Сёлета пабачыла свет кніга «Выбраныя творы» Рыгора Семашкевіча, якая сталася 89-м томам кніжнага праекта «Беларускі кнігазбор». Укладальнік выдання — Наталля Семашкевіч, удава пісьменніка. Лёс Рыгора Міхайлавіча трагічна абарваўся ўлетку 1982 года, на трыццаць сёмым годзе жыцця, на ўздыме таленту. А талент вызначаўся шырынёй і шматграннасцю: творца паспеў праявіцца і як паэт, і як празаік, і як літаратуразнаўца, і як крытык-эсэіст. Усе пералічаныя жанры, у якіх працаваў аўтар, прадстаўлены ў «Выбраных творах».
Вытанчанасць радка
Вершы, што ўвайшлі ў раздзел «Паэзія», былі напісаныя з 1961 па 1974 год. А першая публікацыя з’явілася ў 1960-м, калі паэту-пачаткоўцу было ўсяго чатырнаццаць. Агульная рыса творцаў, якія прыйшлі ў літаратуру ў шасцідзясятых, — смеласць і разняволенасць, і Р. Семашкевіч не выключэнне. Сёння можна толькі захапляцца тым, з якой іроніяй, дакладнасцю і яснасцю ён сфармуляваў асноўную праблему айчыннай літаратуры (верш «Аўтабіяграфія», 1968 г.):
Стаў студэнтам, хадзіў хоць калі на лекцыі.
Слухаў такое: «У цэнтры творчасці класіка эн,
У яго геніяльных паэмах і вершах стаіць мужык”.
Пяць год у цэнтры стаяў і стаяў той мужык.
Хоць бы прысеў ці прылёг.
Хаця іронія — неад’емная рыса творчасці Семашкевіча, у паэзіі яна не галоўная. Творца не імкнуўся да яе, наадварот, яна — ад шырыні яго жыццёвага досведу, кругагляду, як «пабочны прадукт» дзейнасці. Яна не замінае яму быць сур’ёзным і сталым з юнацтва.
Вось як паэт вызначае сваё крэда:
Як запаветнае ў душы нясу
І шчасце свету, і ўсю бездань болю,
І матчыну гарачую слязу,
І ціхі шэпт параненай таполі.
Ніколі мне ад тых трывог і бед
Не уцячы, нідзе мне не падзецца.
На сто часцін расколваецца свет,
А трэшчыны усе ідуць праз сэрца.
(1964)
Гавораць, што шчасце — гэта не канцавы прыпынак, куды кожны імкнецца, а шлях, пераадоленне. Тое, што знаходзіцца не вонкі, далёка ці блізка, а ўсярэдзіне, у душы, і не залежыць ад знешніх абставін. Праўда, разумееш гэта звычайна толькі ў сталасці. Але для пасляваенных дзяцей сталасць пачалася рана. Наступныя радкі, якія паэт напісаў у васямнаццаць-дзевятнаццаць гадоў, свецяцца адчуваннем шчасця і жыццёвай мудрасцю:
Спяць дарогі, вербы ля ракі.
Я не сплю. І ціхі сум і змора.
Хай бы ў сад залезлі хлапчукі,
Абтраслі і яблыкі і зоры.
Хай бы кожны тут мурог таптаў,
Страх свой пасылаючы да д’ябла.
Я ж бы і сабаку патрымаў —
Свету не шкада ім, што там яблык.
(1963)
Р. Семашкевіч — надзвычай тонкі лірык. Рамантык, але не таму, што бачыць усё ў ружовым святле. Ён не проста верыць у лепшае, але гатовы прысвяціць сябе служэнню (і яго жыццё таму прыкладам), каб у бітве паміж цемрай і святлом перамагло святло:
Беларусь, мая маці!
Ты будзеш, адзіная, жыць!
(Верш «Апошняя ноч Каліноўскага», 1967)
Нездарма Рыгора Семашкевіча параўноўваюць з Моцартам. Ад вачэй чытача схавана напружаная чарнавая праца, відаць толькі віртуознасць, вытанчанасць, лёгкасць у падачы думкі. Вось прыклад таго, як аўтар сціплымі сродкамі стварае яркі праўдзівы вобраз:
Якія дакоры
Бываюць у гора?
Імжыць праз гады сіратлівы пагляд.
На ўсю Беларусь мільён пракурораў
І толькі адзін, толькі ён адвакат.
(Верш «Францішак Багушэвіч», 1967)
Важкія кроплі сэнсу
Проза прадстаўлена ў выданні аўтабіяграфічнымі аповесцямі: «Лічыла дні зязюля…», «Бацька ў калаўроце», «Ясень», а таксама эсэ «Світка Буйніцкага». Першая, напісаная ў 1966 — 1967 гадах, апавядае пра настаўніцкі досвед аўтара, калі ён пасля сканчэння філфака БДУ, у 1966-м, настаўнічаў на вёсцы. У гэтым творы выявіліся характэрныя для ўсёй наступнай прозы пісьменніка рысы: дасціпнасць, гумар, назіральнасць, любоў да людзей, дзяцей, сваёй працы; сакавітая, жывая, вобразная мова. Распавядаецца пра вясковае жыццё, але зусім не нудна: і парашуты, і ловы хлопца, які не хадзіў у школу, і табліца дзеясловаў, і зязюля, і злосны любоўны жарт — усё на сваім месцы і да месца. Развагі аўтара раскіданыя, як кроплі — там-сям, вельмі дазіравана, — і не выклікаюць жадання хутчэй перагарнуць старонку. Ёсць нечаканыя знаходкі і параўнанні: «За акном здрадліва ціхая, як дзіця ў сне, восень»; смешныя сцэны з жыцця звычайных вяскоўцаў; разуменне маладым пісьменнікам асабістай адказнасці за лёс сваіх суайчыннікаў і занепакоенасць будучыняй вёскі (на момант заканчэння аповесці аўтару было дваццаць два гады). А таксама своеасаблівая філасофія: «У небе, роўна над сваёй галавой, злавіў позіркам, хоць не адразу, коўш Мядзведзіцы. Сем зорак. Агністая спайка. У маленстве гэты коўш повен таямнічых казак і легенд. Цяпер гэтыя зоркі здаліся падобнымі больш на пытальнік, чым на коўш. Цікава. Вечны пытальнік над зямлёй».
Аповесць «Бацька ў калаўроце» (1972 — 1974 гг.) лічыцца ўзорам гумарыстычнай прозы (у адным шэрагу з «Запіскамі Самсона Самасуя» А. Мрыя). Аўтар распавядае пра перыяд уласнага жыцця, калі ён быў аспірантам філфака БДУ і жыў ва ўніверсітэцкім інтэрнаце. Як не раз адзначалі сябры пісьменніка, усе персанажы твора, у тым ліку і галоўны герой Бацька, мелі сваіх прататыпаў. Хаця для мастацкай літаратуры істотна іншае: усе вобразы вельмі тыповыя: ад шараговага супрацоўніка кафедры падхаліма Цвыркуна да паэта альбо вясковага музыканта-баяніста Міхалкі (якія абмаляваны ўсяго некалькімі «мазкамі», але вельмі ярка і характэрна).
Жыццёвая мудрасць і назіральнасць у аповесці спалучаюцца з трапнай іроніяй і досціпам. Вось як разважае хутаранін, паэт-самавук Мацей Бубен: «Толку з іх, з грошай. …Грошы здабываюцца скарэй, чым чалавек перарабляецца на лепшае. Ва ўсіх тэлевізары, машыны, што транты мыюць, равары, мацыклеты (менавіта так напісана ў тэксце. — Т. Б.-Б.), а спытай у другога — адкуль усё гэта? — не скажа, бо не ведае. Ды і ці паразумнеў ён ад гэтага тэлевізара? Глядзіць, як баран, — і ўсё. А ўжо што п’янства, распуста пайшла… Па праўдзе сказаць, мужык любое гора выцерпіць, а дастатак яму цяжка пераносіць».
Няскончаная аповесць «Ясень» (1980 — 1982 гг.) — твор, над якім аўтар працаваў у апошнія гады. Стылістычна яна адрозніваецца ад дзвюх папярэдніх: няма ўжо маладога непрыхаванага аптымізму, запалу, гарэзлівасці. Энергетыка тэксту (не літаратуразнаўчы тэрмін, але мы ўкладаем у гэта паняцце эмацыйнае ўздзеянне на чытача — тое, як тэкст чытаецца і ўспрымаецца. — Т. Б.-Б.) не такая лёгкая, як у ранейшай прозе, — больш «густая» і важкая. Ясень як сімвал самага дарагога і страчанага; сімвал бесклапотнага дзяцінства. Дрэва расло за сценкай вясковай хаты, дзе жыў хлопчык, але служба зелянтрэста выкупіла дрэва, і яго перавезлі ў горад... Гэта аповесць пра сталенне. Галоўны герой Сяргей, ужо дарослы, раз-пораз вяртаецца ў дзяцінства і перажывае яго наноў. Апошняя сцэна, апісаная ў творы, — сцэна пахавання. «Паклон табе, трава, паклон, бо як ні носімся з сабою — усе мы ляжам пад табою...» — разважае аўтар напрыканцы. «Ранняя ноч… Дажджавеюць і кіпяць маладыя яблынькі за акном…» — заключныя, недапісаныя радкі. Што паспеў пабачыць творца ў сваю апошнюю ноч на 11 чэрвеня? Якімі дарогамі, праз якія яшчэ разлукі меўся правесці свайго Сяргея?
Грані таленту
Семашкевіч-даследчык і Семашкевічжурналіст былі не менш таленавітымі, чым Семашкевіч-пісьменнік. У выданне ўвайшло эсэ «Світка Буйніцкага», дзе распавядаецца пра сустрэчу аўтара з Іванам Голерам, акцёрам з трупы Ігната Буйніцкага, заснавальніка беларускага прафесійнага тэатра; пра пошукі магілы Алеся Бурбіса, які выступаў побач з Цёткай на самадзейных сцэнах перад простым народам па беларускіх вёсках.
У літаратуразнаўчым артыкуле «Не згаснуць зоркі ў небе» разглядаецца дзейнасць Янкі Купалы ў «Нашай ніве» спачатку ў якасці супрацоўніка рэдакцыі, а потым на пасадзе галоўнага рэдактара; па матэрыялах (і ў тым ліку вершах Купалы), што друкаваліся ў выданні, аналізуецца тагачасная грамадска-палітычная атмасфера.
Грунтоўная праца «Беларускі літаратурна-грамадскі рух у Пецярбурзе (канец ХІХ — пачатак ХХ ст.)» — першая кандыдацкая, абароненая ў нас па адпаведнай тэме. Яна вымагала ад даследчыка пэўнай смеласці, бо ў тыя падцэнзурныя часы лічылася небяспечнай. Тут праявіўся талент Р. Семашкевіча і як навукоўца: яго скрупулёзнасць, дапытлівасць, інтуіцыя і логіка. Аўтар прааналізаваў дзейнасць суполкі «Загляне сонца і ў наша ваконца», гуртка беларусаўнародавольцаў «Гоман», «Беларускага літаратурна-навуковага гуртка студэнтаў Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта»; паказаў ролю ў справе беларускага адраджэння Браніслава ЭпімахШыпілы, Адама Гурыновіча, Францішка Багушэвіча, Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, Янкі Купалы.
Рыгор Семашкевіч зацікавіўся гісторыяй айчыннай літаратуры, калі яшчэ вучыўся ў школе. Як згадвае яго сябар, пісьменнік Алесь Жук у прадмове да кнігі, у Маладзечанскай бібліятэцы юны Семашкевіч пазнаёміўся з Міколам Ермаловічам. Знаёмства са знакамітым даследчыкам спрыяла абуджэнню яшчэ большай цікавасці школьніка да гісторыі — ён пачаў збіраць па вёсках старыя заходнебеларускія выданні.
Як крытык Р. Семашкевіч звярнуў пільную ўвагу на творчасць Р. Барадуліна («Ганчарны круг паэта», 1980 — 1981), адчуваючы з ім духоўную блізкасць. Нягледзячы на тое, што Р. Барадулін быў тады ўжо знакамітым, Р. Семашкевіч заўважыў і пэўныя недахопы ў яго вершах. Крытык сачыў і за творчасцю Я. Янішчыц («Выпрабаванне любоўю», 1978) і Н. Мацяш («Адчуванне шляху», 1980). Творы іх прайшлі выпрабаванне часам і сёння названыя паэтэсы — адны з самых вядомых сярод сучасных беларускіх пісьменнікаў, што сведчыць пра выключны літаратурны густ і чуццё Семашкевіча-крытыка. Яго працы паўплывалі на развіццё сучаснай крытыкі і літаратуразнаўства — яны лічацца хрэстаматыйнымі. Іх цікава чытаць, бо ў тэксце няма месца для акадэмічнай нуды, усё коратка і ясна, па справе; здзіўляе вастрыня і адточанасць думкі.
Рыгор Семашкевіч быў адораным пісьменнікам, даследчыкам, крытыкам. Застаецца толькі ўяўляць, як мог бы расквітнець яго талент, калі б пражыў больш.
***
…Стараўся не плакаць на ветры і на марозе,
Нідзе не плакаць,
Але прызнаюся: праз гэта ў сэрцы
Некалі знойдуць не золата, не серабро…
Толькі якое шчасце — змайструем плыт і паплывём па Віллі.
А плыт калыша. Ляжы і слухай
Дыханне ракі і дыханне друга.
Так пісаў Рыгор Семашкевіч у вершы «Аўтабіяграфія» ў 1968 годзе. Слухаючы гэтыя радкі паэта, можна сапраўды наблізіцца да разумення сваёй зямлі і саміх сябе.
Таццяна БУДОВІЧ-БАРАДУЛЯ.
Фота з фондаў Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва
Выбар саджанца для садавода — той момант, значнасць якога складана пераацаніць.
Канцэрт для дзяцей і моладзі, пластычны спектакль Ягора Дружыніна і «Рок-панарама».