Надышоў час ушанаваць памяць забытых ахвяр Вялікай Айчыннай вайны.
Для нашых дзядоў тая вайна была жыццём. Для нас — гісторыяй. Але дагэтуль у гісторыі гэтай вайны шмат непрачытаных старонак. І адна з такіх — савецкія ваеннапалонныя. Газета «Звязда» разам з дэпутатам ніжняй палаты беларускага парламента Наталляй Гуйвік правяла «круглы стол», прысвечаны месцу масавага пахавання савецкіх ваеннапалонных у Полацку. Мэта — зрабіць яшчэ адзін крок у бок аднаўлення гістарычнай справядлівасці. Яшчэ адзін крок у справе ўшанавання памяці тых, у каго тая вайна адняла жыццё.
Наднацыянальны і надканфесійны
Наталля ГУЙВІК, дэпутат Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь:
— На ўскраіне горада Полацка, у Спаскім гарадку, існуе памятнае сваім трагізмам месца, вядомае як урочышча Пяскі. У гады нямецка-фашысцкай акупацыі ў перыяд з 1941 па 1944 гады там знайшлі свой апошні прытулак ахвяры гітлераўскага рэжыму. На невялікай плошчы пахаваны астанкі дзясяткаў тысяч людзей: ваеннаслужачых, падпольшчыкаў, партызан, мірных жыхароў розных нацыянальнасцяў і рознага веравызнання. Колькі іх — дакладна невядома. Ёсць даныя пра 38 тысяч ваеннапалонных нямецкага перасыльнага лагера Дулаг-125, які знаходзіўся паблізу. Разам з тым, у акце Надзвычайнай камісіі па ўстанаўленні і расcледаванні фактаў злачынстваў, здзейсненых нямецка-фашысцкімі захопнікамі, гаворыцца, што ў Полацку з 15 ліпеня 1941 года па 4 ліпеня 1944-га было знішчана больш за 150 тысяч савецкіх людзей, у тым ліку ваеннапалонных звыш за 100 тысяч чалавек. Акт датуецца 7 мая 1945 года.
Урочышча Пяскі знаходзіцца паміж двума былымі лагерамі для савецкіх грамадзян: з аднаго боку — вышэйзгаданы Дулаг-125, з другога — лагер для мірнага насельніцтва. У апошнім утрымліваліся людзі, у тым ліку жанчыны і дзеці, прыгнаныя з партызанскіх зон, захопленых акупантамі падчас карных аперацый. Сведкі паказваюць, што ва ўрочышчы Пяскі хавалі тых, хто памёр у гэтым лагеры, а таксама расстрэльвалі падпольшчыкаў і партызан, якіх прывозілі з гарадской турмы і гестапа.
Жыхары Полацка і Полацкага раёна ведалі трагічную гісторыю гэтага месца і ўвесь час імкнуліся ўвекавечыць памяць ахвяр фашызму. Аднак таго, што было зроблена дагэтуль, недастаткова. Справа ў тым, што людзі ў гэтым месцы пахаваны наспех, магілы неглыбокія. Месцамі астанкі ледзь прыкрыты пяском, які размываецца падчас дажджу, разносіцца ветрам і з-за гэтага яны аказваюцца на паверхні.
Таму ў 2010 годзе Полацкае аддзяленне Беларускага фонду міру зноў звярнулася ў Полацкі гарвыканкам і Полацкі гарадскі Савет дэпутатаў з просьбай аб стварэнні на гэтым месцы мемарыяла. З таго часу і па сёння вядуцца работы па зборы сродкаў і будаўніцтве годнага помніка.
Кошт мемарыяла складае каля 5 млрд рублёў. Сума ахвяраванняў (на сёння) — 600 мільёнаў рублёў. Дадаткова дзяржавай выдзелена 480 мільёнаў. На гэтыя грошы ўстаноўлена Сцяна памяці, знак, які сімвалізуе, што тут спачываюць прадстаўнікі рознага веравызнання, выраблена агароджа, якая пакуль не ўстаноўлена, бо неабходна добраўпарадкаваць само месца пахавання. Грамадскія арганізацыі горада-пабраціма Фрыдрыхсхафен (Германія) паабяцалі аплаціць выраб партала, які каштуе 30 тысяч еўра.
Прашу ўдзельнікаў «круглага стала» садзейнічаць пошуку імён тых, хто пахаваны ў Пясках, іх сваякоў, а таксама аказанню матэрыяльнай дапамогі ў будаўніцтве мемарыяла, каб да 9 мая 2015 года мы змаглі яго завяршыць. Газета «Звязда» ў кастрычніку 2013 года аб'явіла спецыяльны праект па інфармацыйнай падтрымцы збору сродкаў на мемарыял, паставіўшы мэту — вывесці яго стварэнне на рэспубліканскі і міжнародны ўзроўні.
Спадзяюся, што комплекс стане сапраўдным сімвалам яднання людзей, сімвалам агульнай памяці.
«Звязда»:
— На наш «круглы стол» мы запрасілі жанчыну, бацька якой з вялікай доляй верагоднасці пахаваны ў Пясках. Зінаіда Іванаўна Трафімава-Панкова, пенсіянерка і ўдава, пералічыла на будаўніцтва мемарыяла ледзь не самую вялікую суму сярод прыватных асоб — 2 мільёны рублёў.
Зінаіда Трафімава-Панкова:
— Мой бацька, Іван Елісеевіч Панкоў, жыхар горада Полацка, у першы дзень вайны быў прызваны ў Чырвоную Армію. Пад Лідай ён трапіў у акружэнне, але змог прабрацца дадому. На пачатку восені 1943 года быў схоплены гестапа разам з іншым палачанінам — Коленькам Шпацэвічам. Некаторы час іх утрымлівалі ў гестапа, потым у гарадской турме. Бацьку было 33 гады, а Коленьку Шпацэвічу — 19.
«Звязда»:
— Зінаідзе Іванаўне тады было 10 гадоў. Яна памятае, як прыйшлі па бацьку. Тады яна не ведала, што ён прымаў удзел у арганізацыі ўцёкаў ваеннапалонных з полацкіх лагераў, дапамагаў ім перабрацца да партызан, забяспечваў зброяй. Праз шмат гадоў пасля вайны яна прачытала пра гэта ва ўспамінах уратаваных Іванам Панковым чырвонаармейцаў. Некаторыя з іх падтрымлівалі сувязь з сям'ёй Панковых на працягу ўсяго жыцця.
«Целы там ляжалі ў сем слаёў»
Ларыса Бруева, старшыня Камісіі па ўвекавечанні памяці абаронцаў Айчыны і ахвяр войнаў Віцебскага абласнога савета ветэранаў:
— Упершыню пра ўрочышча Пяскі мы даведаліся ў 1992 годзе ад Трапезнікавай Яўгеніі Анатольеўны, якая тады ўзначальвала ваенна-патрыятычны клуб «Разведчыкі воінскай славы» ў школе №2 горада Наваполацка. Яна расказала пра тое, што ва ўрочышчы Пяскі мясцовыя хлопчыкі гуляюць у футбол чалавечымі чарапамі. Мы паехалі паглядзець і вырашылі, што будзем праводзіць там Вахту памяці, каб паспрабаваць аднавіць імё-
ны, падняць астанкі і пахаваць іх па-чалавечы.
Але нас апярэдзілі скаўты міжнароднай экспедыцыі, якія не сталі чакаць пачатку Вахты памяці і пачалі раскопкі тым жа летам. Яны знайшлі і перапахавалі 482 салдат. У абутку знайшлі некалькі салдацкіх медальёнаў. Відавочна, палонныя такім чынам хавалі медальёны ад канваіраў. Тады ўдалося прачытаць пяць прозвішчаў.
На наступны год мы правялі ў Спаскім гарадку абласны пошукавы лагер. Тое, што ўбачылі ў першы дзень, нас надзвычай уразіла. Па абодва бакі ад месца расстрэлу высіліся капаніры пасляваеннага ціра для стральбы з танкаў. Унізе знаходзілася стрэльбішча, дзе тут жа, па костках, былі пракладзены лініі сувязі. Было відаць, што з дальніх краёў капаніраў вывозілі перамешаны з астанкамі людзей пясок для будаўніцтва дарогі ў бліжэйшым дачным пасёлку. А на месцы вывезенага пяску валяліся раскіданыя чалавечыя рэбры, сківіцы, чарапы...
Мы сустрэліся з мужчынам, які ў пасляваенныя гады працаваў трактарыстам і вёў на гэтым месцы работы па ўсталяванні ціра. Ён расказаў, што калі трактары наткнуліся на астанкі людзей, то камандзіры загадалі работы... працягваць. Ваеннапалонныя тады лічыліся здраднікамі. Гэты чалавек паведаміў, што целы там ляжалі ў сем слаёў і ўсе яны былі ссунуты разам з пяском на два бакі ціра. Значыць, тое, што знайшлі скаўты паміж капанірамі, — толькі ніжнія слаі вялізнага пахавання, да якога не дабраліся трактары.
Нам не дазволілі правесці раскопкі на месцы капаніраў, папрасілі толькі вызначыць межы пахавання. Мы знайшлі яшчэ 4 салдацкія медальёны, а таксама муштук ад горна з надрапаным прозвішчам «Міцін» і аўтаручку з надпісам: «2.3.1940 ВС — В. Снімшчыкаў». Той жа восенню мы заклалі ва ўрочышчы парк з 200 дрэў, але праз год усе дрэвы былі ўкрадзены, як і крыж, усталяваны раней скаўтамі. У 2005 годзе капаніры разраўнялі.
Трэба не толькі ўсталяваць ва ўрочышчы мемарыял, але і аднавіць імёны пахаваных там людзей. Без раскопак гэта зрабіць немагчыма. Пачынаючы з 1992 года мы безвынікова спрабуем знайсці спісы вязняў Дулага-125 у Цэнтральным архіве Міністэрства абароны Расійскай Федэрацыі. Нямецкае аб'яднанне Саксонскія мемарыялы выслала нам спіс з 528 прозвішчамі вязняў гэтага лагера, але ўсе гэтыя людзі былі вывезены з Полацка і загінулі ў іншых мясцінах. На жаль, аб'яднанне Саксонскія мемарыялы не мае картатэкі тых, хто пахаваны ў Спаскім гарадку.
Прапануем гэтым летам зрабіць пробныя шурфы на невялікім участку, каб упэўніцца, наколькі магчыма аднавіць імёны. Трэба прасіць праз СМІ адгукнуцца тых, хто ссоўваў капаніры ў 2005 годзе, каб яны паказалі, дзе ляжаць салдаты.
Рыгор Скварцоў, каардынатар праекта тэлеканала «Звезда» (РФ) па пошуку ваеннапалонных вязняў нямецкіх лагераў 1941 — 1945 гг.:
— Я быў адным з кіраўнікоў той самай міжнароднай экспедыцыі ў Полацку ў 1992 годзе, скаўты якой наткнуліся ва ўрочышчы Пяскі на ледзь прысыпаныя пяском астанкі савецкіх салдат. Усе, асабліва маладыя людзі з Францыі і ЗША, якія ніколі з падобным не сутыкаліся, перажылі моцнае душэўнае ўзрушэнне, і потым я ўвесь час імкнуўся вярнуцца на тое месца. У 2013 годзе гэта мне ўдалося. Тое, што ўбачыў, выклікала жах. Чалавечыя косткі па-ранейшаму можна знайсці на паверхні. Таму я палічыў сваім абавязкам дабіцца нейкіх вынікаў. Гэта — абавязак не толькі перад памерлымі, але і перад жывым яшчэ былым вязнем Дулага-125 Міхаілам Скрабіным, кавалерам ордэнаў Чырвонай Зоркі і Айчыннай вайны, якому ўдалося ўцячы з лагера і далучыцца да партызан, а потым з часткамі Чырвонай Арміі дайсці да Кёнігсберга...
Ствараючы на расійскім тэлеканале «Звезда» праект па пошуку ваеннапалонных нямецкіх лагераў, мы сутыкнуліся з тым, што гэтая тэма — амаль невядомая. Нам удалося знайсці сваякоў 15 загінулых вязняў полацкіх лагераў, якія з 1941 года нічога не ведалі пра лёс сваіх родных. Усе яны збіраюцца прыехаць на брацкую магілу ў Полацкі раён. Такая работа мае вялікі сэнс.
Таму я хачу падтрымаць сумесны з палачанамі праект газеты «Звязда» па зборы сродкаў для мемарыяла і аб'яднанні неабыякавых да гэтай тэмы людзей. Вельмі важна па выніках «круглага стала» ўсім яго ўдзельнікам дамовіцца аб узаемадзеянні.
Віктар Шумскі, начальнік упраўлення па ўвекавечанні памяці абаронцаў Айчыны і ахвяр войнаў Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь:
— Згодна з выдадзеным беларускімі архівістамі ў 2004 годзе даведніку «Лагеры савецкіх ваеннапалонных у Беларусі. 1941 — 1944», на тэрыторыі нашай краіны знаходзілася 257 месцаў прымусовага ўтрымання ваеннапалонных у 158 населеных пунктах. Па даных надзвычайных камісій, у 27 лагерах не было сведчанняў пра колькасць вязняў. І толькі ў 16 лагерах захавалася інфармацыя пра колькасць загінулых — 571 434 чалавекі. Агульная колькасць загінулых ваеннапалонных на тэрыторыі Беларусі — ад 1 млн — да 1 млн 200 тыс. чалавек.
У Мінску знаходзілася каля 22 лагераў, у абласных цэнтрах — 12-16, у некаторых раённых цэнтрах (якія з'яўляліся вузлавымі чыгуначнымі станцыямі) — ад 6 да 8 лагераў. Полацк тады быў абласным цэнтрам.
Ваеннаслужачыя 52-га асобнага спецыялізаванага пошукавага батальёна Міністэрства абароны Беларусі працавалі ў Полацкім раёне і ў Полацку. У 2005 годзе ў 26 раскопах былі знойдзены астанкі 356 савецкіх ваеннапалонных, 9 медальёнаў, надпісы на якіх удалося прачытаць.
Праблема правядзення раскопак звязана з тым, што ў матэрыялах надзвычайных камісій, у тым ліку па Полацку, адсутнічае прывязка да мясцовасці: не пазначана дакладнае месцазнаходжанне ям з астанкамі, адлегласць паміж імі. Таму мы рэкамендуем устанаўліваць межы мемарыяльнай зоны так, каб у перспектыве была магчымасць іх змяніць.
Наталля Гуйвік:
— Тэрыторыя мемарыяла будзе, па сутнасці, уяўляць сабой зялёную зону, каб захаваць магчымасць правядзення пошукавых работ і перапахавання астанкаў.
Неабходна сумесная група
Аляксандр САМОВІЧ, дырэктар Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь:
— Тэма, якую мы сёння абмяркоўваем, прымушае глядзець углыб, вывучаць праблему дэталёва. Калі раней мы падлічвалі агульную колькасць ваеннапалонных, якія прайшлі праз лагеры, то сёння цікавімся, як склаўся іх лёс. Гэта вельмі працаёмкая задача.
Інфармацыю агульнага характару мы традыцыйна выдаём у сваіх зборніках. Там ёсць і інфармацыя пра Дулаг-125, сцісла апісана яго гісторыя, апублікаваны некаторыя дакументы.
Але не выключана, што на самой справе дакументаў, звязаных з гісторыяй гэтага лагера, можа знайсціся значна больш. Магчыма, будзе па-ранейшаму складана прасачыць лёс канкрэтнага чалавека, бо падчас ваенных гадоў, асабліва адступлення нямецкай арміі, наўмысна знішчаліся картатэкі. Аднак мы маглі б аднавіць гістарычны фон, зразумець псіхалогію працэсаў, якія тады адбываліся.
У нас захоўваецца фактычна ўся дакументацыя акупацыйных улад. Дакументы палітычных, праваахоўных органаў, медыцынскіх устаноў, чыгуначнага транспарту... Вывучаючы іх, калі паставіць сабе мэту працаваць менавіта цэлай групай, можна дабіцца значных поспехаў па тэме, звязанай з полацкай трагедыяй. Аднаму чалавеку гэта не пад сілу, бо наш спецыяліст, не падрыхтаваны ў галіне перакладу нямецкай ваеннай тэрміналогіі, часта многія важныя рэчы не можа зразумець. Нямецкія перакладчыкі тут могуць аказаць значную дапамогу. Таму я заклікаю да сумеснага архіўнага пошуку. Нацыянальны архіў Беларусі адкрыты для даследаванняў, справы рассакрэчаны. Мы можам ствараць сумесныя беларуска-нямецка-італьянскія рабочыя групы і працаваць.
Хольгер Рапіёр, намеснік Пасла Федэратыўнай Рэспублікі Германія ў Рэспубліцы Беларусь:
— Факты, якія я пачуў, прымушаюць сучаснага чалавека затаіць дыханне ад жаху. На жаль, на тэрыторыі Беларусі такіх месцаў, як Пяскі, вельмі шмат — можна казаць пра сотні. І вы маеце рацыю: нельга дазволіць нікому забыць пра тое, што там адбывалася.
Я быў узрадаваны, калі пачуў, што ў гэтай сферы існуюць прыклады прадуктыўнага супрацоўніцтва з нямецкімі арганізацыямі. Быў згаданы горад-пабрацім Полацка Фрыдрыхсхафен. Мы ведаем, што Міністэрства абароны Беларусі вельмі цесна супрацоўнічае з Нямецкім народным саюзам па доглядзе ваенных магіл, каб увекавечыць памяць загінулых.
Усе, хто выступаў да мяне, адзначалі, што сёння вельмі складана ўстанавіць канкрэтныя прозвішчы і нават дакладныя месцы, дзе адбываліся пэўныя падзеі. Колькасць імён, якія на сёння ўстаноўлены, у параўнан-ні з агульнай колькасцю загінулых, вельмі малая. Але гэта ні ў якім разе не павінна прымусіць нас апусціць рукі. Неабходна архівістам, вучоным і з нямецкага, і з беларускага бакоў пастарацца знайсці хоць штосьці.
Наколькі я ведаю, у стасунках паміх Германіяй і Расіяй існуе двухбаковая германа-расійская камісія гісторыкаў. Калі такой камісіі паміж Беларуссю і ФРГ не існуе, то гэта пытанне, якое можа быць вырашана на ўзроўні ўрадаў абедзвюх краін. Адзін з бакоў павінен выступіць з ініцыятывай стварыць такую камісію, якая будзе складацца з гісторыкаў, архівістаў і спецыялістаў з іншых сфер. У рамках гэтай камісіі магла б вырашыцца вельмі важная праблема, якая зараз перашкаджае такім даследаванням — гэта праблема моўнага бар'ера.
Магу вас запэўніць, што з боку нямецкага пасольства вы можаце разлічваць на гатоўнасць падтрымліваць усе ініцыятывы такога кшталту.
«Звязда»:
— У гісторыі Дулага-125 ёсць асобная малавядомая старонка, звязаная з утрыманнем там італьянскіх ваеннапалонных. У Полацку, якраз па суседстве з урочышчам Пяскі, пражывае Уладзімір Бальшакоў, былы малалетні вязень Дулага-125, які памятае ў гэтым лагеры італьянцаў, што дзяліліся з ім вопраткай і ежай. Сведкі кажуць, што італьянцы ўтрымліваліся ў такіх жа ўмовах, як і савецкія ваеннапалонныя. Гэта значыць, верагоднасць таго, што нехта з італьянскіх салдат пахаваны ў Пясках, вельмі вялікая.
Наталля Гуйвік:
— Дакументы Камітэта дзяржаўнай бяспекі БССР сведчаць, што італьянцы ўтрымліваліся ў 12 нямецкіх лагерах на тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і ў Дулагу-125 у горадзе Полацку. Усяго ў гэтым лагеры знаходзілася 846 італьянскіх салдат. На жаль, нам вядомы ўстановачныя даныя толькі на пяць з іх, але мы нават не ведаем, ці вярнуліся яны дадому.
Дамініка Калікіа, загадчык консульскім аддзелам Пасольства Італьянскай Рэспублікі ў Рэспубліцы Беларусь:
— Больш за 20 гадоў Італьянскае пасольства ў Беларусі рэалізуе праект пошуку і ідэнтыфікацыі загінулых суайчыннікаў. За апошнія гады былі знойдзены два новыя пахаванні італьянскіх ваеннапалонных. Абодва знаходзяцца ў Гомельскай вобласці. Вядома, што італьянскія салдаты пахаваны па ўсёй Беларусі. Мы зацікаўлены ў тым, каб знайсці і ідэнтыфікаваць усіх.
Тэлеканал АНТ здымае дакументальны фільм аб італьянскіх вязнях, і наша пасольства дапамагло куратару гэтага праекта Кацярыне Паршыкавай наладзіць сувязі з журналісткай-фрылансерам Стэфаніяй Аленай Карнемола, якая падрыхтавала шмат артыкулаў па гэтай тэме і якая можа аказаць значную дапамогу.
Хачу паўтарыць, што Італьянскае пасольства жадае супрацоўнічаць з беларускімі ўладамі ў справе ўсталявання помнікаў італьянскім вязням.
Іншыя шляхі пошуку
Наталля Гуйвік:
— Нам пакуль не ўдалося падключыць да актыўнага пошуку сваякоў ваеннапалонных Дулага-125 расійскія рэгіёны. І гэта пры тым, што большасць вязняў лагера былі ўраджэнцамі Расіі.
Сяргей Афанасьеў, старшы памочнік ваеннага аташэ пры Пасольстве Расійскай Федэрацыі ў Рэспубліцы Беларусь:
— На жаль, некаторыя рэгіянальныя чыноўнікі больш думаюць пра імгненны вынік, таму неахвотна падключаюцца да пошуку дакументаў альбо сваякоў загінулых. Але, думаю, разам мы павінны змагацца за нашу агульную памяць. Што датычыцца апарату ваеннага аташэ пры Пасольстве Расійскай Федэрацыі, безумоўна, праз упраўленне Міністэрства абароны па ўвекавечанні памяці загінулых пры абароне Айчыны мы будзем аказваць магчымае садзейнічанне.
Апошнім часам гэтае ўпраўленне актывізавала ваенна-мемарыяльную работу за межамі краіны. Мы супрацоўнічаем з беларускімі калегамі па абмене пашпартамі воінскіх пахаванняў. Інтарэс у Расіі да таго, дзе загінулі дзяды і бацькі ў гады той вайны, расце. Літаральна ў другой палове красавіка ў нас была дэлегацыя Міністэрства абароны РФ, у складзе якой знаходзіўся афіцэр, які прывёз пахаванку на дзеда, што загінуў на тэрыторыі Беларусі. Дзякуючы беларускім калегам мы знайшлі месца пахавання, і ён змог наведаць родную магілу.
Ларыса Бруева:
— У Расіі вельмі шмат пошукавых атрадаў. І калі мы знаходзім прозвішча салдата, то звяртаемся часцей не ў ваенкамат і мясцовыя органы ўлады, а да пошукавікаў, і яны хутка выходзяць на сем'і загінулых. Яшчэ адзін шлях — пошук праз сайт «Аднакласнікі».
Ірына Шышкова, старшыня аргкамітэта па ўвекавечанні памяці абаронцаў Айчыны і ахвяр войнаў пры Віцебскім аблвыканкаме:
— Віцебскі абласны музей Героя Савецкага Саюза Міная Філіпавіча Шмырова з'яўляецца рэгіянальным цэнтрам па пошуку і ўвекавечанні загінулых у гады Вялікай Айчыннай вайны. На яго базе ствараецца абласны аўтаматызаваны банк даных, які часткова ўжо размешчаны на сайце музея. У гэтай базе знаходзіцца каля 150 тысяч звераных прозвішчаў савецкіх воінаў з 400 тысяч пахаваных на Віцебшчыне. З іх толькі 2 тысячы 760 — ваеннапалонныя.
Безумоўна, мемарыял «Урочышча Пяскі» павінен быць. Летась Віцебскай вобласцю з бюджэту было засвоена 4,2 млрд рублёў на ўвекавечанне абаронцаў Айчыны, сёлета выдзелена 9,5 млрд, у тым ліку Полацку — 1 млрд. Пры фарміраванні бюджэту Полацк быў разгледжаны ў асаблівым рэжыме менавіта ў сувязі з неабходнасцю будаўніцтва мемарыяла ў Пясках.
Вольга МЯДЗВЕДЗЕВА,
Надзея ЮШКЕВІЧ.
Фота Анатоля КЛЕШЧУКА.
P.S. Усе прапановы, агучаныя на пасяджэнні «круглага стала», вырашылі аформіць у выніковы дакумент, які кожны яго ўдзельнік паабяцаў разглядаць як кіраўніцтва да далейшых дзеянняў. Па сутнасці, абмеркаванне ў «Звяздзе» тэмы ўвекавечання памяці ваеннапалонных — толькі пачатак вялікай работы. Сумесны праект Полаччыны і газеты працягваецца.
Знайсці інфармацыю пра загінулых альбо прапаўшых без вестак у гады Вялікай Айчыннай вайны сваякоў і блізкіх, вызначыць месца іх пахавання можна з дапамогай наступных адкрытых крыніц, якія ўвесь час абнаўляюцца:
http://www.obd-memorіal.ru — абагульненны камп'ютарны банк даных, што ўтрымлівае інфармацыю аб абаронцах Айчыны, якія загінулі ці прапалі без вестак у гады Вялікай Айчыннай вайны (АБД Мемарыял)
http://www.dokst.ru — цэнтр дакументацыі аб'яднання Саксонскія мемарыялы ў памяць ахвяр палітычнага тэрору (базы даных савецкіх ваеннапалонных, пахаванняў савецкіх грамадзян на тэрыторыі Германіі)
http://shmyrev.museum.by — Віцебскі абласны музей Героя Савецкага Саюза Міная Філіпавіча Шмырова (спісы партызан, ваеннаслужачых, вязняў, звязаных з Віцебшчынай)
Грошы на стварэнне мемарыяла «Урочышча Пяскі» можна пералічваць у Віцебскае абласное аддзяленне ГА «Беларускі фонд міру» на рахунак
№ 3135411066036 (у беларускіх рублях),
№ 3135411066502 (у доларах),
№ 3135411066805 (у расійскіх рублях)
у дырэкцыі ААТ «Белінвестбанк» па Віцебскай вобласці, код 153001739, УНП 300126736
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».