Купюры з калекцыі Леаніда Ялава раскажуць гісторыі некаторых краін

Пякельная валюта для памерлых, «фані мані» для ваенных і «фуд-стэмп» для малазабяспечаных

Долары з экзатычнымі птушкамі, раслінамі і жывёламі, выявамі міфічных істот, партрэтамі вядомых людзей... Разглядаючы неймаверны збор купюр віцебскага калекцыянера Леаніда ЯЛАВА, можна не толькі ўразіцца іх незвычайным выглядам, але і даведацца пра асаблівасці жыцця і гісторыі некаторых краін.

50 трыльёнаў долараў за туалетную паперу

Банкнотамі з калекцыі карыстаюцца ці калісьці ўжывалі ў 26 краінах свету. Амаль усе купюры сапраўдныя — за выключэннем «грошай» гумарыстычных і сувенірных серый ды амерыканскіх купюр наміналам ад 10 долараў.

Апантаны збіральнік папаўняе сваю скарбонку на працягу больш як 20 гадоў. А пачалося ўсё з паперкі ў $1, што ўпотай прывёз Леаніду яго сябра яшчэ ў 1979-м. Самыя «старажытныя» купюры ў яго калекцыі — 1- і 2-доларавыя банкноты 1899 года выпуску.

У некаторых краінах знешні выгляд грошай мяняўся адпаведна гістарычным падзеям у іх. Напрыклад, у Малаі ў 1942—1945 гг. разлічваліся ваеннымі доларамі, выпушчанымі Японіяй спецыяльна для акупаваных тэрыторый, калі даваенных грошай перастала хапаць. З-за выявы бананаў на банкнотах у $10 іх неафіцыйна называлі «бананавымі». Пасля набыцця незалежнасці тут з'явілася свая валюта — долары Малаі і брытанскай Барнеа.

Некаторыя долары знікалі з іншых прычын. Напрыклад, у Зімбабве гэта адбылося праз гіперінфляцыю, якая ў 2006—2009 гг. дасягнула памераў 231 млн працэнтаў за год.

Зямельная рэформа, праведзеная ўрадам краіны і прэзідэнтам Робертам Мугабэ, дазволіла карэннаму насельніцтву захопліваць маёнткі белых пасяленцаў і практычна зруйнавала сельскагаспадарчы сектар. У краіне з'явіліся купюры ў 50 мільёнаў, 5, 25 і 50 мільярдаў, 50 і 100 трыльёнаў. За гэты час адбылося тры дэнамінацыі, і на пачатку 2009-га $1 ЗША тут каштаваў ужо 300 трыльёнаў зімбабвійскіх «зялёных», а ў лютым — 1 «суперновы долар 2009 г.» раўняўся 10 сепціліёнам (10 000 000 000 000 000 000 000 000) старых долараў узору пачатку 2006-га.

— Хлеб пры гэтым каштаваў 10 млн, сандвіч з сасіскай — 30 млн, а рулон туалетнай паперы — увогуле 50 трыльёнаў. Калі б размяняць гэтую банкноту на паперчыны маленькіх наміналаў (па $50 млн!), то карыстацца грашыма замест туалетнай паперы было выгадней, чым купіць рулон.

Ваенныя, антарктычныя і на ежу

Экзатычная валюта — долары Антарктычнага заморскага банка, які ў 1996 годзе арганізавала група амерыканцаў-энтузіястаў. Яны меркавалі, што антарктычныя грошы стануць паўнавартаснымі і будуць абменьвацца на звычайныя долары 1:1. Валюта мела некалькі ступеняў абароны і серыйныя нумары. На грашах змяшчаліся выявы чаек, альбатросаў, коцікаў, пінгвінаў Адэлі, што сустракаюцца толькі ў Антарктыдзе, і іншых жывёл.

Пасля Другой сусветнай вайны з 1946 па 1968 г. амерыканскае казначэйства друкавала ваенныя сертыфікаты для армейцаў, якія знаходзіліся за межамі краіны.

Гэтыя, як іх называлі, смешныя грошы — funny money («фані мані») — выкарыстоўваліся толькі ў ваенных крамах і былі абсалютна бескарыснымі для грамадзянскіх асоб.

У ЗША дзейнічае таксама некалькі сацыяльных праграм дабрачыннасці, у межах якіх выпускаюцца грошы-талоны для малазабяспечаных — food-stаmp («фуд-стэмп»). На талон наміналам $1 можна набыць ежу. Цяпер Дэпартамент сельскай гаспадаркі ЗША пераводзіць такую дапамогу на банкаўскія карткі.

Сучасная гісторыя і замагільны рытуал у банкнотах

Долары некаторых дзяржаў карысныя тым, што па іх «вокладцы» можна шмат даведацца пра краіну, дзе яны выпушчаны. Напрыклад, ямайскія банкноты знаёмяць з прыродным багаццем вострава і эканамічнымі прыярытэтамі. Баксідавыя руднікі намаляваны на купюры ў $10, а мясцовыя пляжы і гатэлі — на $50 і $100.

Долар Кайманавых астравоў — грошы замежнай тэрыторыі Вялікабрытаніі ў Вест-Індыі — уведзены ў абарот у 1972 г. Па банкнотах рознага наміналу, якія ўпрыгожвае партрэт англійскай манархіні, можна прасачыць, як Елізавета выглядала ў розныя гады.

Ганконгскія долары — плацежны сродак спецыяльнага адміністрацыйнага раёна Кітайскай Народнай Рэспублікі. Яны выпускаюцца трыма камерцыйнымі банкамі.

Першы з іх друкуе на купюрах аднаго з двух сваіх ільвоў-талісманаў. Другі — міфічных жывёлін. Трэці — будынак уласнай ганконгскай штаб-кватэры — футурыстычны хмарачос.

— Грошы гэтых банкаў у новым дызайне ходзяць нароўні са старымі, таму сустракаецца да 6 тыпаў усіх наміналаў купюр у 10, 20, 50, 100, 500 і 1000 ганконгскіх долараў.

У сучасным Кітаі існуюць спецыяльныя грошы для нябожчыкаў: «грошы апраметнай», або «грошы замагільнага банка». Карыстаюцца імі толькі на тым свеце, на гэтым жа атрымаць падобную банкноту — страшэнная абраза. Рытуальныя банкноты маюць вялікія наміналы: тысячы, мільёны і мільярды долараў. Лічыцца, што на іх душы памерлых жывуць на тым свеце. Пякельныя долары паляць у печах пры храмах, пускаюць па ветры падчас пахавальнай цырымоніі ці пакідаюць на магіле. Апошнім часам становіцца папулярным рабіць і спецыяльныя банкаўскія пластыкавыя карткі для памерлых, каб паліць іх, як і грошы.

Яскравая дзясятка

Дэвід Стэндыш, дызайнер і аўтар кнігі «Мастацтва грошай», склаў топ-дзясятку самых прыгожых грошай свету. З гэтага спісу ў калекцыянера трохдоларавая купюра вострава Кука з аголенай Інай (у палінезійскай міфалогіі — багіня святла, жонка бога Месяца) верхам на акуле і 10 ганконгскіх долараў — шматколерная банкнота, выява на якой сімвалізуе ажыўленне вялікага горада, дзе жыццё кіпіць дзень і ноч.

— Штогод міжнародная супольнасць калекцыянераў вызначае дзясятку самых яскравых папяровых купюр свету, выпушчаных за апошні год. Свае спісы складаюць на суд журы вядомыя калекцыянеры з розных краін. Вясной стануць вядомыя вынікі чарговага «грашовага конкурсу» «Банкнота года — 2016». У ім будзе ўдзельнічаць і наша 100-рублёвая купюра, якую намінаваў нямецкі калекцыянер. Дарэчы, яна адзіная з выявай будынка — на астатніх партрэты, таму, магчыма, мае шанцы трапіць у топ праз такую адметнасць, — падзяліўся калекцыянер.

Ірына СІДАРОК

sidarok@zviazda.by

Фота Яўгена ПЯСЕЦКАГА