«Я раптам бачу, што многія салдаты ляжаць мёртвыя. Іх — большасць...»

На брац­кай ма­гі­ле ў За­лес­сі амаль праз 100 га­доў уста­на­ві­лі пом­нік тым, хто за­гі­нуў ад атрут­ных га­заў у да­лё­кім 1916-м

Па­куль у Смар­го­ні ўзво­дзіц­ца ме­ма­ры­яль­ны комп­лекс па­мя­ці ах­вяр Пер­шай су­свет­най вай­ны, з'яў­ля­юц­ца ад­мет­ныя па­зна­кі — час­цей кры­жы, зрэд­ку не­вя­лі­кія пом­ні­кі — і на ін­шых мес­цах. На­пэў­на, менш сім­ва­ліч­ных, але так­са­ма важ­ных. А мо­жа, на­ват больш важ­ных. Яны не та­кія ве­ліч­ныя і маш­таб­ныя. Пра іх, як і пра тыя мес­цы, амаль ні­хто не ве­дае. А там, між ін­шым, спа­чы­ва­юць лю­дзі, шмат лю­дзей, якія за­гі­ну­лі ў Пер­шую су­свет­ную вай­ну. Па­лег­лі за ра­дзі­му, за на­род, а маг­чы­ма, і за нас з ва­мі...

Ча­сам по­шу­кі не­вя­до­мых ма­гіл той вай­ны пе­ра­тва­ра­юц­ца ў ці­ка­выя рас­сле­да­ван­ні. На гэ­ты раз штурш­ком да дзе­ян­ня стаў фо­та­зды­мак, які тра­піў на во­чы вя­до­ма­му жур­на­ліс­ту і фа­то­гра­фу Ула­дзі­мі­ру Баг­да­на­ву — ча­ла­ве­ку, які шмат га­доў зай­ма­ец­ца тэ­май Пер­шай су­свет­най вай­ны і па пра­ве лі­чыц­ца экс­пер­там па па­ха­ван­нях гэ­та­га пе­ры­я­ду. Фо­та ва­ен­на­га ўра­ча Рус­кай ім­пе­ра­тар­скай ар­міі Аляк­санд­ра Зус­ма­но­ві­ча, зроб­ле­на ў 1916 го­дзе. На ім ад­люст­ра­ва­на све­жая ма­гі­ла пе­рад драў­ля­най царк­вой, крыж, на зва­рот­ным ба­ку — раз­бор­лі­вы над­піс: «Брац­кая ма­гі­ла за­гі­ну­лых ад удуш­лі­вых га­заў, пу­шча­ных пра­ціў­ні­кам су­праць ст. За­лес­се. 1916 г.».

— Гэ­та бы­ла ад­на з пер­шых най­мац­ней­шых га­за­вых атак во­ра­га, — рас­каз­вае Ула­дзі­мір Баг­да­наў. — Яна ад­бы­ла­ся ў ноч з 1-га на 2-е жніў­ня 1916 го­да (19-20 лі­пе­ня па ста­рым сты­лі). Сал­да­ты рус­кай ар­міі бы­лі не пад­рых­та­ва­ны. За­гі­ну­ла кры­ху больш за 280 вай­скоў­цаў, са строю бы­ло вы­ве­дзе­на 3846 ча­ла­век. Сён­ня вя­до­ма звыш
70 ім­ёнаў тых, хто за­гі­нуў. Ах­вя­ры той тра­ге­дыі слу­жы­лі ў Каў­каз­скай грэ­на­дзёр­скай ды­ві­зіі. Ся­род сал­дат гэ­тай ды­ві­зіі, да­рэ­чы, быў і Мі­ха­іл Зо­шчан­ка.

[caption id="attachment_61300" align="alignnone" width="600"] Фо­та­зды­мак ва­ен­на­га ўра­ча Аляк­санд­ра Зус­ма­но­ві­ча, зроб­ле­ны ў 1916 го­дзе.[/caption]

Вось што вя­до­мы пісь­мен­нік паз­ней рас­каз­ваў пра гэ­та ў сва­ёй кні­зе «Пе­рад узы­хо­дам сон­ца»: «Я стаю ў ако­пах і з ці­каў­нас­цю па­зі­раю на раз­ва­лі­ны мяс­тэч­ка. Гэ­та — Смар­гонь. <...>. Цям­нее. Я вяр­та­ю­ся ў сваю зям­лян­ку. Душ­ная лі­пень­ская ноч. Зняў­шы фрэнч, я пі­шу ліс­ты. Ужо ка­ля га­дзі­ны. Трэ­ба клас­ці­ся. Я ха­чу па­гнаць вес­та­во­га. Але рап­там чую ней­кі шум. Шум на­рас­тае. Я чую ту­пат ног. І браз­га­цен­не ка­цял­коў. Але кры­каў ня­ма. І ня­ма стрэ­лаў. Я вы­бя­гаю з зям­лян­кі. І рап­там са­лод­кая ўдуш­лі­вая хва­ля ахоп­лі­вае мя­не. Я кры­чу: «Га­зы!.. Мас­кі!..» І кі­да­ю­ся ў зям­лян­ку. Там у мя­не на цві­ку ві­сіць про­ці­ва­газ. Свеч­ка згас­ла, ка­лі я імк­лі­ва за­бег у зям­лян­ку. Ру­кой я на­ма­цаў про­ці­ва­газ і стаў на­цяг­ваць яго. За­быў­ся ад­крыць ніж­нюю за­тыч­ку. За­ды­ха­ю­ся. <...>. Мы ля­жым ча­ты­ры га­дзі­ны. Па­чы­нае свят­лець. Ця­пер ві­даць, як ідуць га­зы. Гэ­та не су­цэль­ная сця­на. Гэ­та клуб ды­му шы­ры­нёй у дзе­сяць саж­няў. Ён па­воль­на на­соў­ва­ец­ца на нас, пад­га­ня­ю­чы­ся ці­хім вет­рам. Мож­на ады­сці на­пра­ва або на­ле­ва — і та­ды ён пра­хо­дзіць мі­ма, не за­кра­на­ю­чы. Ця­пер не страш­на. <...>. Я рап­там ба­чу, што мно­гія сал­да­ты ля­жаць мёрт­выя. Іх — боль­шасць. Ін­шыя ж стог­нуць і не мо­гуць пад­няц­ца. Я чую гу­кі раж­ка ў ня­мец­кіх ако­пах. Гэ­та атрут­ні­кі іг­ра­юць ад­бой. Га­за­вая ата­ка скон­ча­на. Аба­пі­ра­ю­чы­ся на пал­ку, я цяг­ну­ся ў ла­за­рэт. На ма­ёй хуст­цы кроў ад жу­дас­ных ва­ні­таў. Я іду па ша­шы. Я ба­чу па­жоў­клую тра­ву і сот­ню здох­лых ве­раб'­ёў, якія зва­лі­лі­ся на да­ро­гу».

Са­праў­ды, у пра­цэнт­ных ад­но­сі­нах стра­ты бы­лі ка­ла­саль­ны­мі. Толь­кі ах­вяр удуш­лі­вай ата­кі маг­ло быць менш. Спра­ва ў тым, што рус­кія сал­да­ты яшчэ доб­ра не ве­да­лі, што гэ­та та­кое, і, на­ту­раль­на, не бы­лі пад­рых­та­ва­ны. Гэ­та ўжо по­тым яны смя­лей у па­доб­ных вы­пад­ках вы­ка­рыс­тоў­ва­лі мар­ле­выя па­вяз­кі, спе­цы­яль­ныя мас­кі, про­ці­ва­га­зы.

«Пер­ша­па­чат­ко­вы пах га­за­ва­га воб­ла­ка быў пры­ем­ны: пах­ла яб­лы­ка­мі, са­да­ві­ной, ско­ша­ным се­нам; пер­шыя ўды­хі га­зу не вы­клі­ка­лі не­пры­ем­на­га ад­чу­ван­ня, і ня­звык­лыя да га­за­вых на­па­даў сал­да­ты не спя­ша­лі­ся да сва­іх про­ці­ва­га­заў», — пі­саў по­тым у ра­пар­це ге­не­рал-лей­тэ­нант Каў­каз­скай грэ­на­дзёр­скай ды­ві­зіі Дзміт­рый Па­рскі.

[caption id="attachment_61299" align="alignnone" width="600"] Так вы­гля­дае ма­гі­ла ў За­лес­сі сён­ня.[/caption]

Пас­ля та­го, як Ула­дзі­мір Баг­да­наў аб­мер­ка­ваў фо­та­зды­мак з ад­на­дум­ца­мі, ён па­чаў збі­рац­ца ў да­ро­гу. «Быў фо­та­зды­мак, кан­крэт­ная па­дзея, зна­ка­вая ў гіс­то­рыі Пер­шай су­свет­най вай­ны, вя­до­мыя не­ка­то­рыя ім­ёны па­ха­ва­ных. Ста­ла ці­ка­ва па­гля­дзець на гэ­тае мес­ца, да­ве­дац­ца, дзе дак­лад­на зна­хо­дзіц­ца ма­гі­ла», — так ду­маў фа­то­граф пе­рад па­да­рож­жам.

Толь­кі на вяс­ко­вых мо­гіл­ках у За­лес­сі брац­кай ма­гі­лы не знай­шло­ся і бліз­ка. Больш за тое, пра яе на­ват ні­чо­га не на­гад­ва­ла. Ні­я­кіх за­чэ­пак. Ад­нак яны ўсё ж та­кі з'я­ві­лі­ся. Праў­да, перш Ула­дзі­мі­ру Баг­да­на­ву прый­шло­ся не­ад­ной­чы абы­сці мо­гіл­кі, каб ха­ця б знай­сці пры­клад­нае мес­ца, дзе ў са­вец­кія ча­сы ста­я­ла драў­ля­ная царк­ва, якая і бы­ла б ары­ен­ці­рам у да­лей­шым по­шу­ку. Не знай­шоў. І толь­кі ка­лі ён, рас­ча­ра­ва­ны, ужо збі­раў­ся з'яз­джаць, па­шчас­ці­ла на су­стрэ­чу.

— Гэ­та быў мяс­цо­вы жы­хар Аляк­сандр Броў­ка, яго ха­та зна­хо­дзіц­ца амаль ка­ля мо­гі­лак, — ус­па­мі­нае Ула­дзі­мір Ана­толь­е­віч. — Я ўжо сы­хо­дзіў і прос­та для ачыст­кі сум­лен­ня па­ка­заў яму фо­та­зды­мак. І трэ­ба ж та­кое! Ён не толь­кі ве­даў пра царк­ву, але і доб­ра яе па­мя­таў. Аляк­сандр Кан­стан­ці­на­віч па­ка­заў, дзе яна ста­я­ла, як бы­ла па­вер­ну­та.

І тут вы­свет­лі­ла­ся, што пус­ты пра­ма­ву­голь­нік, на які Ула­дзі­мір Баг­да­наў ад­ра­зу звяр­нуў ува­гу, ра­ней з'яў­ляў­ся фраг­мен­там цэнт­раль­най алеі мо­гі­лак, якая вя­ла ад ста­рой да­ро­гі да царк­вы. Храм ста­яў бо­кам да алеі і зна­хо­дзіў­ся зу­сім не­да­лё­ка ад цаг­ля­най кап­ліч­кі, якая ста­іць і сён­ня. Та­кім чы­нам, на яе і трэ­ба бы­ло ары­ен­та­вац­ца. Вя­до­ма, лепш бы­ло б на царк­ву, але ад яе, на жаль, не за­ста­ло­ся і сле­ду.

[caption id="attachment_61301" align="alignnone" width="600"] Пад­час уста­ноў­кі пом­ні­ка на брац­кай ма­гі­ле за­гі­ну­лых ад удуш­лі­вых га­заў пад Смар­гон­ню.[/caption]

Аляк­сандр Броў­ка па­ка­заў у тра­ве шэ­раг ка­мя­нёў, якія ўтва­ра­лі фун­да­мент бы­лой царк­вы. Па іх ста­ла зра­зу­ме­ла, што храм быў не­вя­лі­кі, а част­ка мес­ца, дзе ён ста­яў, ужо за­ня­та ма­гі­ла­мі. Па­ча­лі шу­каць ра­зам: раз­гляд­ва­ю­чы то фо­та­зды­мак, то мяс­цо­васць. Ад­нак усё роў­на не бы­ло ні­я­кіх за­чэ­пак. Па­куль Броў­ка не па­ка­заў на не­вя­лі­кі пом­нік у ме­та­ліч­най ага­ро­джы, які ад­люст­ра­ва­ны і на фо­та­здым­ку.

— Я на гэ­та на­ват ува­гі не звяр­нуў, шу­каў толь­кі ка­мя­ні-пом­ні­кі, — пры­зна­ец­ца Ула­дзі­мір Баг­да­наў. — А са­праў­ды, на ста­рым фо­та на­па­ло­ву сха­ва­ная за дрэ­вам, амаль упры­тык да царк­вы «пры­кле­і­ла­ся» ага­ро­джа з ма­лень­кім абел­іс­кам. Пры­гле­дзе­лі­ся: пом­нік ста­іць на па­ста­мен­це з трох плос­кас­цяў — та­кі ж, як і на мо­гіл­ках ця­пер. Пас­ля та­го, як з'я­ві­лі­ся два пунк­ты ка­ар­ды­на­таў, усё ас­тат­няе ака­за­ла­ся зу­сім прос­тым. Вар­та бы­ло ады­сці на пры­клад­нае мес­ца, ад­куль амаль 100 га­доў та­му мог зды­маць Зус­ма­но­віч, і вы­яві­лі­ся яшчэ аб'­ек­ты, якія вы­дат­на ўпісаліся ў наш «пазл». Не­ўза­ба­ве ста­ла зра­зу­ме­ла: мы знай­шлі мес­ца, дзе бы­ла брац­кая ма­гі­ла.

Пус­тое мес­ца, даў­но па­рос­лае тра­вой, вы­лу­ча­ла­ся з агуль­най кар­ці­ны. Больш поз­ніх па­ха­ван­няў там не бы­ло. «Ві­даць, мяс­цо­выя жы­ха­ры ве­да­лі, хто там па­ха­ва­ны, та­му і не ча­па­лі гэ­ты ўчас­так мо­гі­лак», — мяр­куе Ула­дзі­мір Ана­толь­е­віч.

Ад­нак пус­тым гэ­тае мес­ца бы­ло да ня­даў­ня­га ча­су. Сён­ня там су­час­ны пом­нік: ка­мен­ны фун­да­мент, крыж. Зда­ец­ца, так усё і бы­ло. І толь­кі чле­ны бе­ла­рус­ка­га даб­ра­чын­на­га фон­ду па­мя­ці Пер­шай су­свет­най вай­ны «Кро­кі», ку­ды і ўва­хо­дзіць Ула­дзі­мір Баг­да­наў, а так­са­ма мяс­цо­выя жы­ха­ры ве­да­юць, якія на­ма­ган­ні ім да­вя­ло­ся пры­клас­ці, каб сал­да­ты Вя­лі­кай вай­ны, на­рэш­це, на­бы­лі свой дом. Ня­хай і на тым све­це.

— Крыж, які ця­пер ста­іць на ма­гі­ле, зроб­ле­ны з ду­ба ў мас­тац­кім афарм­лен­ні мас­та­ка Ба­ры­са Ці­то­ві­ча, — рас­каз­вае член фон­ду «Кро­кі», адзін з удзель­ні­каў ства­рэн­ня пом­ні­ка Анд­рэй Ян­чу­ко­віч. — Па­коль­кі гэ­та ма­са­вае па­ха­ван­не, пом­нік па­ві­нен быў ад­па­вя­даць коль­кас­ці тых, хто тут спа­чы­вае. І, зда­ец­ца, мы спра­ві­лі­ся з па­стаў­ле­най за­да­чай. Ён хоць і не зу­сім вя­лі­кі, але ўраж­вае. На чор­ным ка­рэль­скім гра­ні­це бе­лы­мі лі­та­ра­мі паў­то­ра­ны над­піс, які быў на ста­рым кры­жы: «Тут спа­чы­ва­юць грэ­на­дзё­ры 14-га Гру­зін­ска­га, 15-га Тыф­ліс­ка­га, 16-га Мінг­рэль­ска­га і ні­жэй­шыя чы­ны 6-га пя­хот­на­га Лі­баў­ска­га пал­ка, атру­ча­ныя га­за­мі 20 лі­пе­ня 1916 г.».

Мес­ца па­мя­ці ства­ра­ла­ся лі­та­раль­на на даб­ра­чын­най асно­ве. Хто чым мог, тым і да­па­ма­гаў — як той ка­заў, кры­ха да кры­хі. Да гэ­тай спра­вы пад­клю­чы­лі­ся і мяс­цо­выя жы­ха­ры: ад­ны за­бяс­пе­чы­лі спе­цы­я­ліс­та­мі, ін­шыя да­па­маг­лі з транс­пар­там, ма­тэ­ры­я­ла­мі. Ра­зам з імі ва ўклад­цы плі­ты, уста­ноў­цы пом­ні­ка ўдзель­ні­ча­лі і школь­ні­кі. «Як­раз у та­кіх агуль­ных спра­вах і пра­яў­ля­ец­ца глы­бін­ная хрыс­ці­ян­ская сут­насць на­ша­га на­ро­да. Вель­мі важ­на, што і мо­ладзь не­абы­яка­вая да на­шай гіс­то­рыі. Бо ўся гэ­тая пра­ца ро­біц­ца ме­на­ві­та для пад­рас­та­ю­ча­га па­ка­лен­ня, якое не па­він­на за­бы­ваць сваю гіс­то­рыю», — мяр­куе Анд­рэй Ян­чу­ко­віч.

...Па­куль ся­род нас ёсць іні­цы­я­тыў­ныя лю­дзі, мы мо­жам быць спа­кой­ны­мі. Але крыўд­на, што гэ­та на сён­няш­ні дзень па­трэб­на толь­кі нам, бе­ла­ру­сам. А ў па­доб­ных не­вя­до­мых ма­гі­лах ля­жаць і вы­хад­цы з усёй бы­лой вя­ліз­най ім­пе­рыі. І як бы мы ні ха­це­лі, тая вай­на не скон­чыц­ца, па­куль не бу­дзе год­на па­ха­ва­ны яе апош­ні сал­дат.

Ве­ра­ні­ка КА­НЮ­ТА.

Фо­та Ула­дзі­мі­ра БАГ­ДА­НА­ВА