Ліс­ты і дзён­ні­кі

Пад­час 100-й га­да­ві­ны з па­чат­ку Пер­шай су­свет­най вай­ны тыя, хто за­хап­ля­ец­ца гіс­то­ры­яй та­го пе­ры­я­ду, без­умоў­на, з ці­ка­вас­цю чы­та­юць усё, што ты­чыц­ца зна­хо­джан­ня ў ва­ен­ныя га­ды ў бе­ла­рус­кіх га­ра­дах і мяс­тэч­ках прад­стаў­ні­коў ды­нас­тыі Ра­ма­на­вых. Гэ­тая тэ­ма ня­змен­на пры­цяг­вае ўва­гу края­знаў­цаў. І, вя­до­ма, кож­ны ві­зіт ца­ра або чле­наў яго сям'і ў глы­бін­ку на­доў­га за­ста­ваў­ся ў па­мя­ці іх су­час­ні­каў. Ці­ка­вы факт з гіс­то­рыі: пры­сут­насць ра­сій­скіх ма­нар­хаў на Ві­цеб­шчы­не час­цей за ўсё бы­ла звя­за­на з вя­дзен­нем або пад­рых­тоў­кай ва­ен­ных дзе­ян­няў. Ня­доб­рую па­мяць па­кі­ну­лі цар Аляк­сей Мі­хай­ла­віч, які «пра­вя­раў», на­коль­кі вер­ныя яму жы­ха­ры Пры­дзвін­ска­га краю, Пётр І, які аса­біс­та за­га­даў спа­ліць Ві­цебск і па­ка­раць па­ла­чан. Акра­мя іх, пра­яз­джа­лі тэ­ры­то­рыю су­час­най Ві­цеб­скай воб­лас­ці Ка­ця­ры­на ІІ, Па­вел І, Аляк­сандр І...

— Аб зна­хо­джан­ні ў на­шым краі апош­ня­га ра­сій­ска­га ім­пе­ра­та­ра Мі­ка­лая ІІ згад­ва­ла­ся не час­та, ды і мі­ма­ходзь. Да­рэ­чы, ме­на­ві­та Мі­ка­лай ІІ, на­пэў­на, як ні­я­кі ін­шы цар­скі пра­ві­цель Ра­сіі, шмат па­да­рож­ні­чаў па кра­і­не. А з па­чат­кам Пер­шай су­свет­най вай­ны ім­пе­ра­тар лі­та­раль­на жыў у цяг­ні­ку. У сва­ім дзён­ні­ку ён фік­са­ваў шэ­раг бяс­кон­цых раз'­ез­даў, — рас­каз­вае ка­рэс­пан­дэн­ту «Звяз­ды» Ва­ле­рый ШЫ­ША­НАЎ, на­мес­нік ды­рэк­та­ра Ві­цеб­ска­га аб­лас­но­га края­знаў­ча­га му­зея па на­ву­ко­вай ра­бо­це.

Вось што цар на­пі­саў 19 снеж­ня 1914 го­да, у пят­ні­цу: «Доб­ра вы­спаў­ся і ўстаў у 81/2 пас­ля пры­пын­ку ў Ві­цеб­ску. Еха­лі ўвесь дзень но­вы­мі мес­ца­мі, якія да гэ­та­га ча­су пра­яз­джа­лі ноч­чу».

«

На­заўж­ды твая ста­рая Жо­нач­ка»...

Між ін­шым, і ім­пе­ра­тры­ца, якая апя­ка­ла шпі­та­лі і па­ра­не­ных, у су­ро­вую ча­сі­ну вай­ны так­са­ма не ся­дзе­ла на мес­цы. 8 мая 1915 го­да яна ра­зам з дзець­мі пры­пы­ні­ла­ся ў Ві­цеб­ску — пра што па­ве­дам­ля­ла ў ліс­це да свай­го му­жа. Яна на­пі­са­ла Мі­ка­лаю ІІ пра тое, што на­двор'е дзіў­нае. Да­лей цы­та­та ў пе­ра­кла­дзе на бе­ла­рус­кую мо­ву: «Усё па­кры­та зе­ля­ні­най, — та­кая зме­на пас­ля Цар­ска­га! Да гэ­та­га ча­су ўсё іш­ло цу­доў­на, і ця­пер мы спы­ні­лі­ся на тры га­дзі­ны для ад­па­чын­ку. Усю­ды доб­рае па­вет­ра, чыс­та і хо­ра­ша. Мы зды­ма­лі­ся гру­пай з вя­лі­кай колькасцю па­ра­не­ных у са­дзе. З Кур­лян­дыі пры­хо­дзяць цяг­ні­кі, пе­ра­поў­не­ныя яў­рэ­я­мі. Яны ўяў­ля­юць сум­нае ві­до­ві­шча са сва­і­мі вуз­ла­мі і ма­лень­кі­мі дзець­мі»...

Да­лей ца­ры­ца па­ве­да­мі­ла му­жу пра тое, што го­рад вель­мі пры­го­жы з мос­та. Дзе­ці сне­да­лі з гу­бер­на­та­рам і ней­кім Ме­зен­ца­вым, які кі­ра­ваў скла­дам Чыр­во­на­га Кры­жа. «Та­кі мі­лы ча­ла­век і доб­ры пра­цаў­нік, ві­даць», — пра­цяг­вае ў ліс­це ім­пе­ра­тры­ца. — «За­раз мы агле­дзім адзін з яго скла­доў, тры ла­за­рэ­ты і па­лац, у якім жы­ве гу­бер­на­тар, бо там змя­шча­ец­ца склад, што зна­хо­дзіц­ца пад ма­ім за­ступ­ніц­твам. Мы вы­яз­джа­ем зноў а 7-й... Ца­лую ця­бе пя­шчот­на ад усёй глы­бі­ні май­го лю­бя­ча­га сэр­ца. На­заўж­ды твая ста­рая Жо­нач­ка...»

Ім­пе­ра­тар за­пра­сіў дам... у па­лат­ку

— 30 каст­рыч­ні­ка 1915 го­да ім­пе­ра­тар зноў зра­біў пры­пы­нак у Ві­цеб­ску. У 2 га­дзі­ны ён пры­быў у Ві­цебск і пра­ехаў праз го­рад да ла­ге­ра. Тут ад­па­чы­ва­ла і па­паў­ня­ла­ся сал­да­та­мі і афі­цэ­ра­мі 78-я пя­хот­ная ды­ві­зія са сва­ёю ар­ты­ле­рый­скаю бры­га­даю. Яна бы­ла прад­стаў­ле­на ў бліс­ку­чым вы­гля­дзе і ў поў­ным ба­я­вым скла­дзе: 14 ты­сяч шты­коў, пры­чым пры­бы­ла сю­ды пас­ля ба­ёў у скла­дзе 980 ча­ла­век. Ня­гле­дзя­чы на бруд і ве­лі­зар­ныя лу­жы­ны, пал­кі прай­шлі ба­дзё­ра. Ура­жан­не ў ца­ра ад уба­ча­на­га бы­ло на­ступ­ным: «Са­мае цу­доў­нае, на­дае ба­дзё­рас­ці!» На зва­рот­ным шля­ху Мі­ка­лай ІІ за­ехаў з сы­нам Аляк­се­ем у са­бор, — пра­цяг­вае Ва­ле­рый Шы­ша­наў.

Ва ўспа­мі­нах на­чаль­ні­ка па­ла­ца­вай ахоў­най аген­ту­ры Аляк­санд­ра Іва­на­ві­ча Спі­ры­до­ві­ча за­ха­ва­лі­ся ці­ка­выя пад­ра­бяз­нас­ці ві­зі­ту: «Пад пра­ліў­ным даж­джом цар абы­хо­дзіў полк за пал­ком і дзя­ка­ваў за подз­ві­гі. На­след­нік ад­важ­на мя­сіў гразь ка­ля яго, жа­да­ю­чы ба­чыць тва­ры вай­скоў­цаў. Пе­рад пра­хо­джан­нем пал­коў цар за­ўва­жыў гру­пу пал­ка­вых дам, якія мок­лі пад даж­джом, толь­кі б ба­чыць яго вя­лі­касць з на­след­ні­кам. Ён па­слаў флі­гель-ад'­ютан­та за­пра­сіць дам у пад­рых­та­ва­ную для яго па­лат­ку, якой не па­жа­даў ска­рыс­тац­ца. На зва­рот­ным шля­ху ў цяг­нік цар за­ехаў у са­бор, пе­ра­поў­не­ны людзь­мі. Сця­ной ста­яў на­род на ву­лі­цах, ня­гле­дзя­чы на дрэн­нае на­двор'е. Эн­ту­зі­язм быў вя­лі­кі».

У Цэнт­раль­ным дзяр­жаў­ным ар­хі­ве кі­на­фо­та­фо­на­да­ку­мен­таў Санкт-Пе­цяр­бур­га за­ха­ва­лі­ся два аль­бо­мы з фа­та­гра­фі­я­мі, на якіх ад­люст­ра­ва­ны фраг­мен­ты зна­хо­джан­ня Мі­ка­лая ІІ у дзе­ю­чай ар­міі на тэ­ры­то­рыі Бе­ла­ру­сі. Гэ­ты ці­ка­вы фо­та­ма­тэ­ры­ял ілюст­руе па­раў­наль­на «бед­ныя» за­пі­сы ім­пе­ра­тар­ска­га дзён­ні­ка.

Ца­ру — кіс­лую ка­пус­ту, ка­шу...

16 сту­дзе­ня 1916 го­да ім­пе­ра­тар пры­быў на агляд вой­скаў у Ор­шу.

Вось што ён пі­саў у сва­ім дзён­ні­ку: «Апоўд­ні па­ехаў у Ор­шу. По­ле бы­ло шы­ро­кае, з не­вя­лі­кім уз­вы­шшам у ся­рэ­дзі­не. Удзель­ні­ча­лі: 1-я і 2-я Ку­бан­скія і Ураль­ская ка­зац­кія ды­ві­зіі з тры­ма Да­нскі­мі ар­ты­ле­рый­скі­мі ды­ві­зі­ё­на­мі. Пры­ем­на бы­ло ба­чыць та­кую ка­зац­кую сі­лу на не­вя­лі­кай пра­сто­ры! І ка­за­кі, і ко­ні бы­лі прад­стаў­ле­ны ў вы­дат­ным вы­гля­дзе — пас­ля двух­ме­сяч­на­га ад­па­чын­ку!»

30 сту­дзе­ня 1916 го­да пас­ля нач­ле­гу на стан­цыі Сі­ро­ці­на (ця­пер га­рад­скі па­сё­лак Шу­мі­лі­на) ім­пе­ра­тар­скі цяг­нік ру­шыў да стан­цыі Дры­са (сён­ня — Верх­ня­дзвінск).

«Да 11 га­дзін па­ды­шлі да стан­цыі Дры­са... Мес­ца агля­ду ў 3/4 вярс­ты... Усе част­кі прад­стаў­ле­ны ў вы­дат­ным вы­гля­дзе, кон­скі склад у вы­дат­ных це­лах. Адзен­не і рыш­ту­нак бы­лі на­ват фар­сіс­та», — за­пі­саў у сва­ім дзён­ні­ку ім­пе­ра­тар.

Да­лей цар пі­ша пра тое, што ра­ні­цай на на­ступ­ны дзень а 11-й га­дзі­не пры­быў на стан­цыю Бар­ко­ві­чы, дзе яго ча­ка­ла га­на­ро­вая вар­та ад 13-га Дра­гун­ска­га пал­ка. Агляд быў по­бач з вёс­кай. У ім удзель­ні­ча­лі дзве ка­ва­ле­рый­скія ды­ві­зіі, са­ма­кат­ная (ве­ла­сі­пед­ная) ро­та і два кон­на-ар­ты­ле­рый­скія ды­ві­зі­ё­ны. «Усе прад­ста­ві­лі­ся ва ўсіх ад­но­сі­нах вы­дат­на — ду­ша ра­да­ва­ла­ся та­ко­му ста­ну гэ­так шмат па­пра­ца­ваў­шай кон­ні­цы і праз 17 ме­ся­цаў вай­ны! На­кар­міў усіх на­чаль­ні­каў сня­дан­кам; раз­ві­таў­ся з імі і з'е­хаў у 3 га­дзі­ны», — дзя­ліў­ся ў дзён­ні­ку пры­ем­ны­мі ўра­жан­ня­мі цар.

7 лю­та­га та­го ж го­да ім­пе­ра­тар зноў ра­біў агляд: «Да 10:00 цяг­нік па­ды­шоў да стан­цыі Сяс­ла­ві­на (ця­пер Кру­ляў­шчыз­на)... Па­ехаў з Фрэ­дэ­рык­сам (ра­сій­скі дзяр­жаў­ны дзе­яч, апош­ні ў гіс­то­рыі мі­ністр ім­пе­ра­тар­ска­га два­ра Ра­сій­скай ім­пе­рыі) у за­кры­тым ма­то­ры па за­не­се­най сне­гам цяж­кай да­ро­зе да мес­ца агля­ду за 37 вёрс­таў. Удзель­ні­чаў увесь 1-ы Сі­бір­скі кор­пус і па пал­ку прад­стаў­ні­коў ад 1-га і 34-га ар­мей­скіх кар­пу­соў. Усе част­кі прай­шлі цы­ры­ма­ні­яль­ным мар­шам вы­дат­на... Ра­да­ваў­ся вель­мі ўба­чыць сва­іх сі­бір­скіх страл­коў і сваю ро­ту ў га­на­ро­вай вар­це.

Ві­да­воч­ца тых па­дзей па­кі­нуў для нас не­ка­то­рыя дэ­та­лі та­го зна­хо­джан­ня на Ві­цеб­шчы­не ца­ра: «Па кеп­скай вы­бо­іс­тай, снеж­най да­ро­зе ледзь-ледзь ру­ха­лі­ся аў­та­ма­бі­лі. Уся сві­та ад­ста­ла і пры­еха­ла да мес­ца агля­ду, ка­лі цар аб'­ехаў ужо па­ло­ву вой­скаў. Кор­пус быў прад­стаў­ле­ны бліс­ку­ча. Цар дзя­ка­ваў вой­скам за ўдзел у трох вой­нах: Кі­тай­скай, Япон­скай і ця­пе­раш­няй і пра­сіў ДА­ПА­МАГ­ЧЫ (вы­дзе­ле­на ў ары­гі­на­ле. — Аўт.) яму кан­чат­ко­ва пе­ра­маг­чы во­ра­га. Пас­ля агля­ду ў ся­дзі­бе гра­фа Тыш­ке­ві­ча, у Ду­ні­ла­ва, ад­быў­ся сня­да­нак, да­дзе­ны ца­ру ад кор­пу­са. Кіс­лая ка­пус­та, ка­ша, се­ча­ныя кат­ле­ты, ма­ро­зі­ва і ка­ва — та­кое бы­ло ме­ню. Га­су­дар пра­вёў паў­та­ры га­дзі­ны ся­род на­чаль­ні­каў асоб­ных час­так і ге­не­ра­лаў кор­пу­са, раз­маў­ля­ю­чы ўвесь час пра спра­вы кор­пу­са, яго па­трэ­бы і кло­па­ты асоб­ных час­так. У 7 га­дзін цар­скія аў­та­ма­бі­лі з цяж­кас­цю даб­ра­лі­ся да Сяс­ла­ві­на, і ім­пе­ра­тар­скі цяг­нік ад­быў у Цар­скае Ся­ло».

У апош­нія дні ра­сій­скай ма­нар­хіі ім­пе­ра­тар зноў пра­яз­джае па тэ­ры­то­рыі Ві­цеб­шчы­ны. Бес­пе­ра­пын­ныя бес­па­рад­кі ў Пет­ра­гра­дзе пры­му­сі­лі яго 28 лю­та­га па­кі­нуць Ма­гі­лёў і праз Ор­шу, Вязь­му ехаць у Цар­скае Ся­ло. Але да­брац­ца ён змог толь­кі да Пско­ва, дзе ўве­ча­ры 2 са­ка­ві­ка быў пад­пі­са­ны ма­ні­фест аб ад­ра­чэн­ні ад ула­ды.

На на­ступ­ны дзень ужо бы­лы ім­пе­ра­тар праз Дзвінск зноў ад­праў­ля­ец­ца ў Ма­гі­лёў. А 8 са­ка­ві­ка па­кі­дае го­рад, за­піс­ва­ю­чы ў дзён­ні­ку на­ступ­нае: «У 4.45 з'е­хаў з Ма­гі­лё­ва, кра­наль­ны на­тоўп лю­дзей пра­во­дзіў... Па­ехаў на Ор­шу і Ві­цебск. На­двор'е ма­роз­нае і вет­ра­нае. Цяж­ка, ба­лю­ча і сум­на».

Аляк­сандр ПУК­ШАН­СКІ.