Дзяржаўны музей Першай сусветнай вайны будзе створаны ў Вілейцы. 100-годдзе з дня пачатку Першай сусветнай вайны — гэта, натуральна, дата не юбілейная, а трагічная. Аднак знакавыя падзеі, якія адбыліся ў тыя часы, варта прыгадаць, каб аддаць даніну памяці тым, хто загінуў і не быў ушанаваны, каб гэтая старонка гісторыі нашай зямлі больш не была ў цені. Менавіта таму быў створаны арганізацыйны камітэт па падрыхтоўцы і правядзенні мерапрыемстваў, прысвечаных пачатку Першай сусветнай вайны, на чале з намеснікам прэм'ер-міністра Беларусі Анатолем Тозікам. Калекцыянер і грамадскі дзеяч Уладзімір Ліхадзедаў, які прымаў удзел у пасяджэнні аргкамітэта, расказаў карэспандэнту «Звязды», якім чынам плануецца ўзгадаць падзеі трагічныя і слаўныя.
— Адзіны ў Беларусі музей Першай сусветнай вайны дагэтуль існаваў толькі ў вёсцы Заброддзе Вілейскага раёна, і тое на грамадскіх пачатках...
— Так, ён быў створаны мастаком Барысам Цітовічам і яго аднадумцамі. Аднак я звярнуўся да старшыні мінскага аблвыканкама Сямёна Шапіры, намесніка прэм'ер-міністра Анатоля Тозіка, і імі было вырашана, што дзяржаўны музей Першай сусветнай вайны будзе створаны на базе Вілейскага краязнаўчага музея. Туды абсалютна бясплатна перададуць усю экспазіцыю з Заброддзя — цяпер яна знаходзіцца ў музеі-капліцы, аднак усё сабранае там не змяшчаецца. Капліца, верагодна, пачне выконваць сваю непасрэдную функцыю, у ёй застанецца толькі частка калекцыі, прысвечаная духоўным асобам, якія мужна змагаліся, лячылі людзей у тыя няпростыя часы. Акрамя таго, музей у Заброддзі набудзе каштоўнасць як гісторыка-ландшафтная зона. Плануецца прывесці ў парадак рэшткі лазарэта і могілкі салдат рускай імператарскай арміі, якія знаходзяцца непадалёк, у лесе.
— Якія экспанаты асабіста вам падаюцца найбольш цікавымі?
— Гэта зброя, якая выкарыстоўвалася падчас газавых атак, сродкі аховы органаў дыхання ад уздзеяння шкодных рэчываў. Таксама медыцынскае абсталяванне, якое выкарыстоўвалася не толькі для лячэння, але і для дэзынфекцыі. Гэта прадметы ўзбраення, побыту, якія адлюстроўваюць змаганне і мірнае жыццё абодвух варагуючых бакоў.
— У самой Вілейцы ці плануецца праводзіць якія-небудзь работы?
— На вілейскіх гарадскіх могілках пахавана 300 салдат, якія загінулі падчас Першай сусветнай. Адшукаць іх імёны, устанавіць надмагільныя знакі не так проста, бо над імі цяпер знаходзіцца пласт надзахаванняў. Нягледзячы на гэта, 250 імёнаў салдат ужо высветлены. Як помнік гэтым воінам на ўваходзе на могілкі будзе пабудавана брама-капліца, на якой напішуць іх імёны. Ужо заліты фундамент, аднак сродкі на пабудову яшчэ збіраюцца. Таксама будзе закладзена алея трох войнаў: вайны з Напалеонам, Першай сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў.
— Ці плануецца запрашаць міжнародную супольнасць для ўшанавання падзей нашай агульнай гісторыі?
— У кастрычніку будзе праведзена міжнародная навуковая канферэнцыя пад назвай «Першая сусветная вайна ў гістарычных лёсах Еўропы». Яе арганізоўваюць Міністэрства інфармацыі, Нацыянальная акадэмія навук Беларусі і Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. Прыедуць удзельнікі больш чым з 10 краін — усяго каля 150 чалавек. Яны будуць мець магчымасць не толькі абмеркаваць і даць сваю ацэнку тым падзеям, але і наведаць памятныя месцы ў Вілейскім, Смаргонскім і Мядзельскім раёнах.
— Якія найбольш значныя ваенныя дзеянні, на вашу думку, варта прыгадаць?
— Свянцянскі прарыў 1915 года — гэта нямецкая наступальная аперацыя, калі ўдалося захапіць Вілейку, разбурыць Смаргонь. Аднак вялікага плёну гэта не прынесла, праз пэўны час германцы былі зноў адкінуты назад. У 1916 годзе адбыліся дзве значныя наступальныя аперацыі рускай імператарскай арміі — Нарачанская і Баранавіцкая. Яны былі распачаты нашым камандаваннем, каб падтрымаць Заходні фронт, на якім вяліся жорсткія баі, і адцягнуць на сябе частку сіл ворага. Да важных падзей на нашай тэрыторыі адносяцца таксама размяшчэнне Стаўкі вярхоўнага галоўнакамандуючага спачатку пад Баранавічамі, а потым і ў Магілёве, таксама падпісанне Брэст-Літоўскага мірнага дагавора. Памятныя месцы, на якіх адбываліся ўсе гэтыя падзеі, так ці іначай захаваліся, таму ў бліжэйшыя гады яны не застануцца без увагі.
— Некалькі гадоў таму ў вас выйшла кніга пад назвай «Беларусь праз аб'ектыў нямецкага салдата. 1915—1918»...
— Раней мы ведалі пра падзеі Першай сусветнай вайны толькі з пункту гледжання рускай арміі. Аднак цяпер, дзякуючы старым паштоўкам і фотаздымкам, якія мне ўдалося сабраць, мы можам глядзець на ўсё таксама вачыма нямецкага салдата. Да таго ж рускія вайскоўцы менш фатаграфавалі, а немцы рабілі здымкі пастаянна. Калі лічыць, што кожны дзень яны адпраўлялі сваім родным, сябрам па адной паштоўцы, то атрымліваецца вялізная колькасць. Быў у гэтым і элемент прапаганды: яны фатаграфавалі заваяваныя тэрыторыі, разбураныя стратэгічныя аб'екты, пісалі пра гэта на радзіму. Часта па іх паштоўках можна вывучаць побыт беларусаў, глядзець, як жыла вёска, простыя людзі. Асобны, пакуль не даследаваны пласт інфармацыі змяшчае адваротны бок паштовак, на якім, нягледзячы на цэнзуру таго часу, можна прачытаць шмат такога, што пралье святло на многія падзеі... Частку паштовак гэтага часу я планую перадаць у новы музей Першай сусветнай вайны ў Вілейцы. Дарэчы, цяпер рыхтую новае выданне, рабочая назва якога «Беларусь. Імгненні Першай сусветнай. Па абедзве лініі фронту».
— Як вы збіраеце сваю калекцыю?
— Магу сказаць, што 99% паштовак, якія адлюстроўваюць беларускую гісторыю, набыты за мяжой, многія з іх захаваліся ў адзіным экземпляры. Аднак цяпер фотаздымкаў часоў Першай сусветнай вайны трапляецца ўсё менш: большасць ужо «асела», трапіла да пэўных калекцыянераў. Старая паштоўка для мяне — гэта надзвычай каштоўнае сведчанне гісторыі. Бо да яе нічога нельга дадаць ці прыдумаць — з візуальнай выявай не паспрачаешся. Таму яе можна лічыць найбольш аб'ектыўнай крыніцай гістарычнай інфармацыі. Тут не ўдасца падмануць або выказаць уласнае меркаванне, якое не адпавядае ісціне, — усё можна ўбачыць на свае вочы.
— Ці можна сказаць, што Першая сусветная вайна істотна адрознівалася ад Вялікай Айчыннай вайны?
— Так, адбылося некалькі значных баёў, пра якія мы ўжо казалі, аднак у 1915 годзе лінія фронту замацавалася на нашай тэрыторыі і больш амаль не рухалася. Былі і разбураныя населеныя пункты, сярод якіх Слонім, Відзы, Паставы... Часам сама руская армія разбурала некаторыя стратэгічныя аб'екты, адступаючы: напрыклад, вакзалы і масты ў Пінску, Гродне, Брэсце. Існуе міф пра 810 дзён супрацьстаяння горада Смаргоні, але насамрэч немцы знішчылі яго дзён за 10, зрабілі «мёртвым» горадам — гэта адзін з нешматлікіх такіх жудасных выпадкаў у гісторыі. Убачыўшы спустошанасць, нават варожая армія зразумела, што трымацца за гэтае месца не мае сэнсу. Аднак у астатнім лінія фронту была пастаяннай. Нямецкія салдаты часам жылі ў хатах беларускіх вяскоўцаў, нават стваралі сем'і і нараджалі дзяцей. Тое ж можна сказаць і пра салдат рускай арміі, якія кантактавалі з мясцовым насельніцтвам... Спадзяюся, што мерапрыемствы, якія будуць праводзіцца ў памяць пра трагічныя даты, дапамогуць адкрыць і гэтыя малавядомыя раней старонкі нашай гісторыі.
Ніна ШЧАРБАЧЭВІЧ.
Фота Надзеі БУЖАН.
Паштоўкі з асабістага архіва
Уладзіміра ЛІХАДЗЕДАВА.
Зазірнём у заўтра Беларусі.
Карэкціроўкі па аплаце жыллёва-камунальных паслуг закрануць чатыры катэгорыі жыхароў.