Але амаль кожны другі даследчык скардзіцца на мноства папяровай работы
Ці можна разбагацець, займаючыся навукай? Або ці можна выжыць, займаючыся толькі навукай? На якім этапе трэба распачынаць выхаванне будучага даследчыка: у аспірантуры, у вышэйшай навучальнай установе або яшчэ ў школе? Ці патрэбна масавасць у навуцы і ці ёсць сэнс змагацца за кожнага? Адказы на гэтыя і іншыя пытанні шукалі ўдзельнікі «круглага стала», якіпрайшоў у Нацыянальнай акадэміі навук і быў прысвечаны праблемам і перспектывам моладзі ў навуцы.
Колькасць і якасць
5
— Шчыра кажучы, хацелася б, каб у цэнтры нашай увагі аказаліся не толькі матэрыяльныя пытанні, але і пытанні творчага росту маладых даследчыкаў, — адразу звярнуўся да прысутных старшыня прэзідыума Нацыянальнай акадэміі навук акадэмік Уладзімір ГУСАКОЎ. — Бо калі малады чалавек прыходзіць у навуковую арганізацыю і першай справай цікавіцца: «А колькі вы мне будзеце плаціць?» — нічога талковага з яго ўжо не будзе. У навуку прыходзяць не па грошы, а па адкрыцці. Без унутранай матывацыі навуковец адбыцца не можа. Я не заклікаю цалкам выключыць матэрыяльны складнік. Але трэба разумець, што матэрыяльнае прыходзіць з цягам часу. Немагчыма даць аспіранту адразу заробак прафесара. У маладога чалавека, які прыходзіць у навуку, павінна быць стратэгія, упэўненасць у тым, што ён выканае навуковае даследаванне, што напіша дысертацыю, абароніцца, што яму гарантаваны ўстойлівы рост і прызнанне. Да нас, на жаль, паступаюць сігналы, што некаторыя навуковыя кіраўнікі недастаткова ўвагі надаюць моладзі, што загадчыкі лабараторый трохі фармальна ставяцца да сваіх абавязкаў, да аказання маладым дапамогі ў падрыхтоўцы навуковых работ, да ўкаранення вынікаў іх даследаванняў. Узнікаюць пытанні і з публікацыямі. Сёння трэцяя частка навукоўцаў у Акадэміі — гэта моладзь: граматная, таленавітая, перспектыўная, на якую мы робім стаўку. Але гэтай моладзі мы павінны забяспечыць усе умовы для нармальнай работы і творчай дзейнасці.
Уладзімір Гусакоў выказаў упэўненасць, што галоўную ролю ў навуцы адыгрываюць асобы. Вучоны — гэта «штучны тавар», генератарамі ідэй могуць быць толькі адзінкі. Таму масавасць у навуцы зусім не патрэбна.
Паводле звестак, якія агучыў старшыня Савета маладых навукоўцаў Нацыянальнай акадэміі навук, кандыдат хімічных навук Андрэй ІВАНЕЦ, сёння навукоўцы ва ўзросце да 35 гадоў складаюць 24,1% ад агульнай колькасці даследчыкаў: «Гэта істотная лічба. Галоўная задача цяпер — перавесці колькасць у якасць. Але для таго, каб маладыя навукоўцы сталі сапраўднымі даследчыкамі, патрабуецца не менш як 5–7 гадоў. Кандыдатаў навук з кола маладых навукоўцаў крыху больш за 300 чалавек, што таксама дастаткова высокі працэнт. І калі цяперашняя тэндэнцыя па абароне навуковых работ захаваецца і далей, то можна лічыць, што задача амаладжэння кадравага патэнцыялу акадэміі будзе вырашана. Галоўнае, каб моладзь не ўцякала з навукі ў іншыя сферы».
А такія перспектывы больш чым верагодныя. У Інстытуце сацыялогіі Нацыянальнай акадэміі навук даследаваліся пытанні прафесійнай адаптацыі маладых навукоўцаў. Якія ж праблемы ў навуковай дзейнасці моладзь лічыць найбольш вострымі? На першае месца маладыя навукоўцы ставяць недастатковы ўзровень фінансавання. Далей ідуць недастатковае матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне, забюракратызаванасць навукі, зніжэнне прэстыжу прафесіі вучонага і недастаткова эфектыўнае кіраванне ў навуцы. Што тычыцца ўмоў дзейнасці, якімі не задаволены маладыя навукоўцы, то на першае месца рэспандэнты паставілі памер заработнай платы, а на апошняе — магчымасць прафесійнага росту.
Рамантыкі і рэалісты
6
На першым інфармацыйна-адукацыйным партале маладых навукоўцаўwww.vnauke.by таксама было праведзена ананімнае анкетаванне, удзел у якім узялі 1230 навукоўцаў ва ўзросце ад 20 да 40 гадоў з розных навуковых галін. Большасць апытаных складалі аспіранты і маладыя кандыдаты навук. Адказваючы на пытанне «Што прывяло вас у навуку?», 754 чалавекі, або 61%, спаслаліся на цікавасць да навукова-даследчай дзейнасці, 48% (587 чалавек) узгадалі магчымасць самарэалізацыі. Па рэкамендацыі выкладчыкаў ВНУ прыйшлі ў навуку амаль чвэрць рэспандэнтаў. Сярод матываў згадваліся таксама кар'ерны рост і жаданне праверыць свае ідэі. Знайшліся сярод маладых навукоўцаў і сапраўдныя рамантыкі: 16% з тых, хто ўзяў удзел у апытанні, паведамілі, што хацелі прынесці карысць сваёй радзіме. А вось на добры заробак разлічвалі толькі 2,2% будучых даследчыкаў, або 27 чалавек.
— Гэта значыць, што ніхто не чакаў вялікіх заробкаў. Але затым мы задалі пытанне «З якімі праблемамі вы сутыкнуліся ў навуковай сферы дзейнасці?» — расказала старшыня Савета маладых навукоўцаў Беларускай медыцынскай акадэміі паслядыпломнай адукацыі кандыдат медыцынскіх навук, дацэнт Вольга СВЯТЛІЦКАЯ. — Нізкі заробак назвалі 69,3% рэспандэнтаў. Прашу заўважыць, што думалі пра грошы, калі ішлі ў навуку толькі 2%, а не задаволенымі ўзроўнем свайго заробку аказаліся амаль 70% маладых навукоўцаў. І 45% (!) паскардзіліся на мноства папяровай работы, а 30 працэнтаў на тое, што ім не хапае часу на навуку.
Маладых навукоўцаў хвалююць таксама нізкая аснашчанасць лабараторый і кафедраў, дрэнная інфармаванасць аб дадатковых крыніцах фінансавання, абмежаваны доступ да сучасных ведаў па інфармацыйных тэхналогіях, недастатковая падтрымка з боку навуковага кіраўніка і прэсінг з боку кіраўніцтва. Гэта значыць, што маладым навукоўцам псіхалагічна некамфортна працаваць.
«Ці плануеце вы працягваць навуковую работу пасля абароны дысертацыі?» На гэта пытанне ўпэўнены станоўчы адказ далі 64% апытаных, 30% не змаглі адказаць, і 7% упэўнена далі адмоўны адказ.
«Ці жадаеце вы з'ехаць за мяжу?» — пацікавіліся ў маладых навукоўцаў.
— Упэўненае «так» далі 14%, а ўпэўненае «не» — 16%. Затое група рызыкі — ні «так», ні «не» — складае 66%. З імі трэба працаваць і псіхалагічна іх падтрымаць, — падкрэсліла Вольга Святліцкая. — І вось яшчэ адна цікавая тэндэнцыя. Калі ў рэспандэнтаў пацікавіліся, што менавіта прываблівае іх за мяжой, 29% назвалі заробак, 20% — тэхнічную аснашчанасць, а 30 працэнтаў не змаглі патлумачыць свой выбар.
Які ж спосаб падтрымкі патрабуецца маладым навукоўцам? «Матэрыяльнае стымуляванне» — так адказалі 75% рэспандэнтаў. А 48% назвалі вырашэнне жыллёвага пытання. Але давайце падумаем разам: а хто гэтага не хоча? І дзе гарантыя, што мы вернем дзяржаве ўкладзеныя ў нас грошы? І наколькі ўвогуле рэнтабельныя падобныя ўкладанні для дзяржавы?
Нам здаецца, што трэба ствараць сярод маладых навукоўцаў канкурэнтнае асяроддзе, каб яны імкнуліся да чагосьці большага. Фінансавая падтрымка павінна мець тры складнікі. Узровень заробкаў маладога навукоўца павінен як мінімум адпавядаць сярэдняму заробку ў галіне. Скажам, для таго, каб хірург не пайшоў з Акадэміі паслядыпломнай адукацыі, ён павінен атрымліваць не менш, чым урач-практык. Мы выступаем за павышальныя каэфіцыенты да стыпендый, заробкаў маладых навукоўцаў, занятых у выкананні і ўкараненні інавацыйных праектаў. У медыцыне гэта, напрыклад, клетачныя, ствалавыя тэхналогіі, біятэхналогіі, стварэнне новых лекавых сродкаў.
Героі нашага часу — Дураў і Цукерберг?
А вось дацэнт кафедры Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь кандыдат сацыялагічных навук Святлана Алейнікава лічыць няправільным зводзіць навуку толькі да прыкладных вынікаў: «Я супраць такога спажывецкага стаўлення да навукі. Дзяржава павінна звяртаць увагу і падтрымліваць і фундаментальныя даследаванні». На думку Святланы Алейнікавай, сёння існуе праблема ўспрымання маладым пакаленнем навукі як роду і віду дзейнасці. У Акадэміі кіравання праводзілася даследаванне сярод студэнтаў, падчас якога ў іх цікавіліся, як яны бачаць сваю будучыню ў навуцы. Высветлілася, што многіх навуковая дзейнасць і сапраўды цікавіць, яны ўдзельнічаюць у шматлікіх алімпіядах, канферэнцыях, семінарах, гуртках, аднак асноўнай матывацыяй студэнцкага ўдзелу ў навуцы з'яўляецца атрыманне прэферэнцый падчас залікаў і іспытаў. Гэта значыць, што навуку моладзь разглядае як клуб па інтарэсах, а ўсведамленне навукі як віду дзейнасці, жыццёвага шляху і прызвання ў сучаснай моладзі адсутнічае.
Падчас «круглага стала» прагучала прапанова стварыць інтэрнэт-музей Акадэміі навук — для таго, каб зрабіць здабыткі Акадэміі даступнымі для ўсёй прасунутай маладзёжнай аўдыторыі. «Чаму сярод моладзі культывуюцца Джобсы, Цукербергі і Дуравы, а не героі беларускай навукі?» — прагучала зусім не рытарычнае пытанне з залы.
А далей пытанні і праблемы літаральна пасыпаліся… Чаму, калі ў Акадэмію закупляецца новае дарагое абсталяванне, навукоўцы пра яго нічога не ведаюць? Прыбор можа знаходзіцца ў суседнім будынку, а тым часам работнікі Акадэміі шукаюць магчымасць правесці свае даследаванні за мяжой… Чаму няма цэнтраў калектыўнага карыстання ўнікальным абсталяваннем? Чаму няма ў свабодным доступе базы ўсяго абсталявання, што ёсць у тых ці іншых акадэмічных інстытутах і навукова-практычных цэнтрах? Не заўсёды моладзь ведае і пра магчымасці ўдзелу ў грантах.
Хвалююць, як высветлілася, маладых навукоўцаў таксама і пытанні фінансавага ўзнагароджання за прададзеную дзяржаве ідэю або вынаходства. На што малады навуковец можа ў гэтым выпадку разлічваць? На рубель, на мільён ці на 10 мільёнаў рублёў? Тым больш калі за тваю ідэю гатовы шчодра заплаціць на Захадзе…
«Шчыра кажучы, хацелася б жыць і працаваць у Беларусі, але калі заробак у супрацоўніка Інстытута фізікі складае 2 мільёны рублёў, то ўзнікае пытанне: «А навошта ты вяртаўся на радзіму?» — прагучала рэпліка з залы.
Надзея НІКАЛАЕВА.
У цэнтры аказваюць паслугі па рэабілітацыі і абілітацыі інвалідаў усіх груп.
Пачынаць інвеставаць можна хоць з рубля, хоць з двух: так вы хоць бы зразумееце, як усё гэта працуе.