Ад чаго зменіцца лі­та­ра­ту­ра?

Лі­та­ра­ту­ра — мас­тац­тва, якое ад­ным дае пра­сто­ру для твор­час­ці, ін­шым — гле­бу  для раз­ва­жан­няў, але ні­ко­га не па­кі­дае абы­яка­вым. І пра­ект «Дыя@блог. Пра лі­та­ра­ту­ру» на тэ­ле­ка­на­ле «Бе­ла­русь 3» яск­ра­ва свед­чыць пра гэ­та. Вя­ду­чыя Тац­ця­на Сі­вец, га­лоў­ны рэ­дак­тар што­тыд­нё­ві­ка «ЛіМ», і Стэ­ла Чыр­ко­ва, га­лоў­ны рэ­дак­тар ін­фар­ма­цый­на-ана­лі­тыч­на­га пар­та­ла Femіna.by, кож­ны аў­то­рак аб­мяр­коў­ва­юць са сва­і­мі гас­ця­мі са­мыя вост­рыя тэ­мы лі­та­ра­тур­на­га жыц­ця кра­і­ны. Пры су­стрэ­чы Тац­ця­на Сі­вец па­дзя­лі­ла­ся сак­рэ­та­мі су­іс­на­ван­ня ў кад­ры, а так­са­ма акрэс­лі­ла ад­мет­нас­ці кніж­на­га рын­ку і перс­пек­ты­вы бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры.

— У «Дыя@блогу. Пра лі­та­ра­ту­ру» дзве вя­ду­чыя, якія пра­цу­юць, так бы мо­віць, на кант­рас­тах. Чым тлу­ма­чыц­ца та­кая так­ты­ка?

— Ідэя, на­са­мрэч, вель­мі перс­пек­тыў­ная. Мы, вя­до­ма, са Стэ­лай не рэ­пе­ці­ру­ем за­га­дзя, але ўсё, што трэ­ба для пад­рых­тоў­кі пра­гра­мы, мы ро­бім су­поль­на і вель­мі скру­пу­лёз­на. Вы­бі­ра­ем гас­цей, пі­шам сцэ­на­рый (кож­ная — сваю част­ку), пад­бі­ра­ем ві­дэа­ма­тэ­ры­ял, ілюст­ра­цыі. Аб­мяр­коў­ва­ем пы­тан­ні да на­ша­га гос­ця. Та­кі па­ды­ход да­зва­ляе нам пад­час эфі­ру за­кра­наць са­мыя роз­ныя тэ­мы. Заў­сё­ды ёсць неш­та, пра што ха­чу га­ва­рыць я, а тэ­мы, якія мне аса­біс­та не­ці­ка­выя, вель­мі доб­ра ўда­юц­ца ма­ёй су­вя­ду­чай. Та­кім чы­нам мы рас­кры­ва­ем гос­ця з роз­ных ба­коў. І ча­сам вель­мі не­ча­ка­ныя ад­крыц­ці ро­бім! Га­лоў­нае ж на­ша ад­роз­нен­не ў тым, што мы прад­стаў­ні­кі роз­ных куль­тур: я — бе­ла­рус­кай, яна — ра­сій­скай. Роз­на­га мен­та­лі­тэ­ту, све­та­по­гля­ду і стаў­лен­ня да жыц­ця. Та­му Стэ­ла ча­сам ба­чыць тое, ча­го не ба­чу я. Ка­лі я ад­чу­ваю гэ­тую пра­сто­ру, як ча­ла­век, які ў ёй вы­рас, жы­ве і пра­цуе, то для ма­ёй ка­ле­гі ўсё но­вае, ці­ка­вае, кож­ны раз яна неш­та для ся­бе ад­кры­вае. А я па-ін­ша­му па­зі­раю на лю­дзей, якіх ве­даю не адзін год.

— Са­мыя яр­кія пра­гра­мы мо­жа­це ўспом­ніць?

— Вы­лу­чыць са­мыя ці­ка­выя ўспа­мі­ны не так лёг­ка. Кож­ная пра­гра­ма ад­мет­ная па-свой­му: на ад­ной нам пры­вез­лі цэ­лую ма­шы­ну кні­жак, на дру­гой ад энер­ге­ты­кі ге­ра­і­ні вы­клю­ча­ла­ся тэх­ні­ка. Ці яшчэ зда­ра­ла­ся: пры­хо­дзіць упэў­не­ны ча­ла­век, які ве­дае ўсё, а ўклю­ча­ец­ца ка­ме­ра, і я ба­чу, як у яго па­чы­на­юць дры­жаць ру­кі... І тут за­да­ча вя­ду­ча­га пад­тры­маць яго, да­па­маг­чы спра­віц­ца з хва­ля­ван­нем. Бы­вае, трэ­ба ча­ла­ве­ка спы­няць, пе­ра­клю­чаць на ін­шую тэ­му, ка­лі ён за­га­ва­рыў­ся пра штось­ці важ­нае для ся­бе аса­біс­та, а мы ра­зу­ме­ем, што гля­дач мо­жа за­су­ма­ваць. Вель­мі ці­ка­ва раз­маў­ляць з ма­ла­ды­мі аў­та­ра­мі. Яны ўсе ад­мет­ныя. Паэ­тэ­са Воль­га Грон­ская над­звы­чай ці­ка­ва раз­ва­жае пра кан­так­ты бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры з за­меж­най. Мар­га­ры­та Ла­тыш­ке­віч у сва­ім да­во­лі юным уз­рос­це глы­бо­ка ве­дае фан­тас­ты­ку, лю­біць лі­та­ра­ту­раз­наў­ства, ад­чу­вае аса­ло­ду ад пра­цэ­су ства­рэн­ня лі­та­ра­ту­ры. Ана­толь Тра­фім­чык мо­жа рас­па­вес­ці ба­дай што ўсё пра Яку­ба Ко­ла­са. Для мя­не га­лоў­нае пад­час эфі­ру — не за­слу­хац­ца.

— Як ус­пры­ма­ец­ца факт двух­моўя ў пра­гра­ме аў­ды­то­ры­яй?

— Па­зі­цыя ства­раль­ні­каў на­шай пра­гра­мы та­кая: ёсць бе­ла­рус­кая лі­та­ра­ту­ра, але пэў­ная част­ка яе прад­стаў­ні­коў пі­ша па-рус­ку. Та­му, ад­па­вед­на, і ўзнік­ла двух­моўе ў на­шай пра­гра­ме. Я ра­зу­мею і тых, ка­му яно не зу­сім да­спа­до­бы. Та­кія лю­дзі слуш­на лі­чаць, што бе­ла­рус­кая лі­та­ра­ту­ра па­він­на ства­рац­ца на бе­ла­рус­кай мо­ве. А не­ка­то­рым двух­моўе ў эфі­ры прос­та цяж­ка ўспры­маць.

— Вам кам­форт­на ў та­кой сі­ту­а­цыі?

— Я мяр­кую, га­лоў­нае, каб гле­да­чы ра­зу­ме­лі ўсё, што га­во­рыц­ца на­мі і на­шы­мі гас­ця­мі. Кож­ны мо­жа ра­біць свае вы­сно­вы, вы­бі­ра­ю­чы і сваю мо­ву, і сваю лі­та­ра­ту­ру. Мы па­каз­ва­ем роз­нае, а вы­бар заўж­ды за гле­да­чом.

— Ці ха­пае эфір­ных хві­лін для аб­мер­ка­ван­ня ўсіх пы­тан­няў?

— Без­умоў­на, у 26 хві­лін эфір­на­га ча­су змяс­ціць усё, пра што мо­жа і хо­ча рас­па­вес­ці госць, няпрос­та. Так­са­ма хо­чац­ца, каб гэ­ты час быў ці­ка­вым і ка­рыс­ным для гле­да­чоў, бо ад­на з асноў­ных мэт пра­гра­мы — па­ка­заць, што ў нас ёсць доб­рыя аў­та­ры, што вы­хо­дзяць но­выя кні­гі, што з гэ­ты­мі людзь­мі трэ­ба кан­так­та­ваць, і не толь­кі праз іх пра­цу, але і ў ін­тэр­нэ­це — праз наш блог, вы­каз­ваць свае дум­кі... Гэ­та та­кая шы­коў­ная «фіш­ка», якой ня­ма, на­коль­кі я ве­даю, не толь­кі ў Бе­ла­ру­сі, але і ў на­шых за­меж­ных су­се­дзяў. Та­кое су­мя­шчэн­не се­ці­ва і тэ­ле­ба­чан­ня ства­рае ў вы­ні­ку вы­дат­ны па­лі­лог, у якім мо­жа ўдзель­ні­чаць кож­ны. Ча­сам на­да­ра­юц­ца і пры­ем­ныя не­спа­дзя­ван­кі: на­прык­лад, ні­ко­лі не ду­ма­лі, што на тэ­му су­час­най паэ­зіі і пры­сут­нас­ці ў ёй ла­ян­кі бу­дзе столь­кі ка­мен­та­ры­яў — мы на­ват не ўсе іх вы­ка­рыс­та­лі. Лі­та­ра­ту­ра ж не зме­ніц­ца ад та­го, што нам неш­та ў ёй не па­да­ба­ец­ца. Вар­та знай­сці па­трэб­ны ра­курс, зір­нуць збо­ку.

— У пра­гра­ме раз­мо­ва заў­сё­ды ідзе ў спа­кой­ным рэ­чы­шчы. Ня­ўжо не ўзні­кае ні­я­кіх спрэ­чак, су­тык­нен­няў па­зі­цый?

— У эфі­ры, на­ват ка­лі ча­ла­век та­бе не зу­сім сім­па­тыч­ны, вы ро­бі­це ад­ну спра­ву. Нель­га вый­сці з гэ­тай звяз­кі, ска­заць «вы па­мы­ля­е­це­ся». Я заў­сё­ды спра­бую зра­зу­мець, што і з якой мэ­тай агуч­вае ча­ла­век. І, як вя­ду­чая пра­гра­мы, я па­він­на да­па­маг­чы яму вы­ка­зац­ца. Мы ўсе адзін ад­на­го па­ва­жа­ем, і, ка­лі вы­клю­ча­ец­ца ка­ме­ра, ні­хто не кі­да­ец­ца біц­ца. Апош­няе сло­ва заўж­ды за гле­да­чом. А каб ска­заць, доб­рая ці кеп­ская кні­га, спа­чат­ку трэ­ба яе пра­чы­таць. Да­рэ­чы, ка­лі я аса­біс­та не зу­сім пры­маю тое, што ро­біць мой госць, рых­ту­ю­ся ў два ра­зы больш. Мне важ­на пра­чы­таць на­пі­са­нае ім, вы­ка­за­нае ў ін­шых ін­тэр­в'ю. Я імк­ну­ся ад­крыць для ся­бе ча­ла­ве­ка яшчэ да та­го, як ён па­тра­піць у эфір. Пад­час гу­тар­кі ў сту­дыі зда­ра­ла­ся і та­кое, што мая дум­ка пра ча­ла­ве­ка мя­ня­ла­ся ка­рэн­ным чы­нам...

— Ве­да­ю­чы лі­та­ра­тур­ны ры­нак знут­ры, мо­жа­це ска­заць, якой лі­та­ра­ту­ры сён­ня не ха­пае?

— Ду­маю, га­лоў­нае, ча­го нам бра­куе, — як­раз чы­та­чоў. Лю­дзей, якія пі­шуць доб­ра, сён­ня шмат. А вось тое, што чы­таць ста­лі менш, — факт, які на­ват ста­тыс­ты­кай па­цвер­джа­ны. У тых, хто і ра­ней чы­таў, з'я­ві­ла­ся маг­чы­масць чы­таць і элект­рон­ныя кні­гі, і па­пя­ро­выя. А вось коль­касць лю­дзей, якія зу­сім не чы­та­юць, так­са­ма па­вя­лі­чы­ла­ся, на жаль. На­вош­та, да пры­кла­ду, школь­ні­ку на­пруж­вац­ца і чы­таць цал­кам твор, ка­лі мож­на знай­сці ка­рот­кі пе­ра­каз аль­бо па­гля­дзець кі­но? Так ду­мае не толь­кі ён, але ча­сам і яго баць­кі — і толь­кі, маг­чы­ма, га­доў праз дзе­сяць ака­жац­ца, што не­пра­чы­та­нае та­кім і за­ста­нец­ца, хут­чэй за ўсё, на­заўж­ды. І ні­як не паў­плы­вае на асо­бу. На ўсіх нас, на­пэў­на, зра­бі­лі ўплыў тыя кні­гі, якія мы чы­та­лі ў дзя­цін­стве, у юнац­тве. Я ка­жу і за ся­бе так­са­ма: без Яну­ша Кор­ча­ка, Ма­ры­ны Цвя­та­е­вай, тво­раў Ар­ту­ра Воль­ска­га, на­ват без кніж­кі «Мы з Сань­кам у ты­ле во­ра­га» Іва­на Сяр­ко­ва не бы­ло б той мя­не, якая ёсць сён­ня.

— Які­мі тэн­дэн­цы­я­мі ха­рак­та­ры­зу­ец­ца сён­ня бе­ла­рус­кая лі­та­ра­ту­ра?

— Ку­ды мы ру­ха­ем­ся, па­ка­жа час. Але пра по­шу­кі бу­ду­чы­ні яшчэ Кузь­ма Чор­ны пі­саў, а мы ўсё яшчэ яе шу­ка­ем. Мне зда­ец­ца, трэ­ба на­рэш­це пе­ра­стаць шу­каць і спа­дзя­вац­ца, што заўт­ра нех­та на­пі­ша на­шу лі­та­ра­ту­ру. Трэ­ба ства­раць яе сён­ня і са­мім. На рух лі­та­ра­ту­ры цяж­ка паў­плы­ваць. Ён — як плынь жыц­ця: хо­чам мы та­го ці не, але пас­ля зі­мы пры­хо­дзіць вяс­на. І на­ват гла­баль­нае па­цяп­лен­не не ад­мя­няе ад­веч­на­га па­рад­ку. Так і ў лі­та­ра­ту­ры. Ёсць пе­ры­я­ды за­ня­па­ду і спа­кою, час рас­кід­ваць ка­мя­ні і час іх збі­раць. І но­вы твор не ро­біц­ца ад­ра­зу ўсе­агуль­най з'я­вай у лі­та­ра­ту­ры, за рэд­кі­мі вы­клю­чэн­ня­мі. Па­трэб­ны час для та­го каб ён не толь­кі з'я­віў­ся, але каб лю­дзі «да­спе­лі» да яго ўсве­дам­лен­ня. Сён­няш­нія аў­та­ры ма­юць маг­чы­масць пі­саць так, як яны хо­чуць: у іх ня­ма за­ба­ро­ны і цэн­зу­ры. Ёсць ін­тэр­нэт, дзе мож­на вы­клас­ці аб­са­лют­на ўсё. Але тут уз­ні­кае ін­шая праб­ле­ма — са­ма­цэн­зу­ра ў бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры, вы­ха­ва­ная ста­год­дзя­мі за­ба­ро­ны. На­пэў­на, яна ге­не­тыч­на ўплы­вае на пад­свя­до­масць на­шых аў­та­раў. Мо­жа, та­му су­час­ная лі­та­ра­ту­ра та­кая за­кры­тая, раз­ві­ва­ец­ца ўнут­ры ся­бе. І ка­лі мо­ладзь, якая пі­ша сён­ня, здо­лее вый­сці за ме­жы, акрэс­ле­ныя па­пя­рэд­ні­ка­мі, змо­жа пра­біць гэ­ты ко­кан, то гэ­та і бу­дзе заўт­раш­ні дзень бе­ла­рус­кай лі­та­ра­ту­ры. Не трэ­ба за­бы­вац­ца, што сён­няш­нія кла­сі­кі — лю­дзі вы­ха­ва­ныя са­вец­кім ча­сам і за іх твор­часць ад­каз­ны ме­на­ві­та той час. Та­му, га­во­ра­чы пра апе­ка­ван­не ма­ла­дой лі­та­ра­ту­ры, мы пра­цу­ем на бу­ду­чы­ню, і кла­січ­ныя тво­ры ХХІ ста­год­дзя пі­шуц­ца ця­пер. Іх з'яў­лен­не за­ле­жыць ад та­го, на­коль­кі сён­ня пад­тры­ма­юць ма­ла­дых твор­цаў і ці бу­дуць у іх умо­вы для пра­цы.

— Па­мя­та­е­це час, ка­лі са­мі па­ча­лі пі­саць?

— Для мя­не пунк­там ад­лі­ку стаў адзін з ну­ма­роў ча­со­пі­са «Бя­роз­ка» за 1993 год, у якім я пра­чы­та­ла вер­шы Ана­то­ля Сы­са і Воль­гі Кур­та­ніч. Я зра­зу­ме­ла: вось яна, су­час­ная лі­та­ра­ту­ра, дзе пі­шуць на­столь­кі аша­лам­ляль­на і ці­ка­ва, што мне са­мой за­ха­це­ла­ся па­спра­ба­ваць ства­рыць неш­та па­доб­нае. Як лю­бы ма­ла­ды аў­тар, я бы­ла ўпэў­не­на, што ў мя­не ўсё атры­ма­ец­ца... Дзя­куй Бо­гу, што на ма­ім шля­ху су­стрэ­лі­ся ста­рэй­шыя пісь­мен­ні­кі, якія да­па­маг­лі. Я па­мя­таю і тую вы­яз­ную сек­цыю дзі­ця­чай лі­та­ра­ту­ры Са­ю­за пісь­мен­ні­каў, і твор­цаў, якія пры­еха­лі да нас у шко­лу на лі­таб'­яд­нан­не: слу­ха­лі, да­ва­лі па­ра­ды, на­ват бра­лі не­ка­то­рыя тво­ры, каб на­дру­ка­ваць у га­зе­це. Так, дзя­ку­ю­чы Ар­ту­ру Воль­ска­му і Мі­ко­лу Чар­няў­ска­му мае вер­шы апы­ну­лі­ся ў «Чыр­вон­цы».

— Які­мі бы­лі ад­чу­ван­ні, ка­лі ў ру­ках тры­ма­лі сваю пер­шую кні­гу?

— Гэ­та ад­чу­ван­не най­лепш апі­саў Мак­сім Баг­да­но­віч, вы­гук­нуў­шы: «Я не са­мот­ны, я кні­гу маю!» І, ма­быць, тое ад­чу­ван­не мож­на па­раў­наць з па­чуц­ця­мі ма­ці, якая тры­мае на ру­ках пер­шын­ца. Тут і здзіў­лен­не: маў­ляў, ня­ўжо гэ­та маё? І шчас­це ад та­го, што ўсё ад­бы­ло­ся-атры­ма­ла­ся. Пер­шы крок зроб­ле­ны, і ты ра­зу­ме­еш: маг­чы­ма, бу­дзе яшчэ дру­гі і трэ­ці — цэ­лая да­ро­га пе­рад та­бою... Каб яна бы­ла, трэ­ба прос­та іс­ці.

Але­на ДРАП­КО.