«Агат­ка» і ка­роль

Пер­шая бе­ла­рус­кая пра­фе­сій­ная опе­ра — ад­на­год­ка «Вя­сел­ля Фі­га­ра» Мо­цар­та

Ёй 230! Столь­кі — жы­вуць. У пры­ват­нас­ці, жан­чы­ны, ка­лі яны ге­ра­і­ні цу­доў­ных тво­раў, што пе­ра­жы­лі ста­год­дзі.

 Дзе ж у Бе­ла­ру­сі та­кія жан­чы­ны? Да­лё­ка ез­дзіць не трэ­ба — у Ня­сві­жы. Там на­огул што ні імя — то гіс­та­рыч­ная асо­ба, што ні ге­рой — то вя­до­мы за ме­жа­мі мяс­цо­вас­ці, якая яго на­ра­дзі­ла. І не­аба­вяз­ко­ва гэ­ты ге­рой са сла­ву­та­га ро­ду: па­хо­джан­не мо­жа быць прос­тым і на­ват ся­лян­скім. Ка­лі лас­ка: Агат­ка. Звы­чай­ная вяс­ко­вая дзяў­чы­на з Ня­свіж­чы­ны. А ка­ра­лёў па­ка­ры­ла — на ўсю Рэч Паспалітую гры­ме­ла яе імя. Та­му што гэ­тае імя аў­та­ры да­лі мас­тац­ка­му тво­ру, опе­ры, на­пі­са­най у Ня­сві­жы ня­мец­кім кам­па­зі­та­рам Янам Да­ві­дам Го­лан­дам на ліб­рэ­та ад­на­го з прад­стаў­ні­коў ро­ду Ра­дзі­ві­лаў, ча­ла­ве­ка, адо­ра­на­га та­лен­та­мі — Ма­цея Ра­дзі­ві­ла. Сё­ле­та на свяце «Му­зы Ня­сві­жа» ад­зна­ча­лі свое­асаб­лі­вы юбі­лей «Агат­кі», якая лі­чыц­ца пер­шай бе­ла­рус­кай пра­фе­сій­най опе­рай. Ка­лісь­ці яна гу­ча­ла ў сце­нах па­ла­ца. Але пад­час фес­ты­ва­лю му­зы­ка з «Агат­кі» дзя­ку­ю­чы му­зы­кан­там На­цы­я­наль­на­га кан­цэрт­на­га ар­кест­ра Бе­ла­ру­сі вый­шла ў го­рад, да лю­дзей, якія імк­нуц­ца тра­піць на кан­цэр­ты ў Па­лац куль­ту­ры го­ра­да Ня­сві­жа.

Ця­пер «Агат­ку» зноў вы­кон­ва­юць у Бе­ла­ру­сі, ня­гле­дзя­чы на тое, што быў час, ка­лі яе сля­ды згу­бі­лі­ся ў пра­сто­ры. Але жы­ло імя — ся­род да­след­чы­каў, якія змаг­лі ад­чуць, што вы­пад­ко­вая зна­ход­ка цяг­не на сен­са­цыю. У 1989 го­дзе опе­ра бы­ла зной­дзе­на ў Кра­ка­ве, у ад­ным з ар­хі­ваў, і фак­тыч­на цу­дам (та­ем­на!) вяр­ну­ла­ся на ра­дзі­му. У яе но­вым на­ра­джэн­ні для Бе­ла­ру­сі ады­гра­ла ро­лю док­тар мас­тацт­ва­знаў­ства Воль­га Да­дзі­ё­ма­ва, якая з'яў­ля­ец­ца на­ву­ко­вым кі­раў­ні­ком «Муз Ня­сві­жа» ад па­чат­ку гэ­та­га фес­ты­ва­лю. Мэ­та яго — ра­біць гіс­то­рыю бе­ла­рус­кай му­зы­кі больш зра­зу­ме­лай, а са­му му­зы­ку вя­до­май лю­дзям. Усё ж яна ства­ра­ла­ся тут і ўваб­ра­ла ме­ло­ды­ку гэ­тых мяс­цін. Што да «Агат­кі» — дык дак­лад­на...

На служ­бе ў маг­на­таў

Ян Го­ланд пры­ехаў у Ня­свіж, быў­шы ўжо вя­до­мым кам­па­зі­та­рам у Гер­ма­ніі. У Гам­бур­гу та­ды му­зыч­нае жыц­цё ві­ра­ва­ла. А Голанд да та­го ж быў ды­рэк­та­рам му­зы­кі гам­бург­ска­га ка­фед­раль­на­га са­бо­ра. Ён пі­саў шмат му­зы­кі, якую іг­ра­лі ў кан­цэр­тах. Але дзіў­ны лёс твор­чых лю­дзей: яны мо­гуць на­ра­дзіц­ца на ад­ной зям­лі, а на­быць сла­ву і па­ша­ну на ін­шай, як гэ­та ста­ла з Го­лан­дам. Ён ехаў у Ня­свіж, каб стаць ды­ры­жо­рам ня­свіж­скай ка­пэ­лы — за­пра­сіў яго та­га­час­ны гас­па­дар па­ла­ца Ка­раль Ста­ні­слаў Ра­дзі­віл, вя­до­мы як Па­не Ка­хан­ку. Но­вае мес­ца абя­ца­ла шмат твор­час­ці: за­мож­ныя і ўплы­во­выя гас­па­да­ры не шка­да­ва­лі срод­каў на свае ка­пэ­лы і тэ­атр (на­пэў­на, не­здар­ма ж не­мец по­тым на­пі­ша кан­та­ту ў го­нар Ста­ні­сла­ва Ка­ра­ля Ра­дзі­ві­ла). Ня­свіж на­тхняў Го­лан­да пры­го­жы­мі края­ві­да­мі і ад­крыў шмат маг­чы­мас­цяў для пра­цы, якія кам­па­зі­тар ска­рыс­тоў­ваў амаль 20 га­доў, па­куль тут жыў...

Ме­на­ві­та ў Ня­сві­жы Ян Го­ланд па­чаў пі­саць опе­ры і ба­ле­ты. Адзін з яго сла­ву­тых тво­раў — опе­ра «Агат­ка», прэм'­е­ра якой ад­бы­ла­ся ў тэ­ат­ры пры па­ла­цы Ра­дзі­ві­лаў ў 1784 го­дзе. Кам­па­зі­та­ру па­шчас­ці­ла на ліб­рэ­тыс­та. Ім стаў адзін з прад­стаў­ні­коў сла­ву­та­га ро­ду Ма­цей Ра­дзі­віл, ча­ла­век доб­ра аду­ка­ва­ны, які па­жыў у Еў­ро­пе. і ка­лі ён вяр­нуў­ся ў Ня­свіж, то ве­даў і ад­чу­ваў еў­ра­пей­скія мас­тац­кія па­ве­вы і кі­ра­ваў­ся імі ў сваё твор­час­ці. Сам быў лі­та­ра­та­рам, му­зы­кан­там-ама­та­рам (пі­саў па­ла­не­зы, са­на­ты, се­рэ­на­ды)... Але на гэ­ты раз на­го­да па­тра­ба­ва­ла маш­таб­на­га тво­ра: у Ня­сві­жы ча­ка­лі пры­ез­ду ка­ра­ля Рэ­чы Па­спа­лі­тай Ста­ні­сла­ва Аў­гус­та Па­ня­тоў­ска­га. Бы­ла ў яго не­аб­ход­насць су­стрэц­ца з уплы­во­вым лі­тоў­скім маг­на­там Ра­дзі­ві­лам на­пя­рэ­дад­ні вы­ба­раў у Сейм Рэ­чы Па­спа­лі­тай. Гас­па­дар на­ла­дзіў ка­ра­лю пыш­ны пры­ём, част­кай яко­га па­він­на бы­ла стаць прэм'­е­ра опе­ры.

Сён­ня гэ­тая гіс­то­рыя вя­до­мая і на­ват асэн­са­ва­ная і абы­гра­ная ў тэ­мах су­час­ных мас­тац­кіх тво­раў. Але не ў ма­лой сту­пе­ні ме­на­ві­та дзя­ку­ю­чы «Агат­цы», у наз­ве якой ёсць і дру­гая част­ка: «Пры­езд Па­на».

Ся­лян­ка як зор­ка

Спяр­ша ўсё ж яна, звы­чай­ная ся­лян­ская дзяў­чы­на. Праў­да, шчы­ра за­ка­ха­ная. Так, што без свай­го Ан­та­ка жыц­ця не ба­чы­ла. Ма­ла­дая па­ра зма­га­ец­ца за сваё шчас­це. І ёй-та­кі шчас­ціць — на доб­ра­га па­на, які да­па­ма­гае яд­нан­ню за­ка­ха­ных. Каз­ка...

Не, са­праў­ды, неш­та не­ве­ра­год­нае бы­ло: пе­рад ка­ра­лём іг­раць спек­такль, дзе га­лоў­ныя ге­роі — мяс­цо­выя ся­ля­не. Вы­му­сіць ім спа­чу­ваць, пе­ра­жы­ваць, ды і за­хап­ляц­ца ўрэш­це. Неш­та кра­моль­нае пра­гля­да­ец­ца ў та­кой ідэі... Але не быў бы то Ка­раль Ра­дзі­віл, каб не імк­нуў­ся за­ры­гі­наль­ні­чаць, на­ват пе­рад та­кім са­ноў­ным гос­цем і фак­тыч­на па­ка­заць яму на яго мес­ца ў Ня­сві­жы... А Ма­цей у гэ­тым да­па­мог — праз ліб­рэ­та. Ян Го­ланд га­лоў­ную ідэю ад­чуў і ўва­со­біў праз му­зы­ку: у ёй мож­на па­чуць на­род­ныя ме­ло­дыі, якія най­леп­шым чы­нам пад­крэс­лі­ва­юць мяс­цо­вае па­хо­джан­не ге­ро­яў і дэ­ма­кра­тызм сю­жэ­ту (пан у ім усё ж не га­лоў­ную ро­лю ады­гры­вае). Мо та­кім чы­нам не­ка­ра­на­ва­ныя ка­ра­лі Вя­лі­ка­га Княст­ва Лі­тоў­ска­га вы­ра­шы­лі на­мяк­нуць га­лоў­на­му па­ну на яго ро­лю ў па­лі­тыч­ным спек­так­лі, які ра­зы­гры­ваў­ся на ва­чах ва ўсіх у той час?..

не­ве­ра­год­нае бы­ло: пе­рад ка­ра­лём іг­раць спек­такль, дзе га­лоў­ныя ге­роі — мяс­цо­выя ся­ля­не.

Гіс­то­рыю цяж­ка ад­ся­чы, раз­ва­жа­ю­чы пра гэ­тую опе­ру. І та­кое ад­чу­ван­не, што той гра­мад­скі кан­тэкст (ды і са­мі гас­па­да­ры з іх гос­цем) бы­лі да­дат­ко­вы­мі ўдзель­ні­ка­мі доб­ра пра­ду­ма­на­га спек­так­ля. Ка­міч­ная опе­ра «Агат­ка, або Пры­езд Па­на» бы­ла пра­ло­гам да яго... Але ж якім бліс­ку­чым! Сам ка­роль пад­даў­ся ду­ху тво­ра і на­ват пе­рай­шоў на бе­ла­рус­кую мо­ву, ка­лі пра­маў­ляў вер­ша­ва­ны тост у го­нар гас­па­да­ра. І пай­шла сла­ва на­шай «Агат­кі» да­лей за Ня­свіж...

Пра гэ­та і ін­шыя фак­ты з бія­гра­фіі опе­ры, на­ро­джа­най у Ня­сві­жы, мож­на да­ве­дац­ца з да­сле­да­ван­ня Воль­гі Да­дзі­ё­ма­вай «Еў­ро­па на му­зыч­ных скры­жа­ван­нях». А так­са­ма пра тое, што пас­ля той прэм'­е­ры «Агат­ку» яшчэ 40 га­доў па­каз­ва­лі ў Вар­ша­ве, Кра­ка­ве, Люб­лі­не, Поз­на­ні, Льво­ве. Пра опе­ру шмат пі­са­лі ў га­зе­тах та­го ча­су — на­столь­кі яна бы­ла па­пу­ляр­ная. І на­ват на па­чат­ку ХХ ста­год­дзя да яе звяр­та­лі­ся як да кла­січ­най опе­ры. На­прык­лад, у 1926-м ме­на­ві­та вы­ка­нан­нем «Агат­кі» ад­зна­ча­ла­ся 150-год­дзе Вар­шаў­ска­га тэ­ат­ра.

«Фі­га­ра» — тут?..

А по­тым пра «Агат­ку» за­бы­лі­ся. Лі­чы­лі стра­ча­най. Тым больш што тэ­ат­ры све­ту ад­да­ва­лі пры­хіль­насць ін­шым ка­міч­ным опе­рам, пры­зна­ным шэ­дэў­ра­мі эпо­хі кла­сі­цыз­му, як на­прык­лад, «Вя­сел­ле Фі­га­ра» Мо­цар­та. Лёг­кі сю­жэт, інт­ры­га, кем­лі­вы ге­рой і цу­доў­ная му­зы­ка зра­бі­лі гэ­тую опе­ру вель­мі за­па­тра­ба­ва­най. І ў нас так­са­ма — як вя­до­ма, мес­цы пус­ты­мі не бы­ва­юць... Але «Агат­ка» вяр­ну­ла­ся, на­ват за­гу­ча­ла. У 1990-м опе­ра бы­ла за­пі­са­на на бе­ла­рус­кім ра­дыё, а ў 1999-м па­ка­за­на ў Мін­ску «Бе­ла­рус­кай ка­пэ­лай» у па­мяць пра ад­на­го са ства­раль­ні­каў — Ма­цея Ра­дзі­ві­ла. З вяр­тан­нем «Агат­кі» ў му­зыч­нае жыц­цё пай­шлі па­раў­на­нні: на што яна па­доб­на і ча­му? Ка­лі наш са­мы буй­ны му­зыч­ны пом­нік куль­ту­ры ХVІІІ ста­год­дзя паў­стаў у адзін час з опе­рай «Вя­сел­ле Фі­га­ра», то не­вы­пад­ко­ва гэ­тыя тво­ры па­доб­ныя?..

Вік­тар Ска­ра­ба­га­таў, кі­раў­нік «Бе­ла­рус­кай ка­пэ­лы», які зай­ма­ец­ца ад­наў­лен­нем бе­ла­рус­кіх опер, зра­біў ак­цэнт на па­раў­на­нні «Агат­кі» з «Фі­га­ра» і прый­шоў да вы­сно­вы: «На­ват для ды­ле­тан­та ў му­зы­цы пас­ля пра­слу­хоў­ван­ня ві­да­воч­нае не прос­та па­да­бен­ства, а амаль поў­нае су­па­дзен­не ме­ло­дый па­чат­ку ка­ва­ці­ны Фі­га­ра з «Вя­сел­ля...» і дру­гой част­кі арыі Агат­кі з 1-й дзеі опе­ры Го­лан­да. Па­коль­кі «Агат­ка» на­пі­са­на на два га­ды ра­ней за «Фі­га­ра», мер­ка­ван­ні на­конт, зда­ва­ла­ся б, на­ту­раль­на­га пе­ра­асэн­са­ван­ня Го­лан­дам твор­час­ці Мо­цар­та ад­па­дае са­мо са­бой. Мож­на і вы­шэй­зга­да­ным су­па­дзен­ням даць тлу­ма­чэн­не. Тэ­ма­тызм, мас­тац­кія ідэі, што на­зы­ва­ец­ца, лу­на­лі ў па­вет­ры Еў­ро­пы XVІІІ ста­год­дзя. З пры­ем­нас­цю мож­на ўсвя­до­міць, што све­жыя мас­тац­кія ідэі да­ля­та­лі ў Ве­ну так­са­ма і з Ня­сві­жа...»

Але нам сён­ня важ­на, каб му­зыч­ныя ідэі з Ня­сві­жа пай­шлі па ўсёй Бе­ла­ру­сі. На­са­мрэч тое, што да­но­сяць пра бе­ла­рус­кую му­зыч­ную куль­ту­ру праз асвет­ныя фес­ты­ва­лі на­ву­коў­цы і му­зы­кі, да­па­ма­гае ўгля­дзец­ца ў сваю ра­дзі­му і зра­зу­мець: яна дзі­вос­ная! Мо­жа, не без дзі­вац­тваў (але ча­сам свя­до­мых), які­мі гра­шы­лі не­ка­то­рыя гіс­та­рыч­ныя асо­бы. Не без шчы­рас­ці і чыс­ці­ні душ, як у прос­тых ге­ро­яў «Агат­кі». І не без та­лен­таў, якія пра­па­ноў­ва­юць цу­доў­ныя ідэі і ары­гі­наль­ныя сю­жэ­ты праз мас­тац­кія тво­ры, да якіх звяр­та­ем­ся праз ча­сы. І ўсё не пе­ра­ста­ем здзіў­ляц­ца іх за­гад­кам...

Ла­ры­са ЦІ­МО­ШЫК.