Магія абруса

(За­кан­чэн­не. Па­ча­так у ну­ма­ры за 23 ве­рас­ня.)

Аба­вяз­ко­вым эле­мен­там на­столь­на­га ўбран­ства аб­рус кан­чат­ко­ва зра­біў­ся ў XVІІІ ста­год­дзі. Ба­га­тая шлях­та і мя­шча­не ўжы­ва­лі па­лат­ня­ныя аб­ру­сы, бяд­ней­шыя лю­дзі — пар­ка­лё­выя. У ся­лян функ­цыю аб­ру­са вы­кон­ваў вя­лі­кі гаф­та­ва­ны руч­нік. Най­больш ца­ні­лі­ся аб­ру­сы са шчыль­на­га бе­ла­га га­ланд­ска­га па­лат­на, тка­на­га ў роз­ныя ўзо­ры: лус­ку кар­па, зор­кі, квет­кі і ін­шае.

Ка­лі гас­цей і ста­лоў бы­ло шмат, а аб­ру­саў бра­ка­ва­ла, та­ды цэнт­раль­ныя, най­больш па­чэс­ныя, ста­лы за­сці­ла­лі леп­шы­мі аб­ру­са­мі, а блі­жэй да кра­ёў кла­лі гор­шыя, кан­ча­ю­чы прос­тым гру­бым шэ­рым па­лат­ном. Іс­на­ваў на­ват вы­раз — «ся­дзець на шэ­рым кан­цы». Ка­лі да­ста­так гас­па­да­ра да­зва­ляў, аб­ру­сы мя­ня­лі пры кож­най пе­ра­ме­не страў — гэ­та зна­чыць, да 4 ра­зоў на ад­ной бя­се­дзе.

Пры тым вя­лі­кім сім­ва­ліч­ным зна­чэн­ні, якое меў аб­рус для на­шых прод­каў, не да­во­дзіц­ца здзіў­ляц­ца, што яго ўжы­ва­лі ў роз­ных ма­гіч­ных аб­ра­дах, па­прос­ту — у ча­ра­дзей­стве. Са­мая вя­до­мая ва­раж­ба з вы­ка­ры­стан­нем аб­ру­са ад­бы­ва­ла­ся на­пя­рэ­дад­ні Бо­жа­га На­ра­джэн­ня, на Куц­цю, ка­лі пад бе­лым аб­ру­сам на стол рас­ця­руш­ва­лі се­на або са­ло­му (на­па­мін пра на­ра­джэн­не Зба­ві­це­ля па­між ва­лом і аслом, на се­не) і чле­ны сям'і па ад­ным цяг­ну­лі са­ло­мін­кі з-пад аб­ру­са, па іх даў­жы­ні га­да­ю­чы пра тое, якім ка­му вы­пад­зе на­ступ­ны год. Да­рэ­чы, гэ­ты ві­гі­лій­ны аб­рус, апроч ін­ша­га, яшчэ і ме­та­фа­ра та­го па­лат­на — пла­шча­ні­цы, у якую бы­ло за­гор­ну­та це­ла Хрыс­то­са, па­кла­дзе­на ў тру­ну, а зна­чыць — і яго Уваск­рэ­сен­ня...

Пры да­па­мо­зе аб­ру­са на Уз­ві­жан­не (27 ве­рас­ня) бы­ло маг­чы­ма атры­маць пры­клад­на та­кія ж звыш­на­ту­раль­ныя здоль­нас­ці, як і з да­па­мо­гай па­па­раць-квет­кі, зной­дзе­най на Ку­пал­ле. Трэ­ба бы­ло толь­кі су­стрэць Змя­і­на­га ца­ра. Уво­гу­ле ж, су­стрэч са зме­я­мі звы­чай­на па­збя­га­лі. Але ў та­кі дзень, лі­чы­ла­ся, гэ­та зра­біць не прос­та: ве­ры­лі, што ме­на­ві­та та­ды ўсе ляс­ныя га­ды (змеі, жаб­кі ды яшчар­кі) збі­ра­юц­ца ў зграі, каб да­кра­нуц­ца да ней­кай ча­роў­най квет­кі і ра­зам ад­паўз­ці на зі­му ў свае па­та­ем­ныя схо­ві­шчы. І быц­цам бы на­пе­ра­дзе ўсіх паў­зе ў сваё цар­ства Змя­і­ны цар, а за ім ужо яго мі­ніст­ры, страж­ні­кі і ўся­ля­кая ін­шая дра­бя­за. А на га­ла­ве ў ца­ра — вя­до­ма ж, ка­ро­на! З за­ла­тых ро­жак. Вось тут та­му кем­лі­ва­му зу­ху, які асмель­ваў­ся ў гэ­ты дзень іс­ці ў лес, і трэ­ба зна­рок тра­піц­ца на яго шля­ху — ра­за­слаць аб­рус, рас­клас­ці на ім хлеб ды соль, і та­ды цар у знак удзяч­нас­ці скі­не адзін за­ла­ты ра­жок. Шчас­лі­вы ўла­даль­нік атры­мае над­звы­чай­ную муд­расць і абач­лі­васць, бу­дзе здоль­ным чы­таць чу­жыя дум­кі і па­збя­гаць усіх рас­стаў­ле­ных во­ра­га­мі і са­мім жыц­цём па­стак. І, вя­до­ма, ні­вод­ная змяя ні­ко­лі не асме­ліц­ца ўку­сіць спрыт­на­га ўла­даль­ні­ка цар­ска­га «про­пус­ка» ў ін­ша­свет...

Ста­ра­даў­няе бе­ла­рус­кае па­жа­дан­не доб­ра­га шля­ху — «Аб­ру­сам да­ро­га!» — на­гад­вае пра тую са­мую ідэю: вель­мі па­ва­жа­най асо­бе, у ідэа­ле, увесь шлях вар­та бы­ло б за­слаць бяс­кон­ца доў­гім аб­ру­сам, у знак па­ва­гі. Але та­ды мож­на ска­заць, што аб­рус — ме­та­фа­ра са­мо­га жыц­ця. І яшчэ ад­ным до­ка­зам гэ­та­га сім­ва­ліз­му з'яў­ля­ец­ца ла­цін­скае сло­ва ма­па, mappa, геа­гра­фіч­ная кар­та, ма­дэль зям­но­га све­ту, — па­хо­дзіць ад яў­рэй­ска­га — «аб­рус»...

Вось яшчэ ад­на ма­гіч­ная функ­цыя аб­ру­са ў бе­ла­рус­кай на­род­най ма­гіі — па­ве­лі­чэн­не ўдой­нас­ці ка­роў. Каб ка­роў­кі лепш да­ілі­ся і не тра­ці­ла­ся ма­ла­ко, жы­вё­лу трэ­ба бы­ло аб­ліць ва­дой з трох ка­ло­дзе­жаў або, па­крыў­шы ва­ду з ка­ло­дзе­жа аб­ру­сам, вы­піць праз яго ча­ты­ры ра­зы, па­чар­го­ва пе­ра­стаў­ля­ю­чы вяд­ро на ча­ты­ры ба­кі све­ту ад ка­ло­дзе­жа.

Аб­рус (ня­мы­ты!), па­кі­ну­ты з ве­лі­код­на­га ста­ла, быў па­він­ны­ зас­це­ра­гаць ад ма­лан­кі і па­жа­ру ў час на­валь­ні­цы. (Гэ­тай жа мэ­це, да­рэ­чы, слу­жы­лі грам­ніч­ныя свеч­кі, соль, асвя­чо­ная ў Чыс­ты чац­вер ці ў ка­та­ліц­кі пры­свя­так свя­той Ага­ты (5 лю­та­га), кост­ка ад ве­лі­код­на­га мя­са і ша­лу­пін­не ве­лі­код­ных яек.)

Сён­ня аб­рус, як ба­дай амаль кож­ны прад­мет на­ша­га по­бы­ту, стра­ціў ма­гіч­ныя функ­цыі і вый­шаў з фо­ку­су гра­мад­скай ува­гі. У пас­ля­ва­ен­най Еў­ро­пе амаль два па­ка­лен­ні, не­дзе да ся­рэ­дзі­ны 1970-х га­доў, пра­жы­лі фак­тыч­на без аб­ру­саў на абе­дзен­ных ста­лах. У аб­ноў­ле­ных ін­тэр'­ерах на чыс­тых стро­гіх па­верх­нях свет­ла­га дрэ­ва не пра­ду­гледж­ва­ла­ся ні­я­кіх аб­ру­саў і сур­вэ­так. Ке­ра­міч­ная ва­за з ка­лю­чай га­лін­кай на па­лі­ра­ва­най па­верх­ні ста­ла — най­вы­шэй­шы шык па­чат­ку 1960-х га­доў. Ці не то­іц­ца тут і су­вязь з сек­су­аль­най рэ­ва­лю­цы­яй? Па­мя­та­е­це, што мы ка­за­лі пра «го­лы» стол, яко­га ча­ла­век Ся­рэд­ня­веч­ча і Но­ва­га ча­су яшчэ са­ро­меў­ся? Але, на шчас­це, не ўсе пад­да­лі­ся ра­ды­каль­ным трэн­дам. І ўсё ж для боль­шас­ці і сён­ня стол, за­сла­ны аб­ру­сам, па­да­ец­ца больш на­ту­раль­ным, чым «го­лы», ха­ця ма­гія гэ­та­га ста­ра­жыт­на­га прад­ме­та для нас ужо ня­ўцям­ная....

Кухмістр Верашчака