Лі­леі ў аб­дым­ках сі­няй ва­ды...

або Як за­ха­ваць аў­тэн­тыч­ны ку­ток Па­лес­ся?

Па­лес­кі край — за­гад­ка­вы і ма­ляў­ні­чы. Толь­кі сваё ха­раст­во ён ад­кры­вае не кож­на­му. Каб уба­чыць і ад­чуць яго, трэ­ба за­зір­нуць у ма­лень­кія вё­сач­кі і па­гу­та­рыць з іх жы­ха­ра­мі, ула­віць му­зы­ку па­ля­шуц­кай га­вор­кі. Трэ­ба пра­плыс­ці на чоў­не па Пры­пя­ці, на­ла­віць ра­зам з кімсь­ці спрак­ты­ка­ва­ным у гэ­тай спра­ве шмат ры­бы, уба­чыць, як на азё­рах квіт­не­юць бе­лыя і жоў­тыя лі­леі. Трэ­ба прай­сці­ся па пра­стор­ных па­лях і лу­гах, ра­зам з вяс­коў­ца­мі спя­ва­ю­чы пес­ні, якія ўслаў­ля­юць жыц­ця­дай­ную сі­лу пры­ро­ды.

Той, хто на­ра­дзіў­ся на Па­лес­сі, на­заў­сё­ды па­кі­нуў тут час­цін­ку сва­ёй ду­шы і вяр­та­ец­ца на ра­дзі­му зноў і зноў. Гэ­та мож­на ска­заць і пра чы­та­ча Мі­ка­лая Са­ске­ві­ча з вёс­кі Па­гост Жыт­ка­віц­ка­га ра­ё­на Го­мель­скай воб­лас­ці. Ця­пер ён жы­ве і пра­цуе ў Мін­ску, ад­нак за род­ную ста­рон­ку сэр­ца не толь­кі ра­ду­ец­ца, але і ба­ліць... Чы­тач да­слаў у «Звяз­ду» ліст, дзе па­пра­сіў да­па­маг­чы ўра­та­ваць даў­нія тра­ды­цыі і сам лад жыц­ця яго вёс­кі, якія ака­за­лі­ся на мя­жы знік­нен­ня.

«Нам трэ­ба ра­та­ваць бе­ла­рус­касць, — ка­жа Мі­ка­лай Са­ске­віч, — іна­чай мы знік­нем, са­праўд­най Бе­ла­ру­сі не бу­дзе. Вёс­ка Па­гост — гэ­та не звы­чай­ная вёс­ка, якіх шмат. Яна ад­мет­ная. Мы па­він­ны гэ­та за­ха­ваць».

Ры­бу — гас­па­да­рам зям­лі

Тое, што мяс­ці­ны ва­кол Па­гос­та са­праў­ды ма­ляў­ні­чыя, мож­на за­ўва­жыць ад­ра­зу. У 1999 го­дзе ім быў на­да­дзе­ны ста­тус рэс­пуб­лі­кан­ска­га ланд­шафт­на­га за­каз­ні­ка пад наз­вай «Ся­рэд­няя Пры­пяць». Ад­нак мяс­цо­вым жы­ха­рам та­кая вы­со­кая ацэн­ка пры­га­жос­ці іх род­най зям­лі ка­рыс­ці не пры­нес­ла. На лоў­лю ры­бы бы­лі ўве­дзе­ны лі­цэн­зіі. Гэ­та да­ты­чыц­ца і тых, хто ла­віў тут ры­бу спрад­ве­ку. За­ба­ра­ні­лі мяс­цо­вым жы­ха­рам так­са­ма пла­ваць на лод­ках з вёс­ла­мі пад­час не­рас­ту ры­бы. Ад­нак усё гэ­та су­пя­рэ­чыць іх тра­ды­цый­на­му, звык­ла­му ла­ду жыц­ця. Вось што ад­зна­чае наш чы­тач:

— Прод­кі ця­пе­раш­ніх ка­рэн­ных жы­ха­роў прый­шлі сю­ды ка­ля 10 ты­сяч га­доў та­му, спрад­ве­ку сва­бод­на ла­ві­лі ры­бу. Мяс­цо­вая рач­ная ры­ба — не­аб­ход­ная ім ежа. Без яе лю­дзі сла­бе­юць, хва­рэ­юць. У 1950-я га­ды ў вёс­цы бы­ло ка­ля 1000 ча­ла­век, аб­ме­жа­ван­няў на лоў­лю ры­бы, на па­езд­кі на лод­ках не іс­на­ва­ла. Ла­ві­лі вуд­ка­мі, на­стаў­ка­мі, во­ла­ка­мі (брад­ні­ка­мі), не­вя­лі­кі­мі сет­ка­мі, вен­це­ра­мі, ка­роб­ка­мі ўю­ноў зі­мою. І ўсе елі ры­бу, усім ха­па­ла... Па­ка­тац­ца на лод­цы з вяс­лом па Пры­пя­ці, па за­рэч­чы — ду­ша ад­па­чы­вае і ра­ду­ец­ца да­ля­гля­ду, пту­шы­на­му цар­ству. А на за­рэ­чных за­ліў­ных лу­гах на­рваць дзі­ка­га шчаўя, якое на­мно­га смач­ней­шае за ага­род­няе, і дзі­кай цы­бу­лі з не­звы­чай­ным сма­кам — гэ­та ж вы­дат­ны зя­лё­ны да­да­так да ежы... Ка­рэн­ныя жы­ха­ры — важ­ная част­ка пры­ро­ды. Не ста­не іх — пры­ро­да пры чу­жых, ва­ро­жых ёй лю­дзях пе­ра­ме­ніц­ца ў гор­шы бок, над­звы­чай­ныя з'я­вы ў пры­ро­дзе бу­дуць больш час­тыя і больш раз­бу­раль­ныя

...

Ця­пер сю­ды час­та пры­яз­джа­юць ту­рыс­ты, якія сме­цяць, не заў­сё­ды пры­бі­ра­юць за са­бой. Усё больш ста­но­віц­ца пры­ез­джых ры­ба­коў, якія вы­ка­рыс­тоў­ва­юць хі­міч­ныя, вы­бу­хо­выя, элект­рыч­ныя ву­дач­кі. «Рыб­наг­ляд» з імі не спраў­ля­ец­ца, за­ўва­жае чы­тач. Ад­нак даць ра­ды ў та­кой сі­ту­а­цыі мож­на бы­ло б, аб'­яд­наў­шы­ся з мяс­цо­вы­мі жы­ха­ра­мі, якія ад­чу­ва­лі б ся­бе гас­па­да­ра­мі гэ­тай зям­лі.

Ад­мет­нас­цю гэ­тых мяс­цін бы­лі ка­лісь­ці так­са­ма пра­стор­ныя, дух­мя­ныя за­ліў­ныя лу­гі. Тут гняз­дзі­ла­ся мност­ва пту­шак. Па­сві­лі­ся вя­ліз­ныя стат­кі ка­роў, а з-за ба­га­та­га раз­на­траўя іх ма­ла­ко бы­ло асаб­лі­ва смач­ным і ка­рыс­ным. Ка­лісь­ці ма­лоч­ную пра­дук­цыю Ту­раў­шчы­ны пра­да­ва­лі на­ват за ме­жы СССР. Ця­пер за­ліў­ныя лу­гі за­гі­ну­лі. На іх мес­цы — тра­вас­той вы­шы­нёй з ку­ку­ру­зу, кус­тоўе, па­між кус­тоў — сцеж­кі дзі­коў. Гэ­та не па-гас­па­дар­ску, лі­чыць чы­тач. Пра­па­лі пой­мен­ныя лу­гі, та­му ня­ма ця­пер і зна­ка­мі­тых ка­лісь­ці ту­раў­скіх мас­ла, ма­ла­ка, смя­та­ны, сы­ру.

Кір­ма­шо­вы бе­раг

Чы­тач пры­гад­вае, што ў ра­ма­не Эду­ар­да Ско­бе­ле­ва «Мі­ра­слаў, князь Дры­га­віц­кі» апіс­ва­ец­ца кір­маш у «Па­гос­ці» ў X ста­год­дзі як адзін з най­буй­ней­шых на Пры­пя­ці. Кір­маш да­жыў аж да XX ста­год­дзя — ста­рэй­шыя жы­ха­ры вёс­кі па­мя­та­юць яго. Пра­во­дзіў­ся ён на свя­та Уз­ві­жан­ня Кры­жа 27 ве­рас­ня. Мі­ка­лай Са­ске­віч ад­зна­чае:

— На свя­та збі­ра­ла­ся да ча­ты­рох ты­сяч ча­ла­век, збліз­ку і зда­лёк, «з усё­го све­ту і з Кі­е­ва». На­ча­ва­лі па ўсіх ха­тах вёс­кі, спа­лі на пад­ло­зе, на са­ло­ме. І ўсіх гас­па­да­ры, ня­хай не­ба­га­та, але час­та­ва­лі. Наз­ва вёс­кі ад­па­вя­да­ла зна­чэн­ню сло­ва «па­гост» як «мес­ца для гас­цей».

Ка­лі б ад­на­віць та­кі кір­маш у XXІ ста­год­дзі, ён да­па­мог бы аб'­яд­наць мі­ну­лае з су­час­ным, зра­біць вёс­ку Па­гост мес­цам яшчэ больш ці­ка­вым для ту­рыс­таў. Тут мож­на бу­дзе на­бы­ваць вы­ра­бы па­лес­кіх май­строў, на ноч спы­няц­ца ў мяс­цо­вых жы­ха­роў, сіл­ка­вац­ца стра­ва­мі з іх кух­ні. Яны, па­мя­та­ю­чы тра­ды­цыю прод­каў, на­ўрад ці ад­мо­вяць у гас­цін­нас­ці, а, хут­чэй за ўсё, бу­дуць толь­кі ра­ды. Тут мож­на пла­ваць па Пры­пя­ці на чоў­не, лю­бу­ю­чы­ся края­ві­да­мі і ззян­нем ва­ды. Мож­на раз­гля­даць ста­ра­даў­нюю драў­ля­ную ар­хі­тэк­ту­ру, ды і хат­кі бус­лоў на да­мах... Та­кое не ўба­чыш на­ват на за­акі­ян­скіх ку­рор­тах. Шмат­ко­лер­ная ма­ляў­ні­часць і спа­кой пры­ро­ды, над­звы­чай­ная ад­кры­тасць бе­ла­рус­кай ду­шы — за гро­шы та­кое не ку­піш. А ве­да­ю­чы, што яно іс­нуе, мож­на мно­гае ад­даць, каб сю­ды тра­піць.

Спя­вай­ма спрад­веч­нае

Акра­мя шмат­лі­кіх пры­род­ных каш­тоў­нас­цяў, у Па­гос­це ёсць вя­ліз­ная твор­чая каш­тоў­насць. Гэ­та фальк­лор­на-эт­на­гра­фіч­ны хор «Між­рэч­ча», ство­ра­ны мяс­цо­вы­мі жан­чы­на­мі ўжо ста­ла­га ве­ку. Яны спя­ва­юць на­род­ныя пес­ні, па­чу­тыя ад сва­іх ма­туль і ба­буль, па­мя­та­юць пра тое, што кож­най па­ры го­да і свя­ту ад­па­вя­да­юць пэў­ныя аб­ра­ды. Жан­чы­ны з'яў­ля­юц­ца са­праўд­ны­мі за­ха­валь­ні­ца­мі аў­тэн­тыч­на­га па­лес­ка­га фальк­ло­ру.

Бел­ві­дэа­цэнтр на­ват зняў фільм пра іх пад наз­вай «Ко­ла ча­су». Яшчэ ад­на паў­на­мет­раж­ная да­ку­мен­таль­ная стуж­ка «Дач­ка Пры­пя­ці» пры­све­ча­на ства­раль­ні­цы хо­ру Ка­ця­ры­не Пань­чэ­ні (ба­бе Ка­ці, як за­вуць яе су­се­дзі).

Ка­лек­тыў, ство­ра­ны вяс­ко­вы­мі жан­чы­на­мі, вы­сту­паў у Бер­лі­не і Дрэз­дэ­не, на між­на­род­ным кі­на­фес­ты­ва­лі ў Ха­ба­раў­ску. Аме­ры­кан­ская кам­па­нія CNN у су­свет­ным рэй­тын­гу свят­ка­ван­ня Рас­тва пры­сво­і­ла ім трэ­цяе мес­ца (пас­ля Рэй­к'я­ві­ка ў Іс­лан­дыі і Нюрн­бер­га ў Гер­ма­ніі). Мі­ніс­тэр­ства куль­ту­ры Бе­ла­ру­сі аб­ра­ду «Юр'­еў­скі ка­ра­год», ад­ноў­ле­на­га гэ­ты­мі жан­чы­на­мі, на­да­ло ста­тус не­ма­тэ­ры­яль­най каш­тоў­нас­ці. Хі­ба не знач­ныя да­сяг­нен­ні для звы­чай­ных вяс­ко­вых ка­бет?..

Мі­ка­лай Са­ске­віч ка­жа пра іх так:

— Пе­ра­важ­ная боль­шасць жан­чын — удзель­ніц «Між­рэч­ча» дзець­мі пе­ра­жы­лі вай­ну. У іх вы­па­ку­та­ва­нае жыц­цём зор­кае ба­чан­не пры­га­жос­ці све­ту. Яе яны вы­каз­ва­юць, ства­ра­юць у ткац­тве, вы­шыў­цы, пес­нях, у ад­ноў­ле­ных імі аб­ра­дах, якія на схі­ле свай­го жыц­ця пе­ра­да­юць ад прод­каў на­шчад­кам... Аў­тэн­тыч­нае мас­тац­тва, ка­лі ня­ма яго жы­вых нось­бі­таў, ад­на­віць не­маг­чы­ма. Яно пе­рад­аец­ца ўжы­вую ад ча­ла­ве­ка ча­ла­ве­ку, ад па­ка­лен­ня па­ка­лен­ню.

Ра­ней хор збі­раў­ся і спя­ваў пры Па­госц­кім сель­скім клу­бе. Ця­пер су­стра­ка­юц­ца до­ма, у ха­це Ка­ця­ры­ны Пань­чэ­ні. Ад­нак жан­чы­ны па-ра­ней­ша­му хо­чуць прад­стаў­ляць на свя­це 6 мая «Юр'­еў­скі ка­ра­год», які ад­на­ві­лі, — лі­чаць гэ­та спра­вяд­лі­вым. Та­му яны звяр­та­юц­ца да су­пра­цоў­ні­каў клу­ба з прось­бай да­зво­ліць ім са­мім, як заў­сё­ды, пра­дэ­ман­стра­ваць свае ўменні на Юр'я.

Пят­нац­цаць га­доў та­му ў Па­гос­це за­кры­лі шко­лу. Ця­пер за­кры­ва­юць і біб­лі­я­тэ­ку. Усё пра­во­дзіц­ца ў ме­жах ап­ты­мі­за­цыі. Ка­лі за­кры­юць біб­лі­я­тэ­ку, жы­ха­рам (асаб­лі­ва дзе­цям) не бу­дзе чым за­няць ся­бе ў воль­ны час, яны па­прос­ту з'е­дуць ад­сюль і вёс­ка апус­цее, пра што за­ўва­жае Мі­ка­лай Са­ске­віч:

— З вы­мі­ра­ннем вёс­кі зні­кае бе­ла­рус­кая ду­хоў­ная куль­ту­ра. Мы хут­ка пе­ра­ста­ём быць бе­ла­ру­са­мі. На сця­гу на­шай кра­і­ны — ар­на­мент, які і ця­пер ткуць у вёс­ках. Два ко­ле­ры — зя­лё­ны і чыр­во­ны. А ў «Юр’еў­скім ка­ра­го­дзе» з зя­лё­ным ко­ле­рам абу­джэн­ня пры­ро­ды і над­зеі ідуць на по­ле, а з чыр­во­ным ко­ле­рам спе­лас­ці ўра­джаю і ра­дас­ці вяр­та­юц­ца з яго... Быць бе­ла­ру­са­мі — за гэ­та на­шы баць­кі, дзя­ды, пра­дзе­ды за­пла­ці­лі вя­лі­кую ца­ну. Па­ку­та­мі, кры­вёю, жыц­ця­мі. Яны ад­ста­я­лі ве­ру і во­лю і за­ха­ва­лі па­ва­гу да ўсіх на­ро­даў. Мы ад­каз­ныя пе­рад імі і пе­рад бу­ду­чы­няй.

Ні­на ШЧАР­БА­ЧЭ­ВІЧ.

Фо­та з аса­біс­та­га ар­хі­ва
Мі­ка­лая Са­ске­ві­ча.