Пра складаны і неадназначны час, пра ролю асобы ў лёсе і развіцці велізарнай краіны і невялікай саюзнай рэспублікі — ва ўспамінах Уладзіміра Зімяніна, сына Міхаіла Васільевіча. Пачатак чытайце тут:
В'етнамскі гамбіт
А Хрушчоў працягваў зводзіць рахункі з Панамарэнкам. На чарговым партыйным з'ездзе Панцеляймона Кандратавіча вывелі са складу кандыдатаў у члены Прэзідыума ЦК і адправілі паслом спачатку ў Польшчу, а потым у Індыю. Міхаіла Зімяніна ў 1956 годзе «разжалавалі» з членаў ЦК у члены Рэвізійнай камісіі і адаслалі далей ад Масквы паслом у Дэмакратычную Рэспубліку В'етнам, якая толькі што перамагла ў вайне з французскімі каланізатарамі.
Неўзабаве пасля прыезду ў Ханой савецкі пасол на аснове інфармацыі, сабранай дыпламатамі пасольства і атрыманай па каналах ваеннай і палітычнай разведак, падрыхтаваў і накіраваў у Маскву шыфратэлеграму. У ёй паведамлялася пра тое, што ў выніку дзейнасці накіраваных з Кітая дарадцаў і некаторых членаў в'етнамскага кіраўніцтва, што знаходзіліся пад іх уплывам, краіна апынулася на мяжы грамадзянскай вайны. Кампанія па «ўпарадкаванні» складу кіруючай Партыі працоўных В'етнама і паскораная аграрная рэформа, якая праводзілася па кітайскіх рэцэптах, прывялі да масавых рэпрэсій. У турмах і лагерах апынуліся дзясяткі тысяч «накіраваных на перавыхаванне» в'етнамцаў, сярод якіх было нямала камуністаў.
Прачытаўшы падрыхтаваную Міхаілам Зімяніным тэлеграму, Хрушчоў раз'юшыўся: «Што за лухту піша гэты хлапчук?!» Анастасу Мікаяну, які знаходзіўся з афіцыйным візітам у Індыі, было дадзена ўказанне наведаць Ханой і разабрацца ў сітуацыі на месцы.
Мікаян прыляцеў у В'етнам. Як успамінаў Зімянін, «была спрэчка, нават лаянка», але паслу ўдалося даказаць сваю правату ў ацэнцы сітуацыі. Пасля перамоў з Мікаянам Старшыня кампартыі ДРВ Хо Шы Мін, па выразе Зімяніна, «заблакаваны рэфарматарамі», настаяў на прыбыцці ў Ханой аднаго з кітайскіх лідараў, члена Палітбюро ЦК Кампартыі Кітая Чэнь Юня, які займаўся эканамічнымі пытаннямі. У выніку двухдзённых дыскусій з удзелам савецкіх прадстаўнікоў была дасягнута дамоўленасць аб адкліканні кітайскіх інструктараў. На тэрмінова скліканым пленуме быў выбраны новы Генеральны сакратар Партыі працоўных В'етнама Ле Зуан, які да гэтага працаваў у падполлі ў Паўднёвым В'етнаме. Аграрную рэформу прыпынілі да «ліквідацыі перагібаў». Былі спынены рэпрэсіі, якія закранулі кожнага другога камуніста. Вызвалены з-за кратаў бязвінна асуджаныя.
Хо Шы Мін высока ацаніў падтрымку савецкага боку ў складанай для яго сітуацыі. Да пасла ён ставіўся з асаблівай сімпатыяй, часта запрашаў у сваю рэзідэнцыю, раіўся, адкрыта казаў пра набалелае, успамінаў пра сваю працу ў Камінтэрне. Зімянін адчуваў да Хо Шы Міна вялікую павагу, лічачы яго адным з самых выдатных палітычных дзеячаў сучаснасці. Нечым яны нават былі падобныя знешне: абодва маларослыя, хударлявыя, падцягнутыя, ветлівыя.
Праз шмат гадоў в'етнамскія сябры адзначаць з Міхаілам Васільевічам яго 70-годдзе, узнагародзіўшы Залатым ордэнам Хо Шы Міна за асаблівыя заслугі ў справе ўмацавання савецка-в'етнамскай дружбы.
Хрушчоў быў надзвычай усцешаны тым, што савецкім дыпламатам удалося дапамагчы в'етнамцам у пераадоленні цяжкага палітычнага крызісу. Аўтарытэт і ўплыў СССР узраслі не толькі ў В'етнаме, але і ва ўсім рэгіёне Паўднёва-Усходняй Азіі.
Паміж Дубчакам і Навотным
Пасля в'етнамскага эпізоду Хрушчоў змяніў стаўленне да Зімяніна. Пасля вяртання ў Маскву ў 1958 годзе Міхаіл Васільевіч быў прызначаны загадчыкам Далёкаўсходняга аддзела МЗС і зноў уведзены ў калегію міністэрства.
Зімянін суправаджаў Хрушчова ў паездцы ў Кітай у 1959 годзе. Перамовы з Маа Цзэдунам і іншымі пекінскімі лідарамі Мікіта Сяргеевіч ацэньваў як «сяброўскія, але безвыніковыя». Працай Зімяніна ён застаўся задаволены, пра што і сказаў сваім памочнікам.
Месца пасла ў Чэхаславакіі лічылася ў МЗС адным з найбольш прэстыжных — дзякуючы асабліваму характару савецка-чэхаславацкіх сувязяў як па дзяржаўнай, так і па партыйнай лініі. Да пачатку 1960-х гадоў кіраўнікі Савецкага Саюза разглядалі Чэхаславакію як найбольш надзейнага саюзніка. «З Савецкім Саюзам — на вечныя часы!» Гэтыя словы Клемента Готвальда, першага камуністычнага прэзідэнта краіны, сталі галоўным лозунгам, які надоўга вызначыў яе палітычны курс.
Па планах Хрушчова, на пасаду пасла ў Празе, якую перш займалі такія прафесійныя дыпламаты, як Валяр'ян Зорын і Мікалай Фірубін, варта было падабраць буйнога партыйнага работніка, пажадана з вопытам дыпламатычнай дзейнасці. Гэтую ідэю падтрымалі міністр замежных спраў Андрэй Грамыка і загадчык аддзела ЦК КПСС па сувязях з камуністычнымі і працоўнымі партыямі сацыялістычных краін Юрый Андропаў, які заняў гэты пост пасля венгерскіх падзей 1956-га. Па іх рэкамендацыі, ухваленай Хрушчовым, Надзвычайным і Паўнамоцным Паслом СССР у Чэхаславакіі быў прызначаны ў лютым 1960 года Міхаіл Васільевіч Зімянін.
Ён правёў у Празе пяць гадоў. З самага пачатку наладзіў добрыя адносіны з прэзідэнтам краіны Антанінам Навотным, з міністрам замежных спраў Вацлавам Давідам. Часта бываў у Браціславе, дзе абавязкова сустракаўся з Аляксандрам Сцяпанавічам, або Сашам, як любіў называць сябе ў коле расійскіх сяброў першы сакратар кампартыі Славакіі Аляксандр Дубчак.
Дубчак, які правёў дзіцячыя і юнацкія гады ў Савецкім Саюзе, дасканала валодаў рускай мовай і ў гутарках з Міхаілам Васільевічам абыходзіўся без перакладчыка. А гутаркі гэтыя часта насілі вельмі шчыры характар. Дубчак не хаваў сваёй непрыязнасці да Навотнага, які ўвасабляў, на яго думку, найгоршыя рысы партыйнага функцыянера.
Зімянін ведаў, што прэзідэнт плаціў Дубчаку той жа манетай, лічачы славацкага лідара выскачкам, кар'ерыстам, які незаслужана карыстаецца сімпатыяй Крамля.
Да пары да часу паслу ўдавалася змякчаць напружанасць у адносінах паміж Навотным і Дубчакам. Зімяніну даводзілася часта абараняць Дубчака ад незаслужаных абвінавачванняў і надуманых прэтэнзій з боку прэзідэнта і яго бліжэйшага акружэння. Натуральна, ён рэгулярна інфармаваў Маскву аб усіх перыпетыях знешне нармальнага палітычнага жыцця Чэхаславакіі, аб яе эканамічным развіцці, сацыяльных праблемах і, не ў апошнюю чаргу, аб утоеным, але жорсткім супрацьстаянні «прасавецкай» і «празаходняй» груповак у вышэйшым партыйным і дзяржаўным кіраўніцтве.
Чэхаславацкая кампартыя, яе лідары, дакладваў у Маскву Зімянін, усё больш адгароджваюцца ад рэальнага жыцця і, такім чынам, ад народных мас. Празмерна бюракратызаваны адміністрацыйны апарат, што выклікае ўсеагульную незадаволенасць. У краіне з развітой прамысловасцю відавочна недаацэньваецца навукова-тэхнічны прагрэс. У наяўнасці сур'ёзныя супярэчанні ў палітычных адносінах паміж чэхамі і славакамі. Антанін Навотны, на думку Зімяніна, «чалавек палітычна сумленны, але недастаткова падрыхтаваны і дальнабачны», не жадае заўважаць ім жа дапушчаныя пралікі і памылкі, а часам нават пагаршае іх непрадуманымі адміністрацыйна-каманднымі мерамі.
Пакідаючы Прагу ў 1965 годзе, Зімянін падзяліўся сваімі трывогамі з пераемнікам на пасадзе пасла С.В. Чырваненкам: «Становішча пагаршаецца!»
Антанін Навотны відавочна прайграваў бітву з апазіцыяй празаходняга дробнабуржуазнага толку, якая расла ў партыі. Нечаканую для яго адстаўку ў кастрычніку 1964 года Мікіты Хрушчова, якога шчыра лічыў сваім блізкім сябрам, Навотны ўспрыняў як асабістую абразу, паколькі Хрушчоў быў адхілены ад улады праз лічаныя дні пасля афіцыйнага візіту ў Чэхаславакію.
У ходзе першай жа сустрэчы ў Маскве з новымі савецкімі кіраўнікамі Леанідам Брэжневым і Аляксеем Касыгіным Навотны абвінаваціў Зімяніна ва ўтойванні важнай інфармацыі з Масквы і адначасова выказаў сумненні ў аб'ектыўнасці паведамленняў, якія перадаваў савецкі пасол.
У такой даволі напружанай сітуацыі Брэжнеў, быўшы чалавекам азартным, вырашыў рызыкнуць. Калі ўсе аргументы ў абарону савецкага пасла ў Празе, здавалася, былі вычарпаныя, Брэжнеў зрабіў даволі рызыкоўны ход. «Калі ласка, не гарачыся, таварыш Навотны, — адказаў ён лагодна. — Калі вы хочаце, мы пакажам вам усе шыфратэлеграмы Зімяніна». Навотны збянтэжана адмовіўся.
Тут дарэчы нагадаць пра тое, што зашыфраваныя тэлеграмы з пасольстваў, якія змяшчаюць, як правіла, найважнейшую і тэрміновую інфармацыю, заўсёды былі і, думаецца, яшчэ доўга будуць найбольш сакрэтнымі, і таму вельмі старанна аберагаюцца дыпламатычнымі дзяржаўнымі дакументамі.
Зімянін вярнуўся ў Маскву. Каля паўгода прапрацаваў у МЗС у якасці намесніка міністра замежных спраў, а ў верасні 1965-га па прапанове Леаніда Брэжнева і галоўнага ідэолага партыі Міхаіла Суслава быў прызначаны на пасаду галоўнага рэдактара цэнтральнага друкаванага органа КПСС, першай газеты краіны — «Правды».
За палітычным становішчам у Празе Зімянін працягваў уважліва сачыць і з горыччу і трывогай пераконваўся, што яго горшыя прадчуванні спраўджваюцца. У Чэхаславакіі наступалі смутныя часы.
Холад «Пражскай вясны»
У снежні 1967-га Брэжнеў у якасці Генеральнага сакратара ЦК КПСС наведаў Прагу з афіцыйным візітам. Вярнуўшыся, ён дзяліўся з бліжэйшым асяроддзем сваімі ўражаннямі ад паездкі:
— З першых хвілін, яшчэ ў аэрапорце, адчуў нешта не тое. Першы сакратар Навотны скардзіцца на сваіх членаў Прэзідыума. Тыя імкнуцца адклікаць мяне ўбок, а то і напрошваюцца на размову ледзь не ноччу, крыюць першага сакратара, які, маўляў, давядзе справу зусім да ручкі, калі яго не прыбраць. Хлопцы мае распавядаюць, што і ім з усіх бакоў шэпчуць ўсякае. Думаю: ну, заварушка тут у іх пачынаецца, і кожны цягне на свой бок, залучае ў саюзнікі. І навошта мне гэта? Кажу сваім: «Рыхтуйце самалёт, заўтра ляцім. Яшчэ не хапала ўліпнуць у іх унутраную сварку. Хай самі разбіраюцца».
Брэжнеў пакінуў Прагу са словамі: «Рабіце як хочаце!», якія і прадвызначылі далейшае развіццё падзей у Чэхаславакіі.
У студзені 1968-га партыю ўзначаліў Аляксандр Дубчак, які шчыра верыў у ідэю сацыялізму «з чалавечым тварам». Праз некалькі месяцаў Брэжнеў спытае Дубчака: «Калі ў вас сацыялізм з чалавечым тварам, то з якім жа ён у нас?».
Наступіла «Пражская вясна» з яе бурнымі дыскусіямі па пытаннях дэмакратызацыі партыі і краіны, шматлікімі мітынгамі з патрабаваннямі ачышчэння ад таталітарнага мінулага, спробамі правядзення рыначных рэформаў, адменай цэнзуры і «лібералізацыяй» сродкаў масавай інфармацыі. Улетку ў Празе ўжо гучалі заклікі да выхаду Чэхаславакіі з Варшаўскага Дагавора.
У канцы чэрвеня 1968 г. Зімянін наведаў Прагу па даручэнні кіраўніцтва ЦК КПСС «для дадатковага вывучэння сітуацыі». Яго візіт насіў, скажам так, неафіцыйны характар.
Другога ліпеня на пасяджэнні Палітбюро Міхаіл Васільевіч далажыў аб выніках сваёй паездкі:
— Становішча ў Кампартыі Чэхаславакіі вельмі складанае. Партыя, па сутнасці, расколата. Рашэнні Прэзідыума не выконваюцца нават яго членамі. Ганенне на актыўных партыйных работнікаў, якія стаяць на правільных пазіцыях, праводзіцца з бязлітаснай сілай. Больш за дзвесце сакратароў абкамаў і гаркамаў аказаліся выкінутымі на вуліцу без якога-небудзь матэрыяльнага забеспячэння.
— Вы малюеце даволі змрочную карціну, — у голасе Брэжнева прагучала незадаволенасць. — Ну і што ж нам рабіць, на вашу думку?
Пасля секунднай паўзы Зімянін адказаў:
— Мы шмат гаворым, раімся, але да гэтага часу не дапамаглі здаровым сілам у чэхаславацкай кампартыі выпрацаваць праграму іх барацьбы супраць правых. Трэба тэрмінова склікаць нараду брацкіх партый і абмеркаваць становішча ў Чэхаславакіі.
Пералічыўшы захады, якія трэба прыняць у мэтах палітычнага выхаду з крызісу, Зімянін выступіў супраць прапановы пакінуць савецкія воінскія часці на тэрыторыі Чэхаславакіі пасля заканчэння манеўраў войскаў краін — удзельніц Варшаўскага Дагавора, на чым настойвалі Мікалай Падгорны, Арвід Пельшэ, Павел Шолах, Юрый Андропаў.
Схіляючыся да палітычных метадаў уплыву на чэхаславацкае кіраўніцтва, Брэжнеў асцярожнічаў: «Нам важна дакладна зразумець цяпер, ці не памыляемся мы ў ацэнцы падзей у Чэхаславакіі. Ад гэтага будуць залежаць усе нашы захады». Сваім набліжаным Брэжнеў абвясціў, што ў выпадку страты Чэхаславакіі ён пакіне пасаду Генеральнага сакратара.
Працяглыя і складаныя перамовы савецкіх і чэхаславацкіх кіраўнікоў, у тым ліку беспрэцэдэнтная пяцідзённая сустрэча ўсіх членаў Палітбюро ЦК КПСС і Прэзідыума ЦК КПЧ у Чыерне-над-Цісай, нарады лідараў краін — удзельніц Варшаўскага дагавора ў Дрэздэне, Варшаве, у Браціславе не прынеслі жаданых вынікаў ніводнаму з бакоў.
У ноч з 20 на 21 жніўня 1968 года ў Чэхаславакію ўвайшлі войскі Савецкага Саюза, Польшчы, ГДР, Балгарыі і Венгрыі.
У ваенна-тэхнічным плане гэтая аперацыя была ажыццёўлена бездакорна. Нечакана для разведак НАТА, за лічаныя гадзіны па паветры і па сушы ў цэнтр Еўропы былі перакінуты сотні тысяч салдат, без кровапраліцця захоплены аэрадромы, іншыя важныя ваенныя аб'екты. Савецкая Армія, як і войскі саюзнікаў, мела найстражэйшы загад: «Агню па брацкім чэхаславацкім народзе не адкрываць!»
Трэба аддаць належнае і чэхаславацкім салдатам, якія, сашчапіўшы зубы, выканалі загад прэзідэнта Людвіка Свобады і міністра абароны М. Дзура не аказваць супраціўлення войскам, якія ўварваліся на іх радзіму.
Брэжнеў быў задаволены тым, як завяршылася «чэхаславацкая эпапея». Па яго перакананні, параўнальна недарагой цаной удалося адстаяць найвышэйшыя інтарэсы СССР і ўсёй сацыялістычнай садружнасці, захаваць стабільнасць у Еўропе.
Дубчак заставаўся пры ўладзе да красавіка 1969 года, паступова здаючы свае пазіцыі больш лаяльным да Масквы дзеячам. З палітычнага нябыту ён вярнуўся ў канцы 1980-х гадоў у выніку «аксамітнай рэвалюцыі», узначаліўшы Нацыянальны сход Чэхаславакіі, але такіх вяршыняў папулярнасці на радзіме і за мяжой, як у часы «пражскай вясны», ужо не дасягнуў. Шмат чутак спарадзіла яго нечаканая і недарэчная гібель у аўтакатастрофе.
Хоць становішча ў Празе ў жніўні 1968 года не натхняла да сумненняў, Зімянін не мог не разважаць наконт таго, наколькі былі неабходныя і правамерныя прынятыя СССР і яго вернымі саюзнікамі дзеянні па «абароне заваёў сацыялізму ў Чэхаславакіі».
Вярнуўшыся да гэтай тэмы ў 1990-я гады, Міхаіл Васільевіч зрабіў такі запіс: «Усё ж гэтая аперацыя ў палітычных адносінах была памылковай. Па сваіх метадах яна нагадвала традыцыйныя метады вялікіх у мінулым каланіяльных дзяржаў, якія цяпер прэтэндуюць на галоўную ролю ў міжнародных справах».
У лабірынтах Крамля
Без малога 11 гадоў, даўжэй за любога свайго папярэдніка, займаў пасаду галоўнага рэдактара «Правды» Міхаіл Васільевіч Зімянін. Працаваў апантана, з раніцы да ночы. Яго стараннямі газета стала выходзіць штодня на шасці палосах.
Адзін з самых блізкіх таварышаў Зімяніна, які праслужыў з ім доўгія гады — ад «Правды» да ЦК — Барыс Іванавіч Стукалін успамінаў:
«Мне незвычайна пашанцавала, што працаваць прыйшлося разам з Міхаілам Васільевічам Зімяніным, чалавекам крыштальнай чысціні, шчырым, добрым і спагадным, непахісным у сваіх перакананнях. Для мяне ён быў і застаецца ўвасабленнем усяго лепшага, што ёсць у беларускім народзе...»
Акрамя працы над бягучымі нумарамі газеты, Міхвас, як яго за вочы клікалі ў рэдакцыі, праводзіў штодзённыя нарады рэдкалегіі, паспяваў папрацаваць з аддзеламі рэдакцыі, прымаць аўтараў, наведвальнікаў, удзельнічаць у розных сходах, пасяджэннях і да т.п. Трэба мець на ўвазе таксама, што ён быў кіраўніком Саюза журналістаў СССР. Нагрузка проста-такі неймаверная!
«Я шмат чым абавязаны яму па-чалавечы, — успамінае Яўген Прымакоў, які працаваў пад кіраўніцтвам Зімяніна ў 1960-х гадах у газеце «Правда». — Напрыклад, хаця б тым, што ён катэгарычна запрацівіўся ўжо падрыхтаванай рэдакцыяй маёй камандзіроўкі на поўдзень Аравіі, у партызанскі атрад у Дафа́ры, які вёў узброеную барацьбу супраць англічан, што ўсё яшчэ кіравалі ў Адэне. «Гэта занадта небяспечна, я даражу табой», — такія словы Міхаіла Васільевіча мяне кранулі да глыбіні душы, хоць па-журналісцку ох як хацелася даць матэрыял у «Правду» з месца баёў».
У 60 гадоў Міхаіл Васільевіч Зімянін атрымаў адну з найвышэйшых узнагарод дзяржавы — Залатую Зорку Героя Сацыялістычнай Працы. Праз паўтара года быў абраны на адну з самых высокіх пасад у кіруючай Камуністычнай партыі Савецкага Саюза — сакратаром яе Цэнтральнага Камітэта.
Вядомы дыпламат і навуковец-афрыканіст Анатоль Андрэевіч Грамыка распавёў пра сваю сустрэчу з Зімяніным ужо ў якасці сакратара ЦК КПСС у сваёй кнізе «Андрэй Грамыка. Лабірынты Крамля».
«Міхаіл Васільевіч сустрэў мяне ў сваёй звычайнай строгай манеры. Як у многіх кабінетных работнікаў, твар яго быў попельна-шэрым. Гэты невысокі чалавек валодаў, аднак, характарам моцным, неспакойным і калючым. У мінулым, у гады барацьбы з фашызмам, Зімянін, выяўляючы адвагу, быў партызанам, не раз глядзеў у твар смерці. Відавочна, лічыў, што адно гэта робіць яго бясхібным. У сакратарыяце ён курыраваў навуку і грамадскія арганізацыі. Кіраваў гэтым важным участкам савецкага жыцця жорстка і бескампрамісна, быўшы асабліва непрымірымым да любых адхіленняў на практыцы ад тэорыі марксізму-ленінізму, у тых рамках, зразумела, як ён яе сам прымаў... У цэлым Зімянін мне падабаўся. Ён шчыра перажываў за Савецкую ўладу і за сацыялізм. Ён для іх, безумоўна, многае зрабіў. З размоў з ім у мяне склалася цвёрдае ўражанне, што Міхаіл Васільевіч асабліва перажываў за рускі народ, лічыў, што яго патрэбы ў дзяржаве задавальняюцца вельмі недастаткова. Зімянін у складзе савецкага кіраўніцтва быў сапраўдным русафілам. Але ён, гэтак жа як і Грамыка, працаваў у сістэме, якая наскрозь была прасякнута духам правадырства. Гэтая сітуацыя скоўвала ўсіх без выключэння, у тым ліку і яго таксама».
Успамінаючы вясну 1983-га, Міхаіл Васільевіч Зімянін запісаў у дзённіку: «Тады Андропаў сказаў, што мае намер увесці мяне ў Палітбюро ЦК, але пры ўмове пэўных змен у маіх паводзінах. Ён казаў пра гэта не раз... Я адхіліў яго прапанову». Упартасць Зімяніна «спыніла іх шматгадовую бескарыслівую дружбу». Праўда, дружбу гэтую часам азмрочвалі эпізоды, якія Зімянін прымушаў сябе расцэньваць як непазбежныя з-за характару працы Андропава на пасадзе кіраўніка КДБ.
У красавіку 1983-га адбылася апошняя гутарка сам-насам двух старых сяброў — Міхаіла Васільевіча і Юрыя Уладзіміравіча.
Спачатку Андропаў быў настроены лагодна.
— Рыхтуйся, Міша. Пасля Пленума ЦК атрымаеш суслаўскую спадчыну. Папрацуем разам. Хачу табе сказаць, што можаш разлічваць на падтрымку Аліева. Ты ведаеш, ён вядзе ў Саўміне транспарт і сацыяльную сферу, такім чынам, на ім і пытанні культуры...
— Юрый Уладзіміравіч, — не стрымаўся і перапыніў Генеральнага сакратара Зімянін, — пры ўсёй маёй павазе да Гейдара Аліевіча... Скажы мне, ці разумна было даручаць яму, выхадцу з Закаўказзя, пытанні рускай культуры?!
Павісла няёмкая паўза, якую парушыў Андропаў.
— Пагаворым пра іншае, Міхаіл Васільевіч, — ціха прамовіў ён, гледзячы кудысьці ўбок. — Вы адказваеце за ідэалогію, за яе чысціню. Ці не пара заклікаць да парадку нашых русістаў, якія зарваліся?
— Русістамі, Юрый Уладзіміравіч, як я разумею, называюць на Захадзе спецыялістаў па рускай мове і літаратуры, — нягучна, але цвёрда сказаў Зімянін. — Калі вы маеце на ўвазе вядомых гісторыкаў і літаратараў патрыятычнага напрамку, «славянафілаў», як іх вельмі ўмоўна называюць некаторыя нашы калегі, то хачу вам далажыць, што займацца іх перавыхаваннем і ўжо тым больш падвяргаць іх пераследу або якім-небудзь пакаранням я не маю намеру. І вам шчыра не раю гэтым займацца.
Выпрабавальна зірнуўшы на Зімяніна, Андропаў моўчкі падняўся з-за стала, даючы зразумець, што размова скончана.
Абранне Міхаіла Васільевіча ў Палітбюро не адбылася. На працягу наступных месяцаў Андропаў і Зімянін падтрымлівалі падкрэслена афіцыйныя адносіны.
Увечары 21 лістапада 1983 г. на службовай дачы Зімяніна пачуўся званок тэлефона крамлёўскай сувязі.
— Міша, — пачуў Зімянін ціхі тонкі голас Андропава, — тэлефаную, каб павіншаваць цябе з днём нараджэння. Здароўя табе, пажыць даўжэй.
Андропаў гаварыў павольна, цяжка дыхаючы: «Міша, калі зможаш, прабач мне...». У трубцы пачуліся частыя гудкі.
«Да абрання Андропава Генеральным сакратаром, — пісаў Міхаіл Васільевіч у дзённіку, — нас звязвала даўняе сяброўства. Мяне прываблівалі ў ім жывы розум, тактоўнасць, добразычлівасць. Але гады працы ў Камітэце дзяржбяспекі рэзка змянілі яго. Ён стаў больш жорсткім, насцярожаным, непрымірымым. Асаблівых рэпрэсій, праўда, не дапускаў. Не было ў яго рэпутацыі карніка.
Праца ў КДБ, з аднаго боку, давала яму поўную інфармацыю пра ўсе негатыўныя з'явы ў краіне, а з другога — пазбаўляла магчымасці набыць неабходны адміністрацыйна-гаспадарчы вопыт. Андропаў прыйшоў да кіраўніцтва краінай, не маючы якасцяў, якімі валодалі такія вядомыя кіраўнікі, як Аляксей Касыгін або Дзмітрый Усцінаў.
Не хачу казаць пра яго благога, але я не мог прымірыцца з некаторымі яго прынцыповымі поглядамі і перакананнямі, што і вызначыла наш канчатковы разрыў».
Характэрна, што Міхаіл Васільевіч устрымліваўся ад выказванняў наконт версіі, якая распаўсюдзілася пасля скону Андропава (пра яго дачыненне да сыходу з жыцця такіх буйных палітычных дзеячаў, як Фёдар Кулакоў, Андрэй Грэчка, Міхаіл Суслаў і, нарэшце, Леанід Брэжнеў).
Вядома, што ў лістападзе 1982 года павінен быў адбыцца Пленум ЦК, на якім кіраўніцтва партыяй і краінай перайшло б да Уладзіміра Васільевіча Шчарбіцкага, Першага сакратара ЦК Кампартыі Украіны. Брэжневу была падрыхтавана ганаровая пасада Старшыні КПСС. Казалі, што на гэтым Пленуме Андропаў пойдзе ў адстаўку па стане здароўя. Сур'ёзнасць брэжнеўскіх намераў пацвердзіў Іван Васільевіч Капітонаў, які доўгія гады займаў пасаду сакратара ЦК КПСС па пытаннях кадравай палітыкі. За два тыдні да смерці Брэжнеў запрасіў яго ў свой кабінет і сказаў: «Бачыш гэтае крэсла? Праз месяц у ім будзе сядзець Шчарбіцкі. Усе кадравыя пытанні вырашай з улікам гэтага». Гэтую версію пацвердзіў у сваіх успамінах былы Першы сакратар Маскоўскага гаркама партыі Віктар Грышын. У гаражы асаблівага прызначэння Дзявятага ўпраўлення КДБ, які абслугоўваў вышэйшых асоб партыі і дзяржавы, рыхтавалася машына для Шчарбіцкага. Але гэтым планам, як вядома, не наканавана было спраўдзіцца. Пасля раптоўнай смерці Л.І. Брэжнева 10 лістапада 1982 года Генеральным сакратаром выбралі Андропава. За ўсе месяцы яго знаходжання ва ўладзе Уладзімір Шчарбіцкі ні разу не пераступіў парог андропаўскага кабінета.
«Заява ста дзесяці»
На студзеньскім Пленуме ЦК КПСС 1987 года Міхаіл Васільевіч Зімянін быў вызвалены ад абавязкаў сакратара ЦК КПСС з класічнай фармулёўкай — «па стане здароўя». У гэтым выпадку фармулёўка цалкам адпавядала рэчаіснасці. У Міхаіла Васільевіча была цяжкая форма астмы.
На працягу двух гадоў Зімянін заставаўся ў складзе Цэнтральнага Камітэта, пакуль Генеральны сакратар ЦК КПСС Міхаіл Гарбачоў не адважыўся пазбавіцца ад вялікай групы старых камуністаў, якія аказвалі пэўны стрымальны ўплыў на палітыку, якая праводзілася ім і яго найбліжэйшымі паплечнікамі Аляксандрам Якаўлевым і Эдуардам Шэварнадзэ.
У красавіку 1989-га Міхаіла Васільевіча запрасілі на Старую плошчу да Гарбачова. У прыёмнай сакратарыята сустрэчы з Генеральным сакратаром чакалі яшчэ дзесяць пенсіянераў — членаў ЦК.
Старыя на працягу паўтары гадзіны ўважліва слухалі абцякальныя развагі Гарбачова пра сітуацыю ў краіне, свеце, пра неабходнасць абнаўлення партыйнага кіраўніцтва.
Першым не вытрымаў Зімянін: «Міхаіл Сяргеевіч, ты прама скажы, што ад нас трэба Палітбюро? Увесці ў ЦК маладых? Калі ласка. Шмат хто з нас выйшлі на пенсію, просьбы аб вызваленні напішам. Гэтага ты хочаш?»
Гарбачоў быў задаволены: «Ну, увогуле вы маю думку зразумелі правільна».
На наступны дзень у Гарбачова сабралася ўжо больш за сотню чалавек. Генеральны сакратар, паказваючы на Зімяніна і іншых удзельнікаў учарашняй сустрэчы, абвясціў: «Вось адзінаццаць паважаных членаў ЦК праявілі ініцыятыву, так бы мовіць, для прыцягнення да кіравання партыяй маладых энергічных кадраў. Для перабудовы гэта важна. А як вы лічыце, таварышы?». «Таварышы» ўсё зразумелі і здалі свае мандаты на бліжэйшым Пленуме ЦК. Такім чынам з ЦК было выведзена 110 самых вопытных, заслужаных камуністаў.
«Заяву ста дзесяці» аб складанні паўнамоцтваў членаў ЦК па просьбе Генеральнага сакратара напісаў Зімянін. Пасля пленума Гарбачоў запрасіў да сябе Міхаіла Васільевіча і падзякаваў яму за падтрымку.
— Адно б вам хацеў сказаць напрыканцы, Міхаіл Сяргеевіч, — цяпер на «вы» звярнуўся да Гарбачова Зімянін. — Больш трэба думаць пра рускі народ, берагчы яго. У ім уся моц дзяржавы. Паклапаціцеся пра яго...
— Пачакай, пачакай, Міхаіл Васільевіч, — заўсміхаўся Гарбачоў, — ды ты, аказваецца, дзяржаўны...
На тым размова і скончылася.
«Люблю маё пакаленне»
Мабыць, былі падставы прылічыць М.В. Зімяніна да скрытых абаронцаў так званай «Рускай партыі» ў Мікалая Мітрохіна, аўтара кнігі «Руская партыя. Рух рускіх нацыяналістаў у СССР. 1953—1985 гады». Думаецца, што назву «Руская партыя», як і паняцце «русісты», гісторыю з царскім сервізам на вяселлі дачкі Рыгора Раманава, з залатым пярсцёнкам Брэжнева, з незлічонымі дыяментамі яго дачкі і многія іншыя сюжэты, што выклікаюць праведны грамадзянскі гнеў, стварылі птушаняты гнязда Андропава з Пятага «ідэалагічнага» ўпраўлення КДБ СССР.
Для іх таямнічая «Руская партыя» была вельмі зручным і ёмістым кошыкам, куды звальваліся без разбору ўсе патрыятычна настроеныя групы або асобныя людзі.
У 1970-я гады ў ЦК КПСС літаральна хлынуў паток лістоў, у якіх удзельнікі падполля і партызанскага руху ў гады Вялікай Айчыннай вайны скардзіліся на несправядлівае да іх стаўленне ўлад, якія не прызнавалі іх заслуг у барацьбе з фашысцкімі акупантамі. Асабліва шмат скаргаў прыходзіла з Украіны. Імёны многіх падпольшчыкаў па меркаваннях канспірацыі не заносіліся ў партызанскія спісы, і гэта служыла падставай для адмовы ў выдачы ветэранскіх пасведчанняў.
На працягу трох дзён прадстаўнікі партыйных органаў Украіны, Беларусі, шэрагу абласцей Расіі, а таксама ваенныя і чэкісты абмяркоўвалі гэтую праблему. На нарадзе, скліканай па ініцыятыве Зімяніна, было вырашана: калі ўдзел у партызанскіх аперацыях і ў падполлі пацвярджаецца сведкамі, удзельнік атрымлівае адпаведныя дакументы. Зімянін прапанаваў прыраўняць падпольшчыкаў да партызанаў. Гэтага не было зроблена, нягледзячы на шматлікія звароты, ні пры Сталіне, ні пры Хрушчове. А барацьба ў падполлі была не менш рызыкоўнай, чым бітвы ў партызанскіх атрадах, і часта заканчвалася гібеллю падпольшчыкаў у фашысцкіх засценках.
Першапачаткова Міхаіл Суслаў успрыняў гэтую прапанову з сумненнем: «Міша, а не атрымаем мы ў выніку тысяч сто ліпавых партызанаў?».
— Выключыць такую верагоднасць нельга, затое мільёны, нарэшце, адчуюць справядлівае да сябе стаўленне. Ім будзе чым ганарыцца, будзе што расказаць унукам, — адказаў Зімянін.
Да гонару Суслава, ён вагаўся нядоўга. Далажыў Брэжневу, а той адразу даў згоду.
За два гады напружанай працы партыйцаў, ваенных, чэкістаў колькасць удзельнікаў партызанскага руху ва Украіне павялічылася на мільён і склала паўтара мільёна чалавек. Да радасці сваёй атрымалі пасведчанні сотні тысяч змагароў з фашызмам у Расіі і шматпакутнай Беларусі, якая страціла ў вайне больш за тры з паловай мільёны сваіх грамадзян, кожнага трэцяга...
Бацька быў шчаслівы, калі яго запрасілі ўдзельнічаць у падрыхтоўцы зборніка «Жывая памяць», прысвечанага пяцідзесяцігоддзю Вялікай Перамогі. Артыкул Зімяніна як аднаго з арганізатараў партызанскага руху адкрываў раздзел дакументальных сведчанняў пра ўсенародную барацьбу з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Ён паспеў убачыць сваю працу надрукаванай.
Асабліва востра ўсведамляючы хуткацечнасць адведзенага яму часу, Міхаіл Васільевіч Зімянін спяшаўся выказаць на паперы самае важнае з таго, што ён, пакутуючы начамі ад разважанняў, якія перапаўнялі яго, цвёрда вызначыў для сябе ў канцы жыцця:
«Я шмат у чым грэшны. Шмат чаго не зрабіў. Шмат пра што не думаў. Шмат у чым памыляўся. Дапусціў шмат памылак. Суцяшае толькі тое, што заўсёды стараўся сумленна служыць Радзіме. З гэтым і памру!
Люблю маё пакаленне, некалі магутнае, а цяпер яно нагадвае высечаны лес. Нам выпаў гонар працаваць і змагацца на працягу большай часткі адыходзячага дваццатага стагоддзя, па маім разуменні, аднаго з самых супярэчлівых перыядаў у жыцці ўсяго чалавецтва».
Такі апошні запіс у бацькавым дзённіку.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».