Вайна — гэта жахліва

У медыцыне існуе паняцце фантомнай канечнасці. Пасля ампутацыі чалавек не адчувае страты. Яму падаецца, што рука ці нага па-ранейшаму пры ім. Страчаная канечнасць нават баліць фантомным болем. А калі страціць не руку, а чалавека, які быў часткай цябе? Усё тое ж самае. Проста будзеш не цягнуць за кубкам фантомную руку, а казаць фантомнаму чалавеку: «Саша, вынесі смецце...»

«Саша, вынесі смецце» — п'еса аднаго з самых вядомых сучасных украінскіх драматургаў Наталлі Варажбіт. Палкоўнік украінскай арміі, начальнік кафедры Вайсковай акадэміі, а для жонкі і падчаркі проста Саша, раптоўна памірае ад сардэчнага прыступу на падлозе ў ванным пакоі. Жонка Каця і цяжарная падчарка Аксана рыхтуюць памінкі, праз год ставяць помнік на магіле, вучацца жыць без Сашы. Аднак яго фантом увесь час разам з імі. Напачатку — збольшага адмоўны. Каця з крыўдай за тое, што засталася адна, прыгадвае не лепшыя моманты сямейнага жыцця: піў, усё сама, нічога добрага не бачыла. Праз год боль страты крыху прытупляецца і вобраз Сашы кананізіруецца — такі ўжо быў харошы: і Аксанку за сваю лічыў, і сапраўдны мужык, і жылі за ім як за каменнай сцяной. Нарэшце Саша прыходзіць да сваякоў з таго свету і абвяшчае пра сваё рашэнне вярнуцца, каб прыняць удзел у шостай мабілізацыі. На тым свеце шмат афіцэраў, якія імкнуцца прыняць удзел у ваенных дзеяннях, аднак патрабуецца дазвол родных. Але Каця і Аксана рашуча адмаўляюцца ад такога ўваскрасення. Невыноснасць думкі, што Сашу могуць забіць на вайне, куды жахлівей, чым радасць ад яго вяртання...

Антываенную п'есу Наталлі Варажбіт паставіў у Беларускім дзяржаўным маладзёжным тэатры рэжысёр больш вядомы шырокай публіцы як драматург — Дзмітрый Багаслаўскі. Адсюль, пэўна, і асаблівая ўвага да тэксту, у якім Н. Варажбіт спалучае містычную фабулу з простымі жыццёвымі дыялогамі. У пэўныя моманты акцёры забываюцца на побытавае маўленне і пачынаюць бясконца паўтараць свае рэплікі, сакралізуючы тэкст, падкрэсліваючы містычнасць таго, што адбываецца.

Адзін з ключавых момантаў рэжысёрскага рашэння — выбар прасторы. Гэты тэатральны сезон увогуле дазваляе спадзявацца, што даўняя мара тэатральнай супольнасці пра асваенне новых камерных ці нетэатральных пляцовак паціху пачынае спраўджвацца. Адкрылася камерная сцэна ў Купалаўскім, абжыты сутарэнні Маладзёжкі. Так, каб паглядзець «Саша, вынесі смецце» 40 гледачам даводзіцца спускацца ў падвал. Спектакль пачынаецца яшчэ ў момант праходу ўздоўж светлых сцен ды серабрыстых трубаў. Такія сабе 40 Арфеяў, што спускаюцца ў царства мёртвых...

Сцэнічная пляцоўка паўстае перад гледачамі ў аўтэнтычным выглядзе — тэхнічныя канструкцыі, планіроўка захаваныя. Адзінае, без чаго не абысціся, — тэатральнае святло. Дарэчы, святло ў спектаклі выконвае функцыю своеасаблівай мяжы ці яе адсутнасці. Так, дзверы ў той свет ззяюць блакітным. Уваходзіць і выходзіць з іх толькі Саша. Цвердапаліўны кацёл, у якім з'яўляецца неабходнасць з-за магчымых наступстваў ваенных дзеянняў, увасабляецца чырвонымі водбліскамі акурат на гледачах, уключае залу ў дзеянне, стварае атмасферу трывогі і ілюзію катла ваеннага. У памяці ўсплывае музейны муляж, панарама з танкамі і салдацікамі, а потым кадры з сучасных навінаў...

Па баках сцэны — шэсць тэлевізараў. На іх экранах часам з'яўляюцца рэмаркі, што яшчэ раз падкрэслівае асаблівую ўвагу рэжысёра да тэксту. У адной са сцэн на экранах візуалізуюцца фрэскі з зямнога жыцця Сашы (гэта ўласна і завяршае кананізацыю яго вобраза). Большую ж частку дзеяння на экранах — тэлевізійны шум. Прывітанне з мінулага, бо дзе ж ты яго ўжо сёння пабачыш па тэлевізары, той шум? Спроба перамясціць гледача ў стан калі ён ноччу прачынаецца каля такога экрана? Прыкмета невядомага, трывожнага, безчасовага?

Гэта спектакль простых і эфектных рашэнняў (сцэнаграфія Вольгі Грыцаевай; касцюмы Вікторыі Ця-Сен). Помнік на магіле Сашы паўстае з кавалка цеста, які Каця раскатала на памінальныя піражкі. Прасціну цеста вешаюць на аўтэнтычную металічную канструкцыю па левым баку сцэны. Каця робіць у цэнтры круглую дзірачку... Напачатку такое рашэнне падаецца крыху нязграбным, але праз колькі хвілін цеста выцягваецца — і побач з лампадкай і штучнымі кветкамі паўстае вядомая кожнаму мадэль помніка са скошаным краем і авальным медальёнам унутры.

Акцёры ідуць услед за рэжысёрам у пошуках новай шчырасці ва ўвасабленні сучаснага тэксту. Яны фіксуюць паўсядзённасць, найперш у маўленні. Найлепш для вобразаў, створаных акцёрскім ансамблем (Аляксандр Пашкевіч, Наталля Анішчанка і Любоў Пукіта), падыдзе слова шараговасць. Але ў найлепшым сэнсе, сінонім якога — пазнавальнасць. Падаецца, што за дзвярамі кожнай другой кватэры знойдзецца такая ж сям'я.

Акцёры і рэжысёр дэкларуюць тое, што напісаў драматург. У п'есе «Саша, вынесі смецце» Наталля Варажбіт не займае ніякіх палітычных пазіцый. Яна пераносіць ваенны канфлікт у плоскасць гендарных адносін, звяртаючыся да архетыпаў: мужчынскага абавязку ісці на вайну і жадання жанчыны гэтага не дапусціць. П'еса Варажбіт — выразнае антываеннае выказванне. Драматург падкрэслівае, што вайна, абсалютна любая вайна — гэта жахліва. Настолькі, што мёртвыя прагнуць вярнуцца адтуль, адкуль ніхто не вяртаецца. Настолькі, што калі прапанаваць жанчыне вярнуць каханага з таго свету, дзеля таго, каб адправіць яго на вайну, яна адмовіцца...

...Шлях большасці гледачоў, што выходзяць з Маладзёжнага тэатра, пралягае акурат каля Вайсковых могілак. Вайсковых... За агароджай відаць помнікі са скошаным краем і медальёны-фотаздымкі. Мне здаецца, фінал спектакля адбываецца менавіта тут, калі гледачы ідуць пасля прагляду ўздоўж шэрагаў помнікаў...

Алена Мальчэўская