Сур’ёзныя адносіны

Ігар Чышчэня і яго дакументалістыка

Кіно, па якім нас могуць ведаць за межамі, здымаюць у краінечасам не дзякуючы, а насуперак. Беларуская дакументалістыка ідзе сваім няпростым шляхам да фестываляў, да гледача і яго разумення. Рэжысёры, якія «занатоўваюць» для нас жыццё, вартыя ўзнагарод, а галоўная з іх — каб кіно глядзелі.

Дзе ты, глядач?

Беларускае дакументальнае кіно — далёка не самае цікавае для айчыннага гледача. На жаль, яго амаль не папулярызуюць, у кінатэатрах таксама стужкі круцяць рэдка, а калі штосьці сёння не рэкламуецца, то, значыць, наўпрост не існуе. На беларускія дакументалкі можна патрапіць, калі глядзець тэлебачанне, але інтэрнэт і кінатэатры таксама ніхто не адмяняў, распавядае Ігар Чышчэня: «Аднойчы мне на ТБ трапіла стужка Галіны Адамовіч, але паказвалі яе, канечне, не ў праймтайм, і калі б не выпадковасць, то стужку можна і не ўбачыць. Затое нядаўна ў інтэрнэце завяршыўся фестываль BELARUSDOCS. Часцей бы такое праводзілі, хоць бы штогод. У кінатэатрах мяне здзіўляе такая рэч: калі ў Беларусь прывозілі амерыканскія дакументальныя стужкі, народ імкнуўся. Магчыма, гэта звязана з бясплатнымі квіткамі. А можа, людзям цікава, як там, у Амерыцы, але чамусьці яны не задаюцца пытаннем: “А што тут, у нас?”».

Як зацікавіць айчыннага гледача, каб пабачыў фільм? Толькі распавядаць пра тое, на якіх фестывалях кіно атрымала прызы і як выдатна яно знята. А што тычыцца выпадку з амерыканскімі дакументалкамі, то «людзі тут ішлі, мне здаецца, глядзець не амерыканскае дакументальнае кіно, а амерыканскае дакументальнае жыццё. А чаму беларускае не ідуць глядзець? Можа, таму, што мы самі ў гэтым дакументальным жыцці існуем. Тады трэба паказваць у фільме штосьці выключнае, што можа адбыцца толькі тут», — кажа Ігар.

Дакументальнае кіно — вельмі рознае. У тым сэнсе, што кіно, знятае для тэлебачання, і аўтарскія стужкі могуць кардынальна адрознівацца. Ігар Чышчэня здымае і першыя, і другія: «Мне часам падаецца, што глядач наогул не лічыць аўтарскае дакументальнае за кіно, — хутчэй гэта для яго нейкі эксперымент, экзерсіс, такое глядзяць толькі апантаныя. У прынцыпе так і ёсць. Калі раптам гледачы прыходзяць на нейкі фестываль і бачаць гэтыя фільмы, то з іншага боку адкрываюць і людзей, і гісторыі. У аўтарскім кіно значна больш важная пазіцыя аўтара і мастацкае рашэнне, а не наратыў і інфарматыўнасць, як на тэлебачанні».

Калі паглядзець тэлевізійную дакументалістыку магчымасць ёсць амаль у кожнага, то кіно аўтарскага трэба дамагчыся — пашукаць у інтэрнэце ці схадзіць у кінатэатр. Да апошняга, лічыць Ігар, наш глядач пакуль не надта гатовы: «Думаю, людзі ў кіно на дакументалкі не пойдуць. Для гэтага трэба штосьці моцна змяняць. Я лічу, спачатку гледача трэба пазнаёміць з кіно найбольш лёгкім спосабам, а зараз гэта інтэрнэт. Чым больш будзе ініцыятыў кшталту BELARUSDOCS, тым вышэй стане цікавасць, а адпаведна і глядач зможа здзейсніць подзвіг і схадзіць у кінатэатр, а можа, нават заплаціць за гэта грошы. Публіка павінна ведаць, што яна набывае, а на дадзены момант дакументальнае кіно для яе — кот у торбе».

Жывыя героі

Калі мастацкія стужкі прывабліваюць разрэкламаванасцю, арыгінальным сюжэтам, вядомымі акцёрамі, то дакументалістыка вабіць выдатнымі рэжысёрамі і рэчаіснасцю на экране: «Папулярызацыя фільмаў і аўтараў у дакументальным кіно звязаныя. У беларускім кінематографе дакументалка — свайго роду каста. Калі кажуць “фільмы Віктара Аслюка ці Галіны Адамовіч”, то асабіста для мяне гэта звязка: калі я іду на фільм, то іду на рэжысёра», — гаворыць Ігар Чышчэня.

Пункт другі — рэчаіснасць. Дакументальнае кіно фіксуе нашае жыццё. Часам не вельмі прыгожае, часам дзіўнае, але заўсёды самабытнае і актуальнае (нягледзячы на тое, што падзеі, пра якія распавядае рэжысёр, сталі гісторыяй): «Кіно павінна быць розным. Ёсць людзі, якія здымаюць пра сёння, пра нас, кшталту стужак Андрэя Куцілы. Ёсць маладая плынь дакументалістаў, якія ідуць у рэальнасць, у эсэістыку. І гэта патрэбна, каб мы потым ведалі, дзе жылі, бо насамрэч для мяне самае цяжкае — атаясаміць, дзе мы жывём цяпер і як гэта правільна паказаць. Кажуць, усё вялікае бачыцца на адлегласці. Тое ж і з часам, і з кіно. Галоўнае — выхапіць дух пакалення».

Летась у конкурсе дакументальнага кіно «Лістапада» перамог польскі фільм Войцеха Староня «Браты». Гэта гісторыя двух ужо старых, знешне вельмі падобных братоў. Рэжысёр здымаў іх на працягу 8-9 гадоў. На фестываль у Мінск прыязджаў галоўны герой і скзазаў штосьці кшталту: «Ну я ж насамрэч не такі сумны чалавек, а рэжысёр мяне паказаў надта задуменным». Ігар узгадвае гэты выпадак і мяркуе: «Усё таму, што нейкія рысы героя, якія рэжысёру патрэбныя, ён падкрэслівае, а іншыя хавае. Тут нават цікавей, чым у мастацкім кіно: ты працуеш з чалавекам і не ведаеш, гэта ён насамрэч такі ці грае на камеру. Герой аддаўся, ён ужо частка фільма. Калі чалавек сябе ў стужцы не прызнае, — што ж зрабіць? — так працуе мастацтва. Важна не нахлусіць пра героя, не хаваць яго галоўныя рысы, не рабіць кіно пра чалавека, якога ты сканструяваў. Трэба данесці думкі — усе любяць, каб іх разумелі».

Ігар кажа, што ў дакументальным кіно важнае не меркаванне гледача, не ацэнкі крытыкаў, нават не ўхваленне героя, а шчырасць з самім сабой, з аўтарам. Але гэта цяжка — рэжысёрам даводзіцца ісці на самакампрамісы. У тым ліку і ў адлюстраванні герояў. Ігар кажа, што ўсе героі, якіх ён здымаў, былі зусім іншымі людзьмі па-за камерай: «Ва ўсіх партрэтах, якія я рабіў падчас навучання ў Акадэміі мастацтваў, мне здаецца, ні ў адным не разабраўся да канца. Гэта аказваўся зусім іншы чалавек. Цяпер я разумею, што трэба спачатку дасканала вывучыць героя, бо набіў сабе шышак. Бывае, бачыш чалавека, думаеш, які ён круты, але гэта як каханне з першага погляду: не заўсёды бывае ўзаемным. Гэта момант, калі трэба быць асцярожным».

Кінематаграфісту давялося ўдзельнічаць у конкурсе Kinosprint. Для яго ён зняў стужку на экалагічную тэматыку (такія былі ўмовы) «Лічыльнік шчасця». Гэта стужка пра тое, як трагедыя адной краіны можа стаць праблемай усіх, — Чышчэня стварыў кіно пра чарнобыльскую катастрофу, якое атрымалася вельмі асабістым, бо гэтая падзея зачапіла і яго родных: «Мая вёска знаходзіцца недалёка ад мяжы з Украінай, таму на блізкіх гэтая падзея адбілася моцна. У дзяцінстве я гуляў з суседскай дзяўчынкай, хтосьці прывёз дазіметр, і мы бегалі па пакоях і вымяралі ўзровень радыяцыі. Мы ведалі, што робім, але ў фільме я гэты момант пераасэнсаваў: зрабіў так, каб дзеці вымяралі шчасце».

Рэжысёр кажа, што хацеў паказаць ідэалы, якімі жывуць людзі, «і што яны не заўсёды аказваюцца правільнымі». А ці атрымалася гэта зрабіць, кожны зразумее для сябе сам, бо «калі адпускаеш фільм у жыццё, то хтосьці ўбачыць у ім агітку, а хтосьці пачне шукаць іншы сэнс».

Праца/Прызванне

Звычайна тэмы для фільмаў Чышчэні прапаноўваюць на «Беларусьфільме» (рэжысёр працуе ў студыі «Летапіс»). Але аднойчы рэжысёру пашанцавала, і ён зняў кіно пра героя, якога прапанаваў сам. Гэта была стужка «Андрэй Такіданг. Спынюся ў сярэдзіне»: «Мне хацелася зняць кіно пра чалавека, якога я добра ведаў. Тут было шмат неспалучальных рэчаў, «+» і «-», кантрастаў: як жыве чалавек і як яго ўспрымаюць. Але на працы ў мяне не было ні адной тэмы, якая б не падабалася. Я люблю працаваць з культурай і мастацтвам, пра што і здымаю: мы ж выраслі ў гэтай краіне, пра гэта трэба распавядаць, гэта нават не мастацкая, а нацыянальная пазіцыя. Тут ты можаш не выявіць сябе як аўтар, але скардзіцца на тэмы няма чаго».

Каб была магчымасць на «Летапісе», кажа Ігар Чышчэня, хацеў бы здымаць па 3-4 фільмы ў год: «Я хачу здымаць цікавае кіно. Можа, яно не возьме шмат прызоў і не стане шэдэўрам, але гэта будзе добра зроблены фільм, за які мне не сорамна. Я такой працы чакаю, мне прыемна быць часткай гэтага. Ёсць фільмы, якія трэба здымаць. І як ты іх зняў — не так важна. Гэта праблема, пласт, які зафіксаваны жыва, дзе ёсць людзі, якімі варта захапляцца».

Кіно, што ствараецца на «Беларусьфільме», і незалежны кінематограф — два паралельныя сусветы, якія амаль не перасякаюцца. Гэта бачна хаця б па тым, што маладыя рэжысёры на кінастудыю трапіць і не спрабуюць: яны зразумелі, што могуць рабіць кіно і самі. «Кіно становіцца лепшым ад маладых ініцыятыў, бо ў стужкі ўкладаюць шмат намаганняў, і гэтая шчырасць бачная — яна прываблівае», — адзначае Ігар.

Сам Чышчэня паспявае здымаць і сваё кіно (праца працай, а ўласныя ідэі ўвасобіць таксама хочацца). Рэжысёр збіраецца працаваць над новым дакументальным фільмам на «Летапісе» — пра Францішка Скарыну: «Так, мы ведаем, хто ён, але ж трэба капнуць глыбей: які быў час? а чаму ён? чаму ён паехаў у Прагу? як гэта наогул змяніла свет? Над кожнай тэмай можна думаць, аднесціся да яе сур’ёзна, шукаць падыходы і канцэпцыі. А здымаць сучасныя і вострыя фільмы можна і па-за працай».

Ці могуць фільмы змяняць свет? А наша жыццё? Пытанне ў вечнасць. Калі фільм востры ці калі ён не востры, усё адно мае права на жыццё: магчыма, хтосьці з яго дапамогай пераасэнсуе лёс, учынкі, падзеі: «Хтосьці паглядзіць кіно і падумае: “Вось як трэба жыць!”. Але трэба быць вельмі эмацыянальным гледачом ці натрапіць на такі ўражлівы фільм. Кіно можа прымусіць задумацца: ці ўсё робіш правільна, ці не варта рабіць нешта па-іншаму? Я не бачыў такога, каб назаўтра пасля прагляду кіно чалавек ішоў у манахі ці ехаў у Тыбет», — тлумачыць Ігар.

Магчыма, жыццевырашальных стужак у Беларусі яшчэ не знялі. А можа, і не знімуць — хто ведае? Бо што насамрэч важна? Беларуская дакументалістыка — вельмі моцная і прывабная, пагаджаецца рэжысёр: «У нас ёсць імёны, і гэта радуе. Ёсць ніша, якую можна заняць. Зрабіць іншае дакументальнае кіно. Усё ж цяпер у нашых стужках пераважае лагоднасць і дабрыня — гэта і шпілька ў мой бок. Узровень дакументальнага кіно ў нашай краіне значна вышэйшы за ўзровень мастацкага кіно».

Маргарыта ДЗЯХЦЯР