Вы тут

Таямніца перавала Дзятлава


Трагічная падзея ў раёне перавала Дзятлава ў пачатку гэтага года ізноў прыцягнула ўсеагульную ўвагу да гэтага суровага і загадкавага краю. Як пісала РІА «Навіны», 8 студзеня 2016 года група турыстаў паведаміла ў паліцыю горада Іўдзель Свярдлоўскай вобласці, што за перавалам Дзятлава знойдзена цела мужчыны ва ўзросце прыкладна 50 гадоў.


Каманда Дзятлава ў пасёлку Віжай.

Урочышча Перавал Дзятлава — перавал на Паўночным Урале паміж гарой Халатчахль і безыменнай вышынёй 905. Знаходзіцца на крайнім паўночным захадзе Свярдлоўскай вобласці. Халатчахль, ці Холат-Сяхыл, — гара на поўначы Урала, паблізу мяжы Рэспублікі Комі і Свярдлоўскай вобласці, вышынёй крыху менш за 1100 метраў. Назва перакладаецца з мовы народнасці мансі як «гара мерцвякоў».

Сам перавал атрымаў сусветную вядомасць і кепскую славу пасля трагедыі 1959 года. Тады пры нявысветленых да гэтага часу абставінах там загінула група турыстаў пад кіраўніцтвам пяцікурсніка радыётэхнічнага факультэта Уральскага політэхнічнага інстытута (УПІ) Ігара Дзятлава. Пасля гэтага інцыдэнту з'явілася мноства версій пра тое, што там адбылося на самай справе. Пры дзіўных абставінах на «гары мерцвякоў» некалькі разоў гінулі групы па 9 чалавек. Паводле мясцовай легенды, тут калісьці былі забітыя 9 мансі, прадстаўнікоў карэнных народаў.

Фатальны паход

Група з дзевяці турыстаў з Дзятлавым на чале адправілася ў лыжны паход па гарах 23 студзеня 1959 года. Паход быў прысвечаны XXІ з'езду КПСС. Згодна з прынятай у 1949 годзе класіфікацыяй спартыўных турпаходаў, ён адносіўся да 3-й — вышэйшай — катэгорыі складанасці.

Склад групы: Ігар Дзятлаў, Зінаіда Калмагорава, Рустэм Слабодзін, Юрый Дарашэнка, Юрый Крыванішчанка, Мікалай Ціба-Брыньёль, Людміла Дубініна, Аляксандр Каляватаў, Сямён (Аляксандр) Залатароў (значна старэйшы за астатніх удзельнікаў групы, дарэчы, выпускнік Інстытута фізічнай культуры БССР), Юрый Юдзін. Шлях турыстаў ляжаў на паўночнаўральскія горы Атартэн і Халатчахль.

Група Дзятлава (спачатку ўдзесяцёх) выехала цягніком са Свярдлоўска ў Сяроў 23 студзеня. Дабралася да станцыі Іўдзель, далей — аўтобусам да пасёлка Віжай, а ўвечары 26 студзеня — спадарожным грузавіком да пасёлка 41-га квартала. Потым група дабралася да Другога Паўночнага рудніка, ужо нежылога да таго часу пасёлка. Тут «дзятлаўцы» заначавалі ў адной з уцалелых хат. Раніцай 28 студзеня было вырашана, што Юдзін, якога прадзьмула ў кузаве грузавіка, вернецца на кані назад, а група працягне маршрут без яго.  У выніку ён адзіны з групы, хто тады выжыў (памёр у 2013 годзе). Далей турысты працягвалі шлях удзевяцёх.

Пра падзеі, якія адбыліся ў далейшым, можна меркаваць толькі па дзённікавых запісах турыстаў з групы Дзятлава і фатаграфіях. За 16 дзён ім трэба было прайсці на лыжах больш за 300 кіламетраў, здзейсніць два радыяльныя ўзыходжанні — на Атартэн і Ойка-Чакур (Ойка-Сяхыл) — і да 12 лютага вярнуцца ў Віжай. Адтуль Дзятлаў збіраўся адправіць тэлеграму аб завяршэнні паходу. Зрэшты, ужо пры развітанні з Юдзіным Дзятлаў сумняваўся, што ўкладзецца ў тэрміны, і папрасіў Юрыя папярэдзіць турклуб, што яны могуць затрымацца на маршруце да 14 лютага. 12 лютага група ў канцавым пункце маршруту так і не з'явілася і не выйшла на сувязь у наступныя дні.

Ігар Дзят­ла­ў.

Пошукі і следства

22 лютага ў УПІ са студэнтаў-турыстаў былі сфарміраваныя тры пошукавыя групы, якія закінулі на розныя ўчасткі маршруту Дзятлава. Да пошукаў падключылі ваенных, аператыўнікаў з вышуковымі сабакамі, геолагаў і паляўнічых-мансі. 26 лютага група Слабцова знайшла на схіле гары Халатчахль разрэзаную знутры палатку. Згодна з пратаколам месца выяўлення стаянкі з крымінальнай справы, у ёй знайшлі дзевяць заплечнікаў з асабістымі рэчамі, адзенне і іншыя рэчы, у тым ліку план маршруту і запісныя кніжкі, а таксама прадукты.

На наступны дзень на спуску ў бок ракі Лозьва за 1,5 кіламетра ад палаткі знайшлі першых загінулых — Юрыя Дарашэнку і Юрыя Крыванішчанку. Абодва былі ў адным споднім. Пазней прыкладна за 300 метраў ад іх быў знойдзены мёртвы Дзятлаў, затым за 330 метраў ад яго — мёртвая Зіна Калмагорава. У адрозненне ад Дарашэнкі і Крыванішчанкі, яна была ў цёплай вопратцы, але босая. У сакавіку за 180 метраў ад Калмагоравай пад пластом снегу знайшлі цела Рустэма Слабодзіна.

Астатніх членаў групы здолелі знайсці толькі ў маі, калі пачаў сыходзіць снег. Абрыўкі адзення, якія адтаялі, прывялі ў лагчыну да ручая. З дапамогай зондаў пад снегам намацалі і раскапалі насціл з 15 тонкіх дрэў, аднак людзей на ім не аказалася. Іх знайшлі яшчэ ніжэй, амаль каля самага ручая. Судмедэкспертыза пасля ўстанавіла, што яны загінулі ад пераахаладжэння, аднак у Люды Дубінінай і Сямёна Залатарова былі зламаныя рэбры, а ў Ціба Брыньёля — пералом чэрапа. На іх целах, а таксама побач з імі было выяўлена адзенне Крыванішчанкі і Дарашэнкі, якое, відаць, было знята ўжо з трупаў.

Пахаванні загінулай групы ў Свярдлоўску праходзілі з сакавіка па май. 28 мая крымінальная справа была закрыта з фармулёўкай: «Трэба лічыць, што прычынай іх гібелі з'явілася стыхійная сіла, пераадолець якую людзі былі не ў стане».

Што гэта было?

У страшных знаходках пошукавых груп і следчых было шмат відавочных супярэчнасцяў, вось некаторыя з іх:

Скура трупаў мела ненатуральны колер — фіялетавы, чырванавата-барвяны, аранжавы. Нават месяц знаходжання пад снегам не можа яе так афарбаваць.

Чацвёра турыстаў атрымалі самыя моцныя траўмы: у Слабодзіна — трэшчына ў чэрапе, Залатарова — пералом рэбраў, у Ціба-Брыньёля — трэшчына ў чэрапе, у Дубінінай — шматлікія двухбаковыя пераломы рэбраў, шырокае кровазліццё ў сэрцы, моцны ўнутраны крывацёк у грудную поласць. І ў кожным выпадку скура не пашкоджана зусім! Ран і драпін няма. Як адзначыў эксперт, які абследаваў целы, «названыя пашкоджанні, а менавіта пры такой карціне і без парушэння цэласнасці мяккіх тканак вельмі падобныя на траўмы, якія ўзнікаюць пры паветранай выбуховай хвалі».

Устаноўлена, што ў печы не напалена (ляжала на падлозе, а не была падвешаная, як гэта прадугледжана канструкцыяй намёта: калі б у ёй палілі да таго, як пакласці на падлогу, яна выклікала б пажар). Чаму не запалілі ў печцы, уладкоўваючыся на начлег?

Пасля прабегу па калючым снезе і камянях голыя ступні былі б сцёрты да крыві, а тонкія шкарпэткі былі б разадраныя на шматкі. Аднак на фотаздымках трупаў, зробленых пошукавымі групамі, відаць, што шкарпэткі і ступні не пашкоджаны. Як жа турысты пераадолелі гэтыя паўтара кіламетра?

Большая частка трупаў раздзета да ніжняй бялізны. Здагадка, што турысты пераапраналіся на час сну, пазбаўлена разумных падстаў ва ўмовах халоднай печкі і тэмпературы паветра да мінус 30 градусаў. Спальнікаў у той час не шылі. Навошта «дзятлаўцам» спатрэбілася раздзявацца?

Версія гібелі

Шмат што ў гэтай гісторыі было і застаецца без адказаў. Навошта, напрыклад, турысты разрэзалі палатку, выбраліся на мароз (па зводках, у тыя дні ў гэтым раёне было каля -30 градусаў), пакінуўшы заплечнікі, і рушылі па схіле гары ўніз, да лесу?

Следчыя выказалі здагадку, што ў трагедыі вінаватая лавіна, пасля ў ёй абвінавачвалі дзікіх звяроў, беглых зняволеных з навакольных калоній, салдат, якія прынялі турыстаў за збеглых зняволеных, мясцовых жыхароў з племені мансі, для якіх Халатчахль мае рытуальнае значэнне, ваенных, якія нібыта праводзілі ў аддаленай мясцовасці іспыты нейкай новай зброі, і нават касмічных прышэльцаў.

Гібель «дзятлаўцаў» паспрабаваў раскрыць пецярбургскі навуковец і майстар спорту па турызме Яўген Буянаў. Яго даследаванне «Таямніца гібелі групы Дзятлава» было выдадзена ў Екацярынбургу. У 2013 годзе Буянаў зняў па матывах сваёй кнігі дакументальны фільм «Няскончаны маршрут».

Сутнасць тэорыі Буянава заключаецца ў тым, што да гібелі групы Дзятлава прывялі не нейкія знешнія «фантастычныя» ці «крымінальныя» фактары, а памылкі групы, у якой толькі ў Дзятлава быў вопыт парадку 10 паходаў, у астатніх — толькі па пяць-шэсць незімовых паходаў. Стратэгічнай памылкай групы стала рашэнне арганізаваць начлег на схіле гары — турысты заўсёды імкнуцца начаваць у зоне лесу, дзе ёсць абарона ад ветру і дровы. Галоўнай тактычнай памылкай стала пастаноўка намёта на схіле гары, які ўяўляў сабой шматслойную «дошку» — удзень на сонцы снег падтае, ноччу замярзае, ператвараючыся ў лёд, затым зверху падае свежы снег. Знешнія фактары (моцны вецер, удар) могуць выклікаць сход снегу на схіле, і чым ён больш стромкі, тым вышэй небяспека лавіны.

Выраўноўваючы месца пад палатку (яе ставілі па-штармавому — з заглыбленнем у снег), «дзятлаўцы» падрэзалі аснову пласта і самі стварылі аварыйную сітуацыю — справакавалі сход міні-лавіны. Лавіна прыціснула палатку і нанесла характэрныя траўмы — пераломы рэбраў з-за сціскання. Трэба было вызваліцца, перш чым хто-небудзь задыхнецца ад цяжару, які наваліўся, таму палатку разрэзалі знутры. Група апынулася на схіле гары, адкрытым ураганнаму ветру, над намётам, прыціснутым пластом шчыльнага снегу, на пякучым марозе, але хутка раскапаць палатку голымі рукамі і дастаць рэчы аказалася немагчыма — такі снег шчыльнейшы за звычайны і няпроста паддаецца нават лапаце.

Тэрміновы адыход у лес быў неабходны для выратавання, але і застацца без цёплых рэчаў і неабходнага турысцкага абсталявання было небяспечна. Гэта быў выбар паміж дрэнным і яшчэ больш дрэнным, але і марудзіць было нельга — людзі замярзалі. Разлік быў такі: спусціць параненых, прытуліць іх, а затым вярнуцца за цёплымі рэчамі. На першае месца паставілі выратаванне параненых, якія маглі страціць здольнасць рухацца і замерзнуць. Група пайшла на спуск, ведучы пад рукі Дубініну і Залатарова, Ціба неслі двое хлопцаў з захопам яго рук на плечы (арганізаваны адыход групы ў лес «пацвярджаецца» 8—9 парамі слядоў, выяўленых пошукавікамі).

Каля вялікага кедра вецер быў крыху слабейшы і можна было знайсці дровы, а спускацца далей не мела сэнсу з-за глыбокага снегу. Ніжнія галіны ламалі сумеснымі намаганнямі. Распалілі вогнішча, на схіле лагчыны ручая вырылі снежнае сховішча з насцілам. Разумеючы, што без адзення і абутку не выжыць, група вырашыла сіламі трох удзельнікаў (Дзятлаў, Калмагорава і Слабодзін) вярнуцца да палаткі. З параненымі засталіся Дарашэнка, Каляватаў і Крыванішчанка.

Пад націскам ураганнага ветру, холаду і стомленасці тыя, хто пайшоў, замерзлі на схіле. Каля кедра трагедыя перайшла ў фазу агоніі, калі знясіленыя холадам людзі спрабавалі сагрэцца, атрымліваючы апёкі рук і ног. У чаканні таварышаў яны таксама паступова заснулі на марозе.

Знойдзеная палатка.

Іншыя версіі

Даследаваннямі таямніцы займаліся журналісты, фізікі, географы, спецыялісты па анамальных з'явах, медыкі, але ніхто і цяпер з упэўненасцю не можа сказаць, што ж адбылося на неабсяжнай бязлюднай прасторы. Акрамя версіі аб лавіне, існуе мноства іншых версій, многія з іх — на мяжы фантастыкі.

Самая папулярная — «ваенная версія»: група Ігара Дзятлава стала выпадковай ахвярай выпрабаванняў сакрэтнай зброі, сярод варыянтаў — вакуумныя бомбы і атрутныя рэчывы, ядзерныя выпрабаванні і падзенні тактычных і стратэгічных ракет.

Турысты маглі стаць ахвярай прыроднага інфрагуку (гук з частатой ніжэйшай за 16 ваганняў у секунду). Ён ледзьве ўспрымаецца на слых, але біялагічна актыўны. Наступствы для арганізма могуць быць самымі непрадказальнымі. Рэзануючы з частотамі чалавечага мозга, гэтая гукавая хваля здольная выклікаць у людзей паніку, стан жудаснай трывогі, непераадольнага жаху. Гэтая «хваля страху» можа звесці чалавека з розуму, падштурхнуць яго да некантраляваных дзеянняў, і нават можа забіць, правакуючы спыненне сэрца.

Версія «іншапланетная». На схіл гары стаў апускацца НЛА («шар, які свеціцца»). «Дзятлаўцы» ў паніцы пакідаюць палатку і бягуць да лесу ўніз па схіле. Іх наганяе моцная ўдарная хваля. Магчыма, пад уздзеяннем прамянёў НЛА ў турыстаў наступіла часовая слепата, якая дэзарыентавала іх. Ненатуральны колер скуры ў загінулых таксама нібыта сведчыць аб атрыманым апрамяненні. Версія з'явілася як вынік шматразовых назіранняў 1959 года ў ваколіцах Атартэна загадкавых «вогненных шароў».

Версія пецярбургскага фізіка, дацэнта інстытута машынабудавання і ўладальніка больш за сотню патэнтаў на вынаходніцтвы Германа Ерчанкі заключаецца ў тым, што група Дзятлава трапіла ў раён, дзе «вельмі істотна панізіўся знешні ціск», які фактычна выкінуў сонных турыстаў з намёта. «Там утварыўся своеасаблівы калідор, у якім зменшылася нават прыцягненне Зямлі. «Невядомая сіла» пачала падымаць турыстаў уверх, адрываць ад падлогі, цягнуць убок, — растлумачыў вучоны. — Тых, хто пакінуў палатку, імгненна раздула знутры, таму што ціск у іх целах усё яшчэ заставаўся высокім. З-за гэтага яны і атрымалі «невытлумачальныя» ўнутраныя пашкоджанні». Па разліках Ерчанкі, дадзеная з'ява доўжылася ўсяго некалькі хвілін. Але гэтага часу хапіла, каб адкінуць людзей на 1—1,5 кіламетра.

Версія «кантрольнай пастаўкі» пісьменніка Аляксея Ракіціна дапускае, што каманду Дзятлава знішчыла група заходніх шпіёнаў, закінутых на Паўночны Урал. Пад выглядам турыстаў яны павінны былі сустрэцца з групай Дзятлава, у якой — некалькі супрацоўнікаў ДБ, якія павінны перадаць заходняму рэзідэнту вопратку з напыленым зброевым плутоніем (адсюль і радыеактыўны след на некаторых рэчах).

Яшчэ версіі (самыя неверагодныя):

  • «Дзятлаўцаў» забіў снежны чалавек, які жыве ў раёне гары Атартэн. Зламаныя рэбры маглі з'явіцца ад вельмі моцных абдымкаў.
  • Гэта быў выхад з вяршыні «гары мерцвякоў» нейкага цяжкага прыроднага газу, які валодае псіхатропным і смертаносным дзеяннем.
  • Турыстаў забілі мансі, таму што тыя залезлі на іх святую гару.
  • Турысты выпадкова выйшлі да аднаго з уваходаў у старажытныя арыйскія падземныя скарбонкі, і былі забітыя іх захавальнікамі, нашчадкамі старажытных арыяў, або так званымі «карлікамі арктыды».

Падрыхтаваў Іван Купарвас

Загаловак у газеце: Што здарылася на «гары мерцвякоў»

Выбар рэдакцыі

Грамадства

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Час клопату садаводаў: на якія сарты пладовых і ягадных культур варта звярнуць увагу?

Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.

Культура

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Чым сёлета будзе здзіўляць наведвальнікаў «Славянскі базар у Віцебску»?

Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».