...Калі б наш чалавек гадоў 30—35 таму «ўваліўся» ў нейкі летаргічны сон, а сёння ўзяў ды прачнуўся, то... скапыціўся б, мусіць, насамрэч — прынамсі, у каўбасным аддзеле любога з сучасных «маркетаў»: такая там процьма найменняў, столькі відаў, гатункаў, вытворцаў... Амаль камунізм, калі б не цэны...
А некалі ж што было — з больш-менш даступных — «чайная» ды «маскоўская». Ну ліверка — на кожны дзень. І то, каб купіць, у чарзе настаішся. Ды і возьмеш не колькі хочаш, а колькі дадуць, бо трэба ж, каб на ўсіх хапіла.
Варта сказаць: тады смачныя каўбасы былі (магчыма таму, што елі радзей?): выпіць таго ж «Вермутовіча» і закусіць не плаўленым сырком, а, прыкладам, «маскоўскай» і хораша было, і сытна.
Адзінае, што псавала трохі настрой, дык тое, што існавалі дзесь іншыя прадукты, якіх на прылаўках, у шырокім, што называецца, доступе ніколі не было, але ў прыродзе, але ў спецпайках, у розных там сталах заказаў... Для так званых блатных, для «белых» людзей.
Каўбаса з гучнай назвай «доктарская» была тады амаль як сёння чорная ікра: усе ведалі, што гэта смачна, але каштавалі — хіба адзінкі.
Помню, мне таксама неяк пашчасціла: займеў я адпаведны талон (знаёмец адшкадаваў — работнік мясакамбіната. Яны там усе раз ці два на месяц мелі права ў пэўных крамах дэфіцытам атаварвацца. І вось я горды і шчаслівы, што парадую сёння сям'ю, еду з работы дадому, заходжу па дарозе ў паўпустую краму і губляюся: дзе ж тут браць тую «доктарскую», калі навідавоку — у вітрынах ды халадзільніках — толькі намаразь і пара капытоў?
Прадавачка, добрая душа: здалёк убачыла мой талончык і падказала, што з «параднага» ўвахода такі дэфіцыт не прадаецца, — па яго трэба заходзіць з чорнага, з боку двара.
Пайшоў туды, адшукаў. Бачу — і напраўду чорны ён: у цёмным куце, каля бакаў са смеццем, дзверы невялічкія, надпісаў ніякіх...
Але ж адчыніў іх, зайшоў. І зноўку разгубіўся: чарга там — з «белых людзей». Тэатр абсурду: гандлёвая зала амаль пустая, а тут...
Дастаяўся я, купіў той пяшчотнай, ружовенькай, свежанькай каўбаскі — зрабіў дома свята і тым самым сярод сямейнікаў падвысіў свой аўтарытэт.
А калі наогул... Працаваць на мясакамбінаце было некалі ці не гэтак жа прэстыжна, як у Зорным гарадку. Не толькі з-за мясных «пайкоў», найбольш — з-за шырокіх магчымасцяў, бо адтуль вельмі шмат чаго і вывозілі, і выносілі.
Расказвалі, напрыклад, што там паміж агароджай і цэхам каўбас бегаў злы сабака, якога ахова спецыяльна не карміла, каб больш лютаваў, адбіваючы ў людзей усякае жаданне хоць нешта «скамуніздзіць».
Рабочыя тады што прыдумалі: кавалачак смачнай каўбаскі туга абмотвалі моцным шпагатам, надзейна хавалі канцы і кідалі. Чатырохногі ахоўнік — голад не цётка — хапаў той «падарунак» і носам чуў, што можна з'есці, але ж пакуль зубамі ды лапамі «вылузваў» яго з «абгорткі», праходзіў час, за які «вынаходнікі» больш-менш спакойна перапраўлялі дэфіцыт за агароджу.
А былі ж яшчэ і вынаходніцы. Яны, як расказвалі, кавалкі выразкі праносілі ў ліфчыках (і паспрабуй хто памацаць!..), прыкладвалі да жыватоў.
Цікава жылі... Успомніць сорамна.
Дарэчы, сярод прэстыжных прадпрыемстваў быў тады і наш «Інтэграл». Мясам там, вядома ж, не пахла, затое выпіўкай...
Многім для работы выдавалі спірт. Вось людзі яго і эканомілі, потым злівалі ў дробную тару, а перад самай прахадной — выпівалі. І ўсё ў парадку было: ніхто нічога не выносіў, з работы ўсе цвярозыя ішлі, а калі п'янелі, дык гэта ж на хаду, ужо за межамі прадпрыемства, на вуліцы...
Іван ГАРАЛЬЧУК,
г. Мінск
У дзевяностыя гады мінулага стагоддзя спісаныя аўтамабілі не ставілі пад плот, не разбіралі, не рэзалі на металалом, а перадавалі іншым — на прадпрыемствы, у гаспадаркі.
Вось і ў наш тады яшчэ саўгас з адной вайсковай часці паступіў бартавы ЗІЛ-131. За руль яго (машыну празвалі чамусьці «бэмсам») старшыня пасадзіў маладога жыўчыка і потым не раз пашкадаваў.
Неяк, напрыклад, загрузілі ў кузаў насенне лёну, даручылі завезці яго ва ўрочышча Каралі, што на беразе возера Якаўскае. Кіроўца адным махам дабраўся туды, а разгрузіцца не можа, бо трактарыст і сеяльшчык далёка ў полі: іх трэба пачакаць.
Трэба дык трэба. Вадзіцель пакінуў свой «бэмс» на дарозе, а сам трохі адышоў. Толькі схаваўся — прысеў у кустах, як бачыць... «паўзе» яго машына ў бок возера. Хлопцу б пабегчы, спыніць яе, — порткі злавіць не можа.
Добра, што ў тога «бэмса» хуткасць была невялікая: у вадзе апынулася толькі задняя частка кузава, а насенне ў мяхах стаяла спераду...
Не паспела забыцца гэта прыгода, як з «бэмсам» адбылася новая. У саўгас на нарыхтоўку кармоў прыехалі «шэфы» з Наваполацка і адразу ж раздзяліліся: жанчыны ўзяліся зграбаць сена ў кучы, мужчыны — віламі грузіць яго на машыну, а заадно — пыхкаць цыгарэтамі. Кіроўца паспрабаваў быў нешта сказаць пра бяспеку, тыя хіба пасмяяліся: маўляў, што згарыць, тое не згніе, нічога з сенам не зробіцца...
Яны так меркавалі, а Бог у гэты час слухаў ды пасмейваўся: пагрузка ўжо амаль завяршылася, калі з кузава стаў прабівацца ледзь прыкметны дымок. Шэфы пазіраюць на яго ды разгублена маўчаць, а ў кіроўцы мазгі ледзь не плавяцца ад думкі, што рабіць? Разгружаць машыну? Але ж наладавана там пад самую завязку! Пакуль раскідаеш... Ды і хто за гэта возьмецца? Небяспечна... Значыць, выйсце адно: трэба гнаць да майстэрні. Там помпа ёсць для мыцця машын.
Карацей, «бэмс» з усёй сваёй моцы памчаў па дарозе. І чым далей, тым больш нагадваў падбіты самалёт, бо ззаду за машынай шлейфам цягнуўся дым, а збоку ва ўсю бушавала полымя.
Пашчасціла: да майстэрні хлопец неяк даехаў, агонь патушылі. Тое сена, што ўдалося ўратаваць, пагрузчыкам скінулі на зямлю. Яно нейкі час патлела, потым — яшчэ раз пасохла. Шэфам за працу плаціць не сталі.
Трэцяя прыгода з машынай адбылася, калі кіроўца па дарозе з камандзіроўкі... заснуў за рулём, а «бэмс» тым часам «пацягнула» ў хмызняк: ён пакатаўся там, наламаўшы дроў, потым «носам», мякка кажучы, забурыўся ў насып узбочыны.
Казалі, што потым, убачыўшы гэта, дырэктар саўгаса як не пасівеў: крычаў хлапцу, што звольніць, што перадасць машыну іншаму... Але ж потым неяк пацішэў. І яны, баявая машына саўгаса і яе нязменны кіроўца, прайшоўшы ваду і агонь, сталі несці службу далей.
Аляксандр МАТОШКА,
в. Янкавічы, Расонскі раён
Пра вайну мая радня гаварыць не любіла. Можа, таму, што хапіла ёй больш, як іншым: жыла ў Заходняй Беларусі, адпаведна — першай трапіла пад акупацыю, апошняй — пад вызваленне. Аднак іншы раз нешта прарывалася — не сказаць, каб смешнае, але ж... Цётка Клаўдзя, помню, расказвала:
— Ай, дзетачкі, як толькі вайна пачалася, немцы адразу ж пайшлі. Бяжым мы з вёскі ў лес, каб схавацца, а самалёт з крыжамі за намі. І з кулямёта як застрачыць... Бабы падаюць, у разорах хаваюцца, а я не магу, бо цяжарная ж сваім Васільком, апошнія тыдні яго даношвала. Жывот вялізазны — бегчы не дае, дык я яго рукамі абхапіла і нясу... А што пад нагамі — зусім не бачу. За нейкі корч зачапілася, ды як ляпнуся! Ну, думаю, усё — забіла дзіця. Прыслухалася, — аж не, штурхаецца, кажа: «Уставай, мамка! І сама ратуйся, і мяне ратуй».
Вось яны і ўратаваліся: хлопчык здаровым радзіўся, усе ваенныя нягоды перанёс. А мужа цёткі Клаўдзі, старшыню мясцовага калгаса, немцы расстралялі.
...У дзеда Івана, інваліда з той, яшчэ першай, вайны з немчурой, быў свой успамін:
— Нашы тады адступалі — страх глядзець было: хто паранены, хто раздзеты... Афіцэр адзін немаўлятка нёс. Не ведаю, як доўга. Але ж тут, у вёсцы, у двор да адных заляцеў і кажа: «Вазьміце дзіцятка. Мне карміць няма чым, а жонку ў час бамбёжкі забіла. Застануся жывым — знайду вас, забяру дачушку»... Грошай гаспадарам даў, гадзіннік свой з рукі зняў, чамадан паўнюткі пакінуў і пабег даганяць сваіх. Тут жа ўслед за імі немцы пайшлі. А ноччу ціха стала — нікога як быццам няма. Суседка наша Марыля выйшла з хаты карову даіць, чуе, на дарозе быццам кацянятка пішчыць. Падышла, глянула, а гэта дзіця. Тыя нелюдзі афіцэрскае дабро прысабечылі, а дзяўчынку на дарогу вынеслі і пакінулі. Забрала Марыля малечу, прынесла дадому. Муж паглядзеў на яе ды кажа: «Мы ж не звяры якія... Хай гадуецца з нашым Сярожам. Сястрой яму будзе». Так яно і сталася, бо па сваё дзіця бацька гэтай дзяўчынкі так і не вярнуўся, відаць, не выжыў, злажыў галаву на ваенных дарогах.
А вось дзядзька Змітрок (начытаны дужа быў, культурны!) любіў расказаць, як ён ад «кар'еры адмовіўся». Гучала гэта прыкладна так:
— Пасля вызвалення мяне з адным таварышам выклікаюць у райкам да самага высокага начальства і кажуць: пішыце, маўляў, заявы: прымем вас абодвух у партыю. І нават больш за тое — за асобыя заслугі ў барацьбе з фашыстамі — адкрыем усе дарогі наверх: адразу ж накіруем у Мінск, у вышэйшую партыйную школу... Мы, вядома, не супраць. Я вучыцца хацеў. Але ж гэты начальнік праз паўзу дадае, што апроч нас у тую школу паедзе яшчэ адзін чалавек, Самусік, бо ён таксама заслужаны... Пераглянуліся мы з сябруком: маўляў, ведаем, які ён заслужаны. Людзі ў сцірце саломы параненых танкістаў хавалі, а ён іх немцам здаў... І каб мы пасля гэтага з ім вучыцца паехалі!.. Не, кажам, дзякуй, але ў адной партыі з Самусікам нам месца няма.
...Адна была вайна, адна велізарная бяда — агулам, на ўсіх.
І свая. На кожнага.
Наталля КАЛІНОЎСКАЯ,
г. Віцебск
Рубрыку вядзе Валянціна ДОЎНАР
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».