Часам лёс складваецца так, што жыць даводзіцца двума жыццямі адразу. Пісьменнік Валерый Казакоў нарадзіўся на Магілёўшчыне, а працуе ў Расіі, але вельмі часта наведвае родную Беларусь. Яшчэ ў маладосці ён быў і афіцэрам, і журналістам, а зараз Казакоў — чыноўнік і літаратар, які ўваходзіць у Саюз пісьменнікаў у Расіі і Беларусі. Вершы, проза і публіцыстыка Казакова друкаваліся ў безлічы перыядычных і спецыялізаваных выданняў, калектыўных зборнікаў. Як Валерый Казакоў сумяшчае дзве працы і дзве краіны, якія кнігі любіць больш за ўсё і над чым працуе зараз?..
— У вас не вельмі звычайны шлях да літаратуры — праз чыноўніцтва. Як атрымалася звязаць гэтыя прафесіі?
— Адзін з першых фільмаў Міхалкова называецца «Свой сярод чужых і чужы сярод сваіх». Гэта дакладна вызначае мяне. Так здарылася, што я аказаўся ў чыноўніцтве выпадкова: быў вайскоўцам і журналістам, пісаў тое, што мне загадвалі ў рэдакцыі. І калі я з’явіўся там, дзе не павінен быў, пачаў за гэтым назіраць, шмат чаго заўважаў і, вядома, трэба было пра гэта распавесці! Калі ты дакранаешся да гэтага сваімі рукамі, нават душой, вельмі цяжка маўчаць. Наогул я пачаў пісаць у вельмі сталым узросце (мне было за 50), хоць я і скончыў Літінстытут. Памятаю, як напісаў адну аповесць, а мой сябар сказаў, што я закапаў тут добры раман. Так з’явілася кніга «Цень гобліна».
— Страху напісаць не тое, чаго ад вас чакаюць, не было?
— Калі ёсць страх, тады лепш не ісці ў пісьменніцтва наогул. Усе аўтары, якія зрабілі штосьці для літаратуры і народа, маглі палохацца, але ўсё роўна пісалі тое, што бачылі: знаходзілі дзённікі, нататкі, таму атрымліваліся такія шчырыя кнігі. Мне падаецца, калі чалавек баіцца, то ён становіцца ценем, а для літаратуры гэта непрымальна.
Калі ты пачынаеш пісаць, нешта сядзіць у табе, яно не дае хлусіць, і ты пачынаеш гаварыць аб тым, што ёсць. Я так і раблю, і часам гэта становіцца праблемай: знімаюць з друку асобныя главы маіх кніг, ні аднаго майго твора ў Расіі не выйшла без скарачэнняў. Насамрэч, пісьменніку не патрэбны цэнзары, бо ён сам сабе цэнзар. Пісаць пра чыноўніцтва зусім не страшна, бо я ведаю, што ніхто з іх гэтага не прачытае. А калі пра гэта не пісаць, то ўсё будзе стаяць на месцы. Мастацтва ж вядзе да змен: калісьці імператар паглядзеў «Рэвізора» і прымусіў пасля зрабіць праверку па факце гэтай сітуацыі. Зараз жа літаратура пазбягае сацыяльных праблем і тэм наогул — вось вам фэнтэзі, чытайце! А навошта нам фэнтэзі, калі ёсць звычайныя жывыя людзі? Аўдыторыі патрэбны жарсці камунальнага быту, а не выдуманыя гісторыі.
— У вашых творах вельмі розныя героі. Дзе вы іх знаходзіце?
— Мае героі прыходзяць да мяне самі. Толькі калі я працаваў над «Чорным катом», я склаў сабе план, сур’ёзна працаваў. Мяне ўразіла, як да кнігі ў выніку паставіліся ў адным з універсітэтаў: сказалі, што гэта правакацыя. Мне падалося, што калі правакацыя — значыць, цікава, ёсць падставы для творчасці. Вобразы гуляюць побач, а калі я пішу, яны самі кладуцца ў тэкст. Мне гэтым падабаецца творчасць Маякоўскага і Вазнясенскага — іх вершы таксама прыходзілі да іх адразу, вобразы знаходзілі іх самі і пасля кіравалі аўтарамі, а не аўтары вобразамі.
— Не сакрэт, што многія пісьменнікі пачыналі як паэты. Вы таксама пішаце вершы...
— Гогаль, Кафка, Быкаў — у творах гэтых пісьменнікаў ёсць нейкая паэтычнасць пабудовы, бо многія пачыналі менавіта з вершаў, потым пашыралі межы свайго пісьменства і прыходзілі да прозы. Наогул мне не вельмі падабаецца гэты падзел на паэтаў, празаікаў, публіцыстаў. Мне падаецца, што ўсе гэтыя людзі жывуць у адзіным сусвеце. Напрыклад, у Юрыя Палякова проза вельмі з’едлівая, суровая, ён адзін з самых чытэльных празаікаў Расіі, а пачынаў з паэзіі. Уласна я лічу, што вершы дысцыплінуюць, прымушаюць рэзаць канцы твораў, таму паэзія вельмі карысная для празаіка.
— Што для вас значыць літаратура?
— Стан душы — гэта не да мяне. Я лічу, што літаратура — гэта, па-першае, мужнасць. Па-другое, сапраўдны пісьменнік павінен быць у нейкай ступені дэсідэнтам для тых, хто кіруе грамадствам, але ён не мае права быць дэсідэнтам для свайго народа. Па-трэцяе, гэта праца: складаная, грунтоўная, часам небяспечная. Колькі часу даводзілася цяпер ужо класікам шукаць трапныя фармулёўкі і правільныя словы для сваіх герояў! Я ужо на працягу 13 гадоў працую над раманам «Шэрая плошча». Гэта кніга, дзе я распавяду пра месца, у якім адбываюцца галоўныя з’явы сучаснай Расіі, пра Старую плошчу. Тут шмат містыкі: гэта тычыцца і нумароў будынкаў, і колераў. Вельмі доўга адкідваў гэты матэрыял, думаў, што прыйдзе лепшы для яго час, але зараз зноў працягваю працу, бо найлепшы час — менавіта цяпер.
— Чаму выбралі для сябе такую няпростую справу — пісаць пра рэальнасць?
— Па-першае, я беларус, а гэта значыць, што я чалавек сваіх вачэй і кажу пра тое, што бачу. Мяне лёс пацягаў па Усходзе, мне вельмі падабаецца Азія, там людзі такія ж самыя, як у Беларусі. А пра што яшчэ пісаць, навошта выкручвацца? Я ўпэўнены ў тым, што ўвесь самы круты «сюр» можа жыць толькі ў рэальнасці, усё астатняе — гэта псіхічныя захворванні. І калі мне кажуць пра нейкія шэдэўры мастацтва, абстракцыі, я не разумею, як магчымы шэдэўр, які надуманы.
— Як можна назваць жанр, у якім вы працуеце?
— Не ведаю... Постмадэрнізм, рэалізм, шмат чаго яшчэ… А наогул я назваў бы яго старым выразам «крытычны рэалізм», бо як пісьменнік гляджу на свет хоць з захапленнем, але з доляй здаровай крытыкі. Я вельмі хацеў бы, каб мне крытыкі сказалі, у якім жанры я пішу. Але крытыкаў зараз вельмі мала, як і грунтоўнай крытычнай школы, якая вельмі патрэбна нашай літаратуры. Пісьменнікі ставяцца адно да аднаго або як да ворага, або як да сябра, адсюль акопная ці кампліментарная праўда, але аб’ектыўнасці няма.
— Вы працуеце ў дзвюх краінах, што для вас Беларусь?
— Калі ты пісьменнік, то ты сусветны пісьменнік. Але я не магу назваць сябе касмапалітам, хутчэй беларускім патрыётам. Для мяне Радзіма — першасная, я не змагу ад гэтага адмовіцца, таму жыву на дзве краіны. Мова для мяне таксама вельмі важная, хоць і пішу я ў большасці на рускай. Але напісаныя творы перакладаю на беларускую мову ўласнаручна, толькі карыстаюся дапамогай Ластоўскага, часам пішу на роднай мове апавяданні.
— Як можаце ахарактарызаваць сучасны беларускі літаратурны працэс?
— Я скажу, магчыма, не вельмі прыемную рэч: маладых чытаюць маладыя. Яны злуюцца, суперажываюць разам. Літаратура ніколі на адным месцы не стаяла, таму заўсёды з’яўляюцца новыя імёны. А беларуская літаратура ёсць, яна нікуды не знікла. Пісьменнікі будуць працаваць незалежна ад сітуацыі, бо літаратура з’яўляецца з чаго заўгодна. У Літінстытуце не вучылі пісаць кнігі, давалі базу, а ты сам павінен быў вучыцца. У нашай літаратуры ўжо вельмі шмат зроблена, яе ласцікам сцерці не атрымаецца. Цвятаева казала, што «прыйдзе час і гэтых вершаў». Скарыне спатрэбілася 500 гадоў, каб мы з вамі яго заўважылі.
— Зараз многія маладыя чытаюць бульварныя раманы, не звяртаючы ўвагі на класіку...
— Я шакіраваны тым, што сёння людзі чытаюць мала ці выбіраюць нявартыя кнігі. Узгадваю, як калісьці ва ўніверсітэце мы так любілі і хацелі чытаць, што прасілі кнігі ў кагосьці на адзін дзень, шукалі, дзе можна зрабіць копіі. Але ў той жа час я не магу сказаць, што ёсць літаратура дрэнная, — гэта таксама «духоўная страва», бо напаўняе галаву пачуццямі. Зараз час фаст-фуду, менавіта таму і літаратура існуе такая, каб чытаць, не ўключаючы галаву. Камусьці і такое патрэбна. Хто будзе зараз перачытваць Талстога, колькі такіх людзей? На маіх вачах з’яўлялася бульварная літаратура, сёння такое любяць. Але ці можа пісьменнік напісаць некалькі раманаў за паўгода? Над кожным якасным творам трэба працаваць. Я ведаю толькі аднаго чалавека — Юльяна Сямёнава, які змог за вельмі кароткі тэрмін (здаецца, месяц) напісаць кнігу, па якой пасля знялі фільм «ТАСС упаўнаважаны заявіць».
— А самі што любіце і любілі чытаць?
— Пачыналася ўсё з «Міколкі-паравоза» Міхася Лынькова, пасля быў Шамякін. На жаль, я вельмі позна стала дайшоў да Купалы, толькі дарослым зразумеў яго геній. А вось дзякуючы Янку Маўру, нарадзіліся некаторыя мае рэчы. Вядома, я чытаў Караткевіча, Багдановіча і перадусім быў Быкаў. З сучаснікаў вылучыў бы Алену Брава, я прачытаў усё, што яна напісала. Не магу не ўзгадаць тое, што піша Алесь Карлюкевіч. Ён робіць такую справу, на якую не кожны адважыцца: займаецца паляўнічай працай па зборы тых драбніц, якія пакінулі нашы продкі. Гэта той клей, які замацоўвае муры.
— Калісьці вы гаварылі аб тым, што пісаць пра вайну праўду — складана. А ці ёсць пісьменнікі, у якіх, на вашу думку, гэта атрымалася?
— Вайна — гэта зусім невялікі прамежак часу ў глабальным маштабе. Але, з іншага боку, на вайне хопіць і гадзіны, каб зразумець, што гэта такое. Для кожнага чалавека вайна розная: праўда салдата ніколі не будзе такой жа, як у генерала. Адзін з маіх настаўнікаў — Яўген Вінакураў, франтавік, маё пакаленне выхавана на ваеннай літаратуры. Мы чыталі творы Вараб’ёва, Быкава, Адамовіча, гэтыя людзі прайшлі вайну. І я мяркую, што гэтая тэма інтэрнацыянальная, бо трагедыя салдата не чужая абодвум бакам, чаго мы не бачым ні ў фільмах, ні ў некаторых кнігах. У мяне ёсць кумір, які пісаў праўду, — Васіль Быкаў. Лепш, чым ён, пра вайну не пісаў ніхто, я гатовы гэта даказваць усім. Мне падабаюцца ўсе яго творы, але любімым я мог бы назваць «Дажыць да світання». Чаму? Бо там, здавалася б, нічога не адбываецца, няма ніякіх баёў, але ёсць прага да жыцця і неверагодна трагічны шлях да разумення смерці.
— Некаторыя крытыкі параўноўваюць вашу творчасць з Гогалем і Салтыковым-Шчадрыным. Вы згодны з такім параўнаннем?
— Прыемна, калі пісьменніка параўноўваюць з вялікімі. Мне вельмі цікавы Гогаль, я чытаў усе яго творы, без яго асобы не было б сучаснай літаратуры. Нават маленькія яго апавяданні кшталту «Носа» вартыя многага, пра «Мёртвыя душы» я наогул не кажу. А СалтыкоўШчадрын — літаратар, якога Расія не ведала і не ведае. Гогаль быў хлопчыкам у параўнанні са Шчадрыным у сэнсе ўбачанага і напісанага. Мне менавіта таму апошні і бліжэй, бо сам быў губернатарам, бачыў чыноўнікаў са свайго акна ў Вятцы на ўласныя вочы, а не пісаў каля фантана на плошчы Трытона ў Рыме, як Гогаль. На жаль, усе нашы веды пра гэтага пісьменніка грунтуюцца на зусім не тых тэкстах. Вы вось пачытайце «Дзікага памешчыка»!
— Якія парады далі б тым, хто хоча быць пісьменнікам?
— Ніякіх правіл не трэба. Я лічу, што галоўнае — адчуць сябе пісьменнікам. Калі пачынаеш пісаць, трэба мець дарадцу, які скажа табе, што — добра, а што — графаманія. А парада ў мяне адна: жыццё — гэта і ёсць пісьменства, а пісьменства — і ёсць жыццё. Я атрымаў галоўны ўрок, які спатрэбіўся мне ў літаратуры: нельга хлусіць і баяцца, усё астатняе — дапушчальна.
Маргарыта ДЗЯХЦЯР
Існуюць строгія патрабаванні да месцаў для купання.
Яе песні займаюць першыя радкі ў музычных чартах краіны, пастаянна гучаць на радыё і тэлебачанні.
