Паданне пра Шкленікова

Май­стар-разь­бяр Міхаіл Чарняўскі за­хоў­вае па­мяць пра на­род­на­га паэ­та і пра гіс­то­рыю род­най вёс­кі

«Яў­ген Скур­ко ў ма­лен­стве быў вель­мі ру­ха­вым, да­пыт­лі­вым хлоп­чы­кам. У школ­цы вель­мі лю­бі­лі ад­ну за­ба­ву: пад­час пе­ра­пын­ку па­між уро­ка­мі дзе­ці за­ла­зі­лі на печ­ку і ска­ка­лі на пле­чы вуч­ням, якія за­хо­дзі­лі ў па­кой. Ад­ной­чы так зра­біў ма­лень­кі Жэ­ня — і не­ча­ка­на для ся­бе скок­нуў на спі­ну... на­стаў­ні­ку». Па­га­дзі­це­ся, та­кія звест­кі пра на­род­на­га паэ­та Мак­сі­ма Тан­ка не пра­чы­та­еш ні ў ад­ным пад­руч­ні­ку.

З ра­мес­ні­кам Мі­ха­і­лам Чар­няў­скім мы па­зна­ё­мі­лі­ся га­ра­чым сё­лет­нім ма­ем на кір­ма­шы ля ста­ліч­на­га Па­ла­ца спор­ту. Чэм­пі­я­нат све­ту па ха­кеі па­воль­на ру­хаў­ся да свай­го за­вяр­шэн­ня, як і пры­па­ла­ца­вы ган­даль. Га­ра­чы ін­та­рэс у мя­не вы­клі­ка­лі не толь­кі драў­ля­ныя куб­кі, але і апо­ве­ды Мі­ха­і­ла пра яго род­ную вёс­ку Шкле­ні­ко­ва, паэ­та Мак­сі­ма Тан­ка, з якім, аказ­ва­ец­ца, ву­чыў­ся ў ад­ной шко­ле яго­ны баць­ка. Кры­ху па­га­ва­рыў­шы, мы раз­ві­та­лі­ся і да­мо­ві­лі­ся ле­там су­стрэц­ца ўжо на яго тэ­ры­то­рыі.

Зям­ля ля­соў, ба­ця­ноў, за­ла­ціс­тых, як сма­жа­ныя дра­ніч­кі, па­лёў, і рас­кі­да­ных паў­сюль, ні­бы га­рох, ва­лу­ноў. Гэ­та пер­шыя мае ўра­жан­ні ад Мя­дзель­шчы­ны. На­пэў­на, ка­лі б пра­ехаў на марш­рут­цы праз сам рай­цэнтр, да­даў бы ў гэ­ты спіс яшчэ і азё­ры, якія ка­лісь­ці кар­мі­лі амаль усё тутэйшае на­сель­ніц­тва. А па­куль я лю­бу­ю­ся мяс­цо­вы­мі края­ві­да­мі і за­даю пы­тан­ні пра вя­лі­кія ка­мя­ні Мі­ха­і­лу Чар­няў­ска­му, які су­стрэў мя­не з аў­то­бу­са ля па­ва­ро­ту на Шкле­ні­ко­ва.

— Ве­да­еш, Пі­мен Пан­чан­ка не­як трап­на па­жар­та­ваў: «Ама­тар тры­маць чор­ны ка­мень за па­зу­хай тут мог бы на­браць іх на дзе­сяць вя­коў, — усмі­ха­ец­ца спа­дар Мі­ха­іл і ко­ціць да­лей свой ро­вар да вёс­кі. — Ёсць і ка­ля Шкле­ні­ко­ва са­праўд­ны ка­мен­ны гі­гант. На­ву­коў­цы на­ват уста­на­ві­лі, што ва­жыць ён больш за 40 тон. Эк­скур­са­вод мне ад­ной­чы рас­па­вёў, што за­вец­ца ён Чор­та­вым ка­ме­нем. Я слу­хаў, слу­хаў, а пас­ля за­ўсмі­хаў­ся: «Столь­кі га­доў пра­жыў у Шкле­ні­ко­ве, а та­кую наз­ву ўпер­шы­ню чую». За­тое дак­лад­на ма­гу ска­заць, тое азяр­ко ля ша­шы, — Чар­няў­скі спы­ня­ец­ца і па­каз­вае ру­кой на­зад, у бок шум­най да­ро­гі, — вер­шам апеў Мак­сім Танк і на­зваў яго ле­ген­дай пра Шкле­ні­каў­скае во­зе­ра. Між ін­шым, сам Танк лі­чыў гэ­ту ле­ген­ду дэ­бю­там у паэ­зіі...

Знеш­не вёс­ка Шкле­ні­ко­ва на­гад­вае дзя­сят­кі сва­іх су­час­ных сяс­цёр: ста­рых жы­ха­роў мож­на пе­ра­лі­чыць лі­та­раль­на на паль­цах ад­ной ру­кі, ма­ла­дыя з'е­ха­лі, а ле­там у вё­сач­цы час ба­вяць дач­ні­кі. Ста­ра­даў­няя бру­ка­ван­ка раз­ра­зае па­се­лі­шча на дзве част­кі. Да до­ма Чар­няў­ска­га іс­ці доў­га не трэ­ба. Яго «фа­зэн­да» — амаль на са­мым уез­дзе. Знеш­не дом на­гад­вае са­праўд­ную аг­ра­ся­дзі­бу: раз­ная таб­ліч­ка па­ве­дам­ляе ну­мар до­ма, а над ва­ро­та­мі вы­бі­ты над­піс «Скле­ні­ко­ва 1324».

— Ме­на­ві­та так на ста­ра­жыт­ных кар­тах на­зы­ва­ла­ся вёс­ка. Пра гэ­та я да­ве­даў­ся ў му­зеі, — зда­гад­ва­ец­ца пра маё пы­тан­не спа­дар Мі­ха­іл. — А 1324 го­дам да­ту­ец­ца пер­шая згад­ка пра Мя­дзел. Праў­да, ёсць ве­ра­год­насць, што вёс­ка ка­лісь­ці зна­хо­дзі­ла­ся ў ін­шым мес­цы. Хто ве­дае, у тыя ча­сы лю­дзей час­та ка­сіў мор, эпі­дэ­міі, і ім пры­хо­дзі­ла­ся пе­ра­яз­джаць з мес­ца на мес­ца.

Маг­чы­ма, Мі­ха­іл Чар­няў­скі мае ра­цыю, бо на­ват Геа­гра­фіч­ны слоў­нік Ка­ра­леў­ства Поль­ска­га і ін­шых сла­вян­скіх кра­ёў згад­ваў Шкле­ні­ко­ва пад 1865 го­дам. Хра­ні­кё­ры па­ве­дам­ля­лі: са 135 жы­ха­роў 24 вы­зна­ва­лі ка­та­лі­цызм, амаль усе ас­тат­нія — пра­ва­слаўе. Свае пра­ва­слаў­ныя ка­ра­ні мяс­цо­выя жы­ха­ры за­ха­ва­лі і да сён­няш­ніх ча­соў. Чар­няў­скі ўзгад­вае, як лю­дзі ра­ней ез­дзі­лі на на­ба­жэн­ствы ў Кня­гі­нін і Сват­кі, па­куль там ка­му­ніс­ты не раз­бу­ры­лі свя­ты­ню. Мяс­цо­вы стар­шы­ня сель­са­ве­та, які кі­ра­ваў гэ­тым пра­цэ­сам, пас­ля пе­ра­ку­ліў­ся на сва­ім ма­та­цык­ле, але за­стаў­ся жы­вы. Там­тэй­шыя вер­ні­кі пе­ра­шэпт­ва­лі­ся па­між са­бой і ба­чы­лі ў гэ­тым зда­рэн­ні не­па­срэд­ную су­вязь са здзе­кам з царк­вы.

  

— Гэ­ты дом баць­ка збу­да­ваў ужо пас­ля вай­ны — у 1946-м, — ра­мес­нік за­пус­кае мя­не ў сваё жыт­ло, доб­рую част­ку якой зай­ма­юць май­стэр­ні. — У мя­не з жон­кай ёсць ква­тэ­ра ў Ма­ла­дзеч­не, але апош­нія га­доў 7 больш ча­су жы­ву і пра­цую ме­на­ві­та тут — на ма­лой ра­дзі­ме.

Па­куль п'ём гар­ба­ту, Чар­няў­скі рас­каз­вае пра ко­ліш­ніх су­се­дзяў. На­прык­лад, праз да­ро­гу жы­лі іх цёз­кі па проз­ві­шчы, у якіх пэў­ны час ква­та­ра­ваў Мак­сім Танк, ка­лі ву­чыў­ся ў шкле­ні­коў­скай поль­скай па­чат­ко­вай шко­ле.

— Ма­лень­кі Яў­ген Скур­ко да­бі­раў­ся пеш­кі з род­най Піль­каў­шчы­ны ў Шкле­ні­ко­ва і, каб поз­на не вяр­тац­ца да­до­му, за­ста­ваў­ся на­ча­ваць у Воль­гі Чар­няў­скай. Да­выд Лаў­рэ­нцьевіч, мой та­та, хоць і быў ста­рэй­шы за яго на два га­ды, бу­ду­ча­га паэ­та па­мя­таў ня­бла­га. Жэ­ня Скур­ко ў дзя­цін­стве быў вель­мі ру­ха­вым, да­пыт­лі­вым хлоп­чы­кам. Доб­ра ву­чыў­ся. У іх школ­цы вель­мі лю­бі­лі ад­ну за­ба­ву: пад­час пе­ра­пын­ку па­між уро­ка­мі дзе­ці за­ла­зі­лі на печ­ку і са­скок­ва­лі на пле­чы вуч­ням, якія за­хо­дзі­лі ў па­кой. Ад­ной­чы ме­на­ві­та так зра­біў ма­лень­кі Жэ­ня, але не­ча­ка­на для ся­бе скок­нуў на спі­ну... на­стаў­ні­ку. Ох, і доб­ра­га ж ён та­ды атры­маў вы­спят­ка!

Я пра­шу спа­да­ра Мі­ха­і­ла па­ка­заць мес­ца, дзе ка­лісь­ці мес­ці­ла­ся та­га­час­ная школ­ка. Мы ідзём па ці­хай вёс­цы амаль да са­ма­га ле­су, бя­ром упра­ва, пра­ла­зім пад ніз­кі­мі га­лі­на­мі дрэў і не­ўза­ба­ве на­торк­ва­ем­ся на яму, вы­кла­дзе­ную вя­лі­кі­мі ка­мя­ня­мі. Га­доў 90 та­му тут быў склеп, і на­стаў­ні­кі тры­ма­лі ў ім свае хар­чы. Сён­ня за­блу­ка­лыя ад­па­чы­валь­ні­кі скід­ва­юць у яму сваё смец­це...

  

Вай­на пры­нес­ла ў Шкле­ні­ко­ва шмат го­ра.

— У тыя ча­сы тут бы­ло са­праўд­нае без­улад­дзе. Па­лі­цай ся­дзеў у Сват­ках, нем­цы — у Мя­дзе­ле. Усе толь­кі і ду­ма­лі, як пе­ра­жыць вай­ну. Ка­гось­ці за­бра­лі на фронт, нех­та пай­шоў у пар­ты­за­ны... А ве­рас­нем 1943-га прый­шла па­га­лос­ка, што нем­цы па­ляць вёс­кі. Бру­сы, Анд­рэй­кі, не­каль­кі да­моў у За­маш­шы... Да Шкле­ні­ко­ва бы­ло не так да­лё­ка, і ма­ла­дыя, тыя, хто яшчэ мог ха­дзіць, вы­ра­шы­лі сха­вац­ца ў ба­ло­це.

Ас­тат­нія ў вёс­цы за­ста­лі­ся. Ся­род іх — ба­бу­ля на­ша­га су­раз­моў­цы. Праз не­каль­кі дзён з ба­ло­та па­ба­чы­лі, як з бо­ку па­се­лі­шча ідзе дым. Коль­кі ча­ла­век вы­ра­шы­лі да­ве­дац­ца, ці за­стаў­ся жы­вым нех­та, што зда­ры­ла­ся з ха­та­мі? І ка­лі лю­дзі пад­паў­за­лі да пер­шых два­роў, Да­вы­да Чар­няў­ска­га ў тра­ве за­ўва­жыў вар­та­вы, ад­вёў у вёс­ку. Ня­мец­кі афі­цэр яго доў­га да­пыт­ваў, спра­ба­ваў пры­пі­саць яму су­вязь з пар­ты­за­на­мі. На­ват у Галь­я­ша Чар­няў­ска­га, стры­еч­на­га брата Да­вы­да, сол­ты­са вёс­кі, не атры­ма­ла­ся пе­ра­ка­наць вай­скоў­ца. У вы­ні­ку як «пар­ты­за­на» яго за­га­да­лі рас­стра­ляць. Ад­нак фа­шысц­кі сал­дат ад­вёў яго ў ін­шы ка­нец вёс­кі, уда­рыў на­гой у спі­ну і стрэ­ліў у па­вет­ра. Усё пе­ра­мя­ша­ла­ся ў гэ­ты мо­мант у га­ла­ве Да­вы­да, але дум­кі пра жыц­цё, пра тое, што вёс­ку «за­бі­лі», а яго — не, гна­лі яго з усіх ног на­зад у лес да тых, хто яшчэ жы­вы.

Ка­лі кар­ні­кі з'е­ха­лі, жы­ха­ры вяр­ну­лі­ся і за­мест два­роў знай­шлі па­пя­лі­шчы, а на мес­цы гум­на — кос­ці 16 ча­ла­век. Па­знаць, чые яны, бы­ло не­маг­чы­ма. А та­му і ха­ва­лі сем'­я­мі тое, што атры­ма­ла­ся су­поль­на знай­сці. Пас­ля вай­ны ўсе два­ры ад­бу­да­ва­лі. Праў­да, на­па­мі­ны пра тыя ча­сы зна­хо­дзяць і за­раз. Ка­ля пад­мур­ка спа­дар Мі­ха­іл не­як вы­ка­паў га­ла­веш­кі, ві­даць, ад спа­ле­най ха­ты. За­хоў­вае іх ця­пер, як му­зей­ны экс­па­нат.

— Ці­ка­ва, а які лёс на­пат­каў ва­ша­га сол­ты­са?

— Дзядзь­ку Галь­я­ша па­са­дзі­лі. Але прай­шоў час, і ён вяр­нуў­ся — маўк­лі­вым, не вель­мі га­вар­кім ча­ла­ве­кам. Мы час­та ра­зам з ім ха­дзі­лі на па­сту, то бок па­свіць ка­роў, і вы­біць з яго ўспа­мі­ны з ту­рэм­на­га жыц­ця бы­ло ней­ма­вер­на скла­да­на. Ня­гле­дзя­чы на гэ­та, ён па­ста­ян­на чы­таў і вы­піс­ваў га­зе­ту «Праў­да».

Мы раз­віт­ва­ем­ся з Чар­няў­скім як­раз на тым мес­цы, дзе і су­стрэ­лі­ся — ка­ля па­ва­рот­кі на Шкле­ні­ко­ва. Што­дня тут пра­но­сяц­ца ты­ся­чы ма­шын, кі­роў­цы якіх ні­ко­лі не чу­лі і, маг­чы­ма, не па­чу­юць пра гэ­ту вё­сач­ку, па якой ка­лісь­ці са шко­лы за сяб­ра­мі бег ма­лень­кі Жэ­ня Скур­ко, бу­ду­чы па­эт Мак­сім Танк, а лю­дзі кла­лі тры­ва­лую бру­ка­ван­ку, якая яшчэ пе­ра­жы­ве нас усіх. Усё вя­лі­кае са­праў­ды на­ра­джа­ец­ца ў ма­лень­кім. На­прык­лад, у вёс­ках. Шка­да, што з ча­сам гэ­та ма­лень­кае не толь­кі ста­но­віц­ца для нас чымсь­ці да­лё­кім, але і зні­кае на­заўж­ды.

Та­рас ШЧЫ­РЫ.

Фо­та аў­та­ра