіч­най. Аза­ры­чы і ста­лі арэ­най для яе вы­пра­ба­ван­ня. Нем­цы пла­на­ва­лі, што іх вой­скі ў ся­рэ­дзі­не са­ка­ві­ка пач­нуць ру­хац­ца з ра­ё­наў Аза­ры­чаў на за­хад кра­і­ны, а сю­ды прый­дзе са­вец­кая ар­мія. І та­ды «сал­да­ты і афі­цэ­ры Ра­ка­соў­ска­га пач­нуць па­даць ад ты­фу, як ліс­це во­сен­ню».

Лю­дзі гі­ну­лі цэ­лы­мі сем'­я­мі. Ха­ваць іх не да­зва­ля­ла­ся. За­мерз­лыя це­лы прос­та склад­ва­лі ў шта­бе­лі, якія што­дзень рас­лі — ча­сам да­хо­дзі­лі да паў­та­ра мет­ра вы­шы­нёй і не­каль­кі дзя­сят­каў мет­раў даў­жы­нёй. Усе под­сту­пы да ла­ге­ра бы­лі за­мі­ні­ра­ва­ны. За вяз­ня­мі на­зі­ра­лі тры фа­шысц­кія ды­ві­зіі. На вы­шках па­ста­ян­на нес­лі дзя­жур­ства ня­мец­кія сал­да­ты.

— Бы­вае, па­кла­дуць бул­ку хле­ба і ча­ка­юць, па­куль мы па­ле­зем за­бі­раць, — рас­каз­вае бы­лы вя­зень Мі­ха­іл Па­пру­га. — Да­ста­не най­больш не­цярп­лі­вы гэ­ты хлеб, а по­тым — вы­бух: уз­ры­ва­ец­ца кап­су­ла, якая зна­хо­дзі­ла­ся ўнут­ры.

На­ват на­двор'е бы­ло су­праць лю­дзей: ма­ра­зы змя­ня­лі­ся ад­лі­гай, сне­га­па­ды — даж­джа­мі.

— Я ні ес­ці, ні піць не ха­це­ла, бы­ло так хо­лад­на, што ад­чу­ва­ла, як страў­нік пры­лі­пае да па­зва­ноч­ні­ка, — рас­каз­вае Ста­ні­сла­ва Кор­зун. — Ні­я­кіх ва­лён­каў, як за­раз пі­шуць, у нас не бы­ло. Толь­кі бур­кі і га­ло­шы. Ды і тыя зды­ма­лі з па­мер­лых. Каб са­грэц­ца, увесь час ру­ха­лі­ся. Дра­ма­лі, аб­ня­ўшы­ся па 7–8 ча­ла­век, каб цяп­лей бы­ло. Па­ды­мем­ся, ся­род нас — двое-трое мёрт­вых. Мя­не Гас­подзь бя­рог...

Ста­ні­сла­ва Кор­зун на­ват з са­мім ге­не­рал-лей­тэ­нан­там Паў­лам Ба­та­вым су­стра­ка­ла­ся. «Як выбралася з‑за ага­ро­джы канц­ла­ге­ра, пад'­еха­ла ма­шы­на, ад­куль вый­шаў ча­ла­век, — ус­па­мі­нае яна. — Пы­та­ец­ца, ад­куль я, дзе та­та. Я і ка­жу, што на фрон­це. А ён мне: «Ге­ро­ем вер­нец­ца». А по­тым гля­дзіць на дзяў­чын­ку, што ля­жыць на зям­лі і ледзь ужо ды­хае, і з яго ва­чэй ця­куць слё­зы. Мя­не гэ­та так ура­зі­ла, што афі­цэр і пла­ча. Ён яе пад­няў і па­нёс у ма­шы­ну. Да мя­не па­ды­шоў ін­шы сал­дат і ка­жа: «Ты шчас­лі­вая, дзяў­чын­ка. З та­бой сам Ба­таў раз­маў­ляў».

Баць­ка Ста­ні­сла­вы з вай­ны не вяр­нуў­ся. За­гі­ну­ла і ма­ці. Ха­та зга­рэ­ла. Га­да­ваў сі­ра­ту дзя­ду­ля. «Я шчас­лі­вая, — усё роўна пры­зна­ец­ца жан­чы­на. — Зу­сім ма­ла­дой, ін­ва­лі­дам 2‑й гру­пы, вы­хо­дзі­ла за­муж. Ды яшчэ за са­ма­га пры­го­жа­га хлоп­ца, з якім пра­жы­ла 60 га­доў! У мя­не вель­мі ха­ро­шыя су­се­дзі. Ні­ко­лі ні вяд­ра ва­ды са­ма не пры­нес­ла».

У Аза­ры­чы Ста­ні­сла­ву Кор­зун цяг­не і сён­ня. Ра­ней пра­сі­ла ад­на­вяс­коў­ца, каб пад­вёз да та­го мес­ца. Пра гэ­та да­ве­да­ла­ся кі­раў­ніц­тва Ста­рых Да­рог, дзе сён­ня жы­ве бы­лы вя­зень. Ця­пер да­юць ма­шы­ну. І за­раз пры­вез­лі. А то як жа яна, на ін­ва­лід­най ка­ляс­цы, сю­ды даб­ра­ла­ся б! «Цяг­не мя­не ў Аза­ры­чы — ту­ды, дзе па­мі­ра­ла, але не па­мер­ла», — пры­зна­ла­ся дзі­ця вай­ны.

На­ступ­ствы во­пы­таў па пры­мя­нен­ні бак­тэ­ры­я­ла­гіч­най зброі су­праць вяз­няў ла­ге­ра са­праў­ды бы­лі тра­гіч­ны­мі, але су­цэль­ны «ліс­та­пад», як пла­на­ва­лі гіт­ле­раў­цы, усё ж та­кі не ад­быў­ся. Чыр­во­ная ар­мія пра­цяг­ва­ла на­ступ­лен­не. Праў­да, ужо без не­каль­кіх сот­няў вай­скоў­цаў, якія вы­зва­ля­лі Аза­ры­чы… На ру­ках і на на­сіл­ках яны вы­нес­лі амаль 34 ты­ся­чы ча­ла­век, з іх — ка­ля 16 ты­сяч дзя­цей ва ўзрос­це да 13 га­доў. Са­вец­кія сал­да­ты, якія ра­та­ва­лі вяз­няў, яшчэ па­спе­лі за­ха­ваць мно­гім з іх жыц­ці, ства­рыў­шы ў ра­ё­не больш за двац­цаць па­ля­вых шпі­та­ляў.

Ма­рыя Жда­но­віч і сён­ня не мо­жа за­быць свай­го вы­ра­та­валь­ні­ка. «Я не маг­ла іс­ці, і мя­не на ру­ках вы­но­сіў з ла­ге­ра сал­дат, — ус­па­мі­нае вя­зень. — Мне так цёп­лень­ка ста­ла: ён мя­не на­крыў сва­ім пла­шчом. Як толь­кі вый­шлі за ага­ро­джу, ра­за­рваў­ся сна­рад. Яго па­ра­ні­ла, мя­не толь­кі драп­ну­ла па на­зе. І тут ён мя­не вы­ра­та­ваў. Ве­даю толь­кі яго проз­ві­шча — Чар­ка­саў (па­чу­ла, як яго на­зы­ва­лі са­ні­та­ры). Больш яго ні­ко­лі не ба­чы­ла».

…Сён­ня Аза­ры­чы маюць ста­тус ла­ге­ра смер­ці. Ха­ця пад­час Між­на­род­на­га тры­бу­на­лу, які ў 1946 го­дзе ад­быў­ся ў Нюрн­бер­гу, ён быў пры­зна­ны канц­ла­ге­рам, які па сва­ёй жорст­кас­ці ад­но­сіц­ца да ка­тэ­го­рыі «А». Хто і на­вош­та вы­ра­шыў не лі­чыць Аза­ры­чы канц­ла­ге­рам, дзе за­гі­ну­ла амаль 25 ты­сяч ча­ла­век, за­ста­ец­ца зда­гад­вац­ца. Толь­кі для вяз­няў, якія кож­ны год збі­ра­юц­ца тут пад­час мі­тын­гу-рэ­кві­е­му, Аза­ры­чы — ува­саб­лен­не вя­ліз­най ма­гі­лы, з якой ім па­шчас­ці­ла вы­брац­ца.

Ве­ра­ні­ка КА­НЮ­ТА.

Фо­та аў­та­ра, Ана­то­ля КЛЕ­ШЧУ­КА і з архіва.

Ка­лін­ка­віц­кі ра­ён.