Іх даглядаюць жыхары вёсак і мясцовая ўлада.
З пачаткам вясны ўсюды пачынаецца актыўная прыборка тэрыторыі. Прыводзяцца ў парадак і тэрыторыі вакол помнікаў, якія знаходзяцца ў населеных пунктах. Але ў нас нямала памятных знакаў ахвярам вайны, устаноўленых даволі далёка ад гарадоў і вёсак. Многія знаходзяцца ў глыбіні лясоў, там, дзе праводзіліся масавыя расстрэлы або загінулі людзі. Сённяшняя размова — менавіта пра такія помнікі.
Крыжы, якія падаюць
У Белавежскай пушчы, у самай глыбіні векавога лесу, стаіць унікальны помнік ахвярам фашызму. Называецца ён «Крыжы, якія падаюць». Першы раз мне давялося наведаць помнік зімой. На фоне белага снегу нахіленыя крыжы глядзяцца вельмі незвычайна. З розных бакоў вялізныя бетонныя стэлы выглядаюць зусім па-рознаму. Калі глядзець прама, яны падобны да слупоў і перакладзін, ступіш крок управа або ўлева — здаецца, манумент нахілены ўперад, а глянеш на яго збоку — сапраўды, крыжы вось-вось упадуць на зямлю.
Крыху воддаль за крыжамі да гэтай пары прыкметны равок, у якім знайшлі спачын больш за сто расстраляных вяскоўцаў. Іх закатавалі ў першыя дні жніўня 1941 года. У іншых рэгіёнах фашысты пачалі лютаваць пазней, калі адчулі супраціўленне насельніцтва, прысутнасць партызанаў. А тут толькі прыйшлі — пачалі забіраць мясцовых актывістаў, а разам з імі часта і тых, хто пад руку трапіць. Людзей зганялі ў лес некалькі дзён, а з лесу яны ўжо не вярнуліся.
Аказваецца, у гэтай магіле ляжаць жыхары вёскі Белавежа, а таксама суседніх паселішчаў, якія пасля вайны сталі тэрыторыяй Польшчы, а брацкая магіла жыхароў вёскі Чадзель Пружанскага раёна цяпер знаходзіцца ў Польшчы. Такія вось зігзагі гісторыі... Раней, калі памежны рэжым быў бязвізавым, з абодвух бакоў раз на год ладзіліся памінальныя мерапрыемствы. Да родных магіл хадзіла шмат людзей з адной і другой дзяржаў. Цяпер працэдура стала больш складанай, і мерапрыемствы праходзяць больш сціпла. Але праходзяць. Вось і сёлета 2 жніўня ў Пружанскім раёне ля крыжоў збяруцца людзі.
— Да гэтай пары помнік будзе грунтоўна адрамантаваны, — паабяцаў намеснік старшыні Пружанскага райвыканкама Мікалай КУДРАВЕЦ.
— Бо з 1980 года, калі яго ўзвялі пружанскія будаўнікі па праекце польскіх архітэктараў, манумент перажываў толькі бягучыя рамонты.
Ляснічы Нікарскага лясніцтва Нацыянальнага парку «Белавежская пушча» Аляксандр ПЕКАЧ расказаў, што бетон пачаў у многіх месцах разбурацца, рамонт патрабуецца тэрмінова. Парадак на прылеглай тэрыторыі падтрымліваюць леснікі. І на гэты раз напярэдадні Дня Перамогі тут усё пачысцілі, прыбралі, заўважыў Аляксандр Міхайлавіч. Не забыліся і пра суседні сціплы абеліск двум загінулым партызанам, які стаіць на тэрыторыі лясніцтва. Яго пабялілі, прывялі ў парадак наваколле.
«Крыжы» па традыцыі даглядаюць супрацоўнікі лясніцтва, бо ўезд на тэрыторыю пушчы мае асаблівы рэжым. З боку вёскі Белы Лясок прапускаецца толькі спецыяльны і службовы аўтатранспарт. А вось удзельнікі веласіпедных экскурсій цяпер могуць наведаць і гэты помнік.
Шэсць ствалоў — як шэсць душ
Помнік у Шчэбрынскім лесе незвычайны тым, што побач са сціплым абеліскам, які стаіць на месцы расстрэлу дзвюх сем'яў вырас граб з шасцю стваламі. Выходзіць, сама прырода ўвекавечыла памяць бязвінна загубленых.
Гэта зусім недалёка ад Брэста, паміж вёскамі Радванічы і Франапаль, пры Польшчы тут знаходзілася сядзіба мясцовага ляснічага Івана Гаўрылюка. Пра тое, што былы ляснічы з першых дзён вайны дапамагаў партызанам, месцічы даведаліся толькі пасля таго, як яго, жонку і малога сына па-зверску забілі — пра гэта і расказвае шыльда з тыльнага боку помніка. А цэнтральная шыльда змяшчае звычайны абстрактны тэкст: «Бясстрашным і мужным воінам і партызанам». Тое, што лістападаўскім днём 1942 года была закатавана таксама сям'я Пятра Фёдаравіча Белавежы, мясцовым краязнаўцам стала вядома пазней. Пятра Белавежу, як і Івана Гаўрылюка, забілі з жонкай і сынам. Іх дзеці былі амаль равеснікі — хлопчыкі 10-11 гадоў.
У 1970-я гады тут паставілі сціплы абеліск. Раней сюды вяла даволі шырокая дарога, нават раённыя мерапрыемствы праводзіліся, прымеркаваныя да памятных дат. Але мяняюцца пакаленні, дарога паступова робіцца больш вузкай і непрыкметнай. А граб тым часам становіцца вышэйшым. Хутчэй за ўсё, у адно сышліся некалькі дрэў, якія потым шчыльна зрасліся камлямі. І кожны ствол, нібы нага, абапіраецца на зямлю. А далей, угары, дрэвы трохі разыходзяцца адно ад аднаго і завяршаюцца вялізнай раскошнай шапкай зялёнай лістоты, якая толькі распусцілася.
Побач з дрэвамі помнік, вядома, хутчэй пакрываецца мохам, яму патрэбен пастаянны догляд. Гэтым займаецца Радваніцкі сельвыканкам. Кіраўнік справамі Таццяна КАВАЛЕВІЧ сказала, што нядаўна вакол помніка паставілі новую бетонную агароджу, падфарбавалі, прыбралі навокал. Па прыборцы тэрыторыі дапамагаюць вучні Радваніцкай школы. Але леташняй восенню наймалі яшчэ двух рабочых для дробных будаўнічых работ.
— Усяго ж на тэрыторыі сельсавета 13 помнікаў ахвярам вайны, 8 з іх знаходзяцца ў лясах і палях, — расказала Таццяна Якаўлеўна. Штогод кожную вясну да кожнага з 13 памятных знакаў выязджае камісія сельсавета, вызначаецца, якую работу па добраўпарадкаванні трэба правесці. Дапамагаюць школы, прадпрыемствы, арганізацыі, якія знаходзяцца на тэрыторыі адміністратыўнай адзінкі.
У памяць трагедыі Лесак
Лескі ў Камянецкім раёне — адна з «вогненных» вёсак Беларусі. Яе лёс у многім вызначыла месцазнаходжанне. Лескі згубіліся ў глыбіні векавога лесу, удалечыні ад значных дарог. Карнікі лічылі такія населеныя пункты патэнцыяльна небяспечнымі, магчымымі ачагамі партызанскага руху. Таму 4 мая 1943 года ўсіх жыхароў сагналі на край сяла, на ўзлесак, і расстралялі. Хаты спалілі. Выратавацца ўдалося адной маленькай дзяўчынцы. Паліцай, знаёмы ці родзіч яе бацькоў, схаваў дзіця на возе з сенам, а потым вывез.
На помніку, узведзеным у 80-я гады, высечаны прозвішчы бязвінных ахвяр, цэлых сем'яў па пяць, восем, дванаццаць чалавек. Усе пакаленні: прабабулі, бабулі, маці, дзеці-немаўляты... Жудасна гэта чытаць. Цяпер у гадавіну трагедыі тут збіраюцца вяскоўцы, прыязджаюць нават далёкія сваякі загінулых.
Летась, у снежні, гэты помнік паказаў мне старшыня Камянецкага райвыканкама Андрэй ПІСАРЫК. Хоць знешне абеліск выглядаў дагледжаным, Андрэй Мікалаевіч сказаў, што хутка яго чакае капітальны рамонт.
Метадыст па ахове гісторыка-культурнай спадчыны аддзела ідэалогіі, культуры і па справах моладзі райвыканкама Ірына РЭЗНІЧУК паведаміла, што рамонт помніка ў Лесках падыходзіць да завяршэння. З раённага бюджэту выдаткавана каля ста мільёнаў рублёў. Найперш спілавалі старыя дрэвы, вільгаць з якіх трапляла на абеліск і спрыяла яго разбурэнню. Сам помнік атынкаваны і пафарбаваны. Вакол пакладзена новая плітка, зроблены дарожкі. З двух бакоў ад яго будуць устаноўлены лаўкі, каб людзі маглі адпачыць. Лескі пасля вайны адрадзіліся. Праўда, цяпер пастаянных жыхароў засталося мала, але ўлетку вёска ажывае. Жыхары Лесак і іх дзеці прымаюць удзел у доглядзе помніка.
Святлана ЯСКЕВІЧ.
Традыцыя Дня Кастрычніцкай рэвалюцыі.
Пенсіі працоўным — без абмежаванняў, дадатковая падтрымка — сем’ям.
У апошнія гады колькасць чаргавікоў істотна памяншаецца
Для Блізнятаў падзеі на гэтым тыдні складуцца на іх карысць.