Рэжысёр Аляксандра Бутар вядома нам як аўтар знятых на «Беларусьфільме» карцін «Белыя росы. Вяртанне» і «Салодкае развітанне Веры»; як стваральнік творчай майстэрні «Тэрыторыя кіно», дзе арганізуюцца курсы рэжысёраў і акцёраў; як удзельнік дыскусіі пра сучаснае незалежнае кіно, што адстойвае «прафесію». 1 лютага ў пракат выходзіць трэці поўнаметражны і першы незалежны ад дзяржаўных грошай фільм Аляксандры — «У асабістую прастору ўваход забаронены». Карціна распавядае пра перфекцыяніста-праграміста Макса, які пакутуе з-за нязначнай недасканаласці ў зробленай працы. У пэўны момант ён сустракае сваю супрацьлегласць Машу, і гэта сустрэча мяняе яго жыццё. Перад прэм'ерай фільма, якая адбудзецца 22 студзеня ў кінатэатры «Масква», мы пагутарылі з Аляксандрай Бутар і закранулі тэмы новага фільма, «Тэрыторыі кіно» і нашага сучаснага незалежнага.
— Дзве вашы папярэднія карціны былі зняты на «Беларусьфільме». Як вы здолелі знайсці грошы на незалежны праект?
— Усё аказалася не так складана, як я думала. У нас не было часу шукаць спонсарскія грошы, таму што мы вельмі хутка прыдумалі ідэю, і я нават не заўважыла, як ужо знялі фільм. Я проста звярнулася да сяброў, у якіх ёсць свае кампаніі і каму гэта магло быць цікава. Такім чынам, нас атрымалася чацвёра партнёраў. Гэта музычны гурт «Тяни-Толкай», унёсак якога ў фільм велізарны, таму што на яго лягла ўся гукавая частка, да таго ж кампазітарам фільма стаў іх гукарэжысёр Аляксандр Каляда. Святочнае агенцтва «Арт-Апетыт» дапамагло нам з касцюмамі, якія проста так мы б не змаглі арандаваць. Трэці партнёр — літоўскае прадзюсарскае агенцтва «Baltіc Open», яно зараз займаецца прасоўваннем фільма на прыбалтыйскай тэрыторыі, у нас ужо ёсць дамоўленасць аб пракаце ў Вільнюсе і Клайпедзе. Чацвёртым партнёрам — і вытворчай кампаніяй — з'яўляецца творчая майстэрня «Тэрыторыя кіно», якую я стварала як месца, дзе апроч навучання дзяцей можна вырасціць каманду для ўласнай кінавытворчасці. Так яно і атрымалася, проста я не думала, што зноў стану здымаць так хутка.
— То-бок, галоўным у гэтай справе аказалася дружба.
— Так, але яшчэ працуе імя. Напрыклад, мне было лёгка дамовіцца з пракатчыкамі, хоць я думала, што ўзнікнуць цяжкасці, таму што мой фільм — незалежны, у яго няма статусу, перад якім адкрываюцца дзверы. Але мяне ўсе, як аказалася, помняць, нават у Літве, таму мне было лягчэй.
— Мяне крыху бянтэжыць, што фільм вы зрабілі так хутка: сцэнарый напісалі за месяц, здымкі цягнуліся дзесяць дзён, скора карціна выходзіць у пракат. Мне гэта нагадвае паточную вытворчасць «Беларусьфільма».
— На «Беларусьфільме» стварэнне фільма цягнецца год, там за такія тэрміны не здымаюць. У любой кінавытворчасці самы дарагі перыяд — здымачны, а ў нас усё было добра спланавана, сцэны састыкаваны так, каб паспець зняць у тэрмін. Да таго ж папярэдне мы з акцёрамі ў аўдыторыі адрэпеціравалі фільм, ножкамі прайшлі кожную сцэну, усё разабралі. Таму справа ў планаванні, а не ў тым, што ў мяне не было часу здымаць.
— Вы напісалі сцэнарый...
— Гэта была мая ідэя, а мой пастаянны суаўтар Юля Гірэль, як заўсёды, яе падхапіла. Мы добра працуем у пары, таму што калі ты супрацоўнічаеш з чалавекам, які не проста цябе разумее, але і размаўляе з табой на адным прафесійным узроўні, усё атрымліваецца лёгка і хутка.
— Наколькі я зразумела з вашых інтэрв'ю і відэа, вы таксама апалагет ідэі, што кіно не павінна быць нудным. З пункту гледжання сцэнарыста і рэжысёра скажыце, чым ваш фільм павінен зачапіць гледача?
— Я так казала — нудным? Не, я ўвесь час кажу слова «прафесія», проста шмат хто мяне няправільна разумее. Няма такога — нудны альбо не нудны фільм: ён альбо прафесійны, то-бок хораша зроблены, альбо проста бяздарны, таму і нудны. Я бяру на сябе адказнасць гэта сцвярджаць, таму што нешта разумею ў прафесіі рэжысёра, паколькі займаюся ёй усё жыццё і ўсё жыццё вывучаю. Фільм «У асабістую прастору ўваход забаронены» зроблены прафесійна, гэта не аматарскае кіно. Па жанры — вельмі лёгкая рамантычная камедыя, настолькі лёгкая, што нават празрыстая. Ты глядзіш яе з усмешкай, недзе плачаш. Яна разлічана на падлеткаў і моладзь, хоць ёсць тут і старэйшыя персанажы. Просты і чысты фільм, без прэтэнзій на фестывальнае кіно, як у нашых незалежных карцін, быццам разлічаных на інтэлектуальнага гледача. Я гэта вельмі не люблю, таму што такім чынам часта прыкрываецца слабая рэжысура. Маўляў, калі фільм вы не зразумелі, то ён не для вас, а для іншага гледача. Насамрэч няма паняцця «фестывальнае кіно»: альбо кіно, альбо не кіно.
— Праскочыла, што ў сваёй кінашколе вы падрыхтавалі для сябе каманду. Вашы навучэнцы працавалі на здымачнай пляцоўцы новай карціны?
— Так, адну з галоўных роляў выканаў наш таленавіты студэнт Сцяпан Ляткоўскі, які, я спадзяюся, працягне сваю адукацыю ў тэатральнай ВНУ. Яго партнёрша па фільме — таксама наша дзяўчына Каця Самойла. Астатнія працавалі ў здымачнай групе, пісалі гук, былі асістэнтамі. Для іх гэта быў кайф, а не абавязалаўка.
На «Беларусьфільме» я адчула, што кінастудыя — гэта завод, куды ўсе проста ходзяць на працу з дзевяці да пяці, а фільм патрэбен толькі табе і максімум — аператару і акцёрам. А ў нашай маленькай кампаніі ўсе «гараць» справай, нехта, магчыма, нават больш за мяне.
— Вы ўпершыню выступілі ў якасці прадзюсара, гэта рэжысуры не перашкодзіла?
— Наадварот, дапамагло. Заўсёды было шкада, калі я задумала шыкоўную сцэну, а яна церпіць з-за дрэннай арганізацыі. Наш майстар у Акадэміі мастацтваў Аляксандр Яфрэмаў казаў: «Я скончыў сцэнарый фільма і падумаў, як было б класна яго не здымаць». Бо калі ты выходзіш у рэальную вытворчасць, палову таго, што ты прыдумаў, «з'ядае» дрэнная арганізацыя. А калі ты сам усё арганізуеш, самога сябе падвесці не можаш.
У вялікай дзяржаўнай кінавытворчасці шмат людзей, імі складана кіраваць, і стаўленне да кіно ў іх іншае. Я рабіла два вялікія праекты на тэлебачанні, дзе тое ж самае: арганізацыя церпіць менавіта з-за аб'ёмаў — шмат людзей, грошай. А тут усё было пад маім кантролем, і гэта было класна, хоць і цяжка.
— Што яшчэ ў дзяржаўнай кінавытворчасці перашкаджае рэалізоўваць ідэі?
— Праблема ў тым, што на «Беларусьфільме» няма добрых сцэнарыяў. Мне і цяпер нешта дасылаюць — гэта нават горш, чым калі я пачынала там працаваць. Тады таксама не было сцэнарыяў, але хоць нешта можна было перапісаць, а тое, што я чытала зараз, — дрэнна. У краіне няма сцэнарыстаў, проста няма. Але мяне іншае непакоіць: рэдактары і мастацкія кіраўнікі, якія павінны разумець, як можна выправіць сцэнарыі, у якіх ёсць хоць нейкія задаткі будучага фільма, гэтага не робяць. У мяне складваецца ўражанне, што ніхто не разбіраецца ў драматургіі, для мяне загадка, чаму такія рэчы ідуць у работу.
— Вам прапанавалі нешта зняць на «Беларусьфільме»?
— Так, я вельмі здзівілася, таму што на кінастудыі павінны не вельмі мяне любіць. Ім было цяжка са мной: я была патрабавальная, карацей, я ім надакучыла. А праз некаторы час з'яўляецца такая прапанова, якую я не ведаю, як растлумачыць... Я пакуль туды не іду. Шчыра кажучы, няма калі, у мяне цудоўна развіваецца свая справа, лепш я на яе патрачу свае сілы, нервы і час. Толькі калі б мне даслалі сапраўды класны сцэнарый, напэўна, стала б размаўляць далей.
— Апошнім часам ішла дыскусія пра наша незалежнае ігравое кіно, у якой вы таксама ўдзельнічалі.
— Мая балючая тэма, яна мне ўжо надакучыла. У нас дзве крайнасці: ёсць «Беларусьфільм» з велізарнымі бюджэтамі, дзяржаўнай падтрымкай і дрэннымі фільмамі, а ёсць незалежныя дзеці з такімі ж дрэннымі фільмамі. Я спрабавала размаўляць з гэтымі маладымі рэжысёрамі, але дыскусія не атрымалася, неадэкват поўны. У Нацыянальным конкурсе кінафестывалю «Лістапад» мне адно спадабаўся фільм Дзімы Дзядка «Сумленны погляд». Мы з Дзімам пазнаёміліся, я запрасіла яго ў кінашколу да студэнтаў. Бачна адразу: які фільм, такі і чалавек — нармальны, інтэлігентны, культурны хлопец. Талент — ён ва ўсім. Альбо Міця Сямёнаў-Алейнікаў: калі я ўбачыла яго работу «Адной крыві», падумала, што гэта суперпрафесійнае кіно. Калі пачынаеш размаўляць з Міцем, слухаеш яго разважанні аб прафесіі — ва ўсім відаць высокі ўзровень. А калі я бачу пустэчу на экране, не здзіўляюся, калі выходзіць настолькі ж пусты чалавек. Спачатку мяне гэта раздражняла, а потым стала нудна, і я перастала рэагаваць.
І ведаеце, што самае цікавае: з любога фільма, што я бачыла ў Нацыянальным конкурсе «Лістапада», можна зрабіць класнае кіно, калі падысці да яго больш прафесійна.
— Чаму, на вашу думку, у нашым незалежным ігравым кіно, як вы кажаце, няма прафесіі?
— Таму што аўтары не хочуць развівацца. Калі трапілі на «Лістапад» — думаюць, што яны супер, хоць гэта звычайны фестываль. Кінафестываляў у свеце — мора, але яны нічога не значаць, значаць толькі касавыя зборы, поўныя залы і прызнанне гледача. Часта рэжысёр з ліку нашых незалежных не можа растлумачыць, пра што яго фільм. Як ты здымаеш фільм, калі не разумееш, пра што ён? Адсюль дзіцячыя выказванні, маўляў, калі вы паглядзелі і нічога не зразумелі, гэта вашы праблемы. Сваім студэнтам я ў першую чаргу кажу, што рэжысуры немагчыма навучыцца, усё жыццё прыйдзецца толькі папаўняць багаж, бо нават за тыдзень ты можаш стаць зусім іншым. У свой час мы з Юляй напісалі сцэнарый фільма «Салодкае развітанне Веры» і падалі яго на конкурс кінапраектаў Міністэрства культуры. Ён прайшоў конкурс, але мне прапанавалі адкласці «Веру» і найперш зняць працяг «Белых росаў». Калі нарэшце прыйшоў час запуску «Веры», я адкрыла сцэнарый, што ляжаў цэлы год, і ледзь не памерла. Я кажу: «Юля, як мы маглі напісаць такую лухту і як яе прапусціла міністэрства?» А фільм запушчаны, яго трэба здымаць — мы за некалькі тыдняў поўнасцю перапісалі сцэнарый. Ніхто ў выніку не заўважыў, хоць у фільме няма ніводнага слова з таго варыянта, які прайшоў конкурс. Так само жыццё ўстроена: ты не можаш заставацца тым, кім быў год таму.
— Парадокс у тым, што менавіта незалежнае кіно ў нас атрымлівае найбольшы рэзананс.
— Глядач вельмі хоча беларускага кіно. Калі я ездзіла па абласцях з «Белымі росамі», на нашых паказах быў ажыятаж. Усе хочуць сваё, роднае, і калі гэтага не можа даць нацыянальная кінастудыя, альтэрнатывай становяцца толькі гэтыя студэнты.
— Як вы думаеце, ці варта маладым рэжысёрам, калі ім прапануюць, ісці працаваць на «Беларусьфільм»?
— Я зняла на кінастудыі два поўныя метры — гэта гіганцкі вопыт, якога ты нідзе больш не атрымаеш, нягледзячы нават на супрацьстаянне з вытворчасцю. Адзін аператар казаў: «Беларусьфільм — гэта як армія, яго трэба прайсці». Я думаю, ісці варта, але трэба быць вельмі моцным. Тым больш, дзе яшчэ яны здымуць поўнаметражны фільм.
— Я паглядзела вашы ўрокі рэжысуры на YouTube. Магчыма, вы зможаце развіць сваё сцвярджэнне пра тое, што добрага кіно — як у Беларусі, Расіі, так і ва ўсім свеце — сёння амаль няма.
— Гэта проста факт. Колькі разоў ад сяброў я чула, што яны хочуць вечарам паглядзець фільм, а глядзець няма чаго. Добрых фільмаў рэальна вельмі мала.
Можна ж глядзець што заўгодна — выходзіць шмат фантастыкі, блокбастараў, глянцавых камедый, але я мела на ўвазе кіно высокай якасці, сапраўднае кіно, накшталт «Спіса Шындлера». Альбо «Тытаніка» — яго поспех ніхто не паўтарыў, гэты фільм мы праходзім у кінашколе як вучэбны, таму што адзінаццаць Оскараў проста так нікому не даюць. Не бывае выпадковага поспеху, ён усё ж там, дзе пахне прафесіяй.
— А што ў такім выпадку лічыць добрым кіно?
— Гэта ў першую чаргу добрая гісторыя, зробленая па законах драматургіі, апісаных яшчэ Арыстоцелем. Калі гісторыя добрая — ад яе ідзе і выява, і музыка, і спецэфекты. Як зняць сцэну, як паставіць камеру? — усе рашэнні ідуць толькі ад персанажа, як ён бачыць свет і што адчувае. Калі ты не прыдумаў аснову — сэнсу ў карціне не будзе, хоць уніз галавой здымай. Звычайна я ведаю, чым фільм скончыцца, але калі ён класна зроблены, усё роўна цікава, як таленавіта людзі прымяняюць сваё майстэрства. А па вялікім рахунку ў кіно мяне ўжо нічога не здзіўляе.
— Як у свой час вы адважыліся на адкрыццё кінашколы? Бо трэба адчуваць у сабе запас вопыту, ведаў і разумець, што ты можаш нешта даць студэнтам.
— Я даўно хацела сваю маленькую студыю, але работа ўвесь час адсоўвала ўвагу. А потым мае кантракты скончыліся, прыйшла цішыня, а я вельмі стамілася працаваць на некага, бо цяжка, калі ты не можаш змяніць арганізацыю вытворчасці. У мяне на той момант былі толькі ганарары за «Салодкае развітанне Веры», іх я ўбухала ў адкрыццё кінашколы, прэзентацыю, рэкламу. У мяне дастаткова вялікі вопыт — атрымліваецца, з 1998 года, калі я паступіла ў Акадэмію і ўжо з другога курса пачала працаваць на тэлебачанні.
— Калі перад вамі стаіць задача навучыць рэжысуры, як вы будуеце праграму кінашколы?
— Па-першае, не навучыць, бо наш курс цягнецца толькі год. За гэты час можна даць толькі самыя-самыя асновы, але на іх можна будзе практыкавацца хоць усё жыццё. Тым больш такога, на жаль, не даюць у Акадэміі мастацтваў, прынамсі я не атрымала ні за першы, ні за другі раз навучання, хоць мая кар'ера з гэтымі ведамі магла б развівацца хутчэй. Мы выкладаем законы драматургіі, якія ў прынцыпе можна расказаць за пятнаццаць хвілін, і на практыкаваннях з майстрам вучым іх прымяняць. Студэнты шмат пішуць і здымаюць, знаходзяць візуальнае рашэнне сваіх ідэй.
— А нагледжанасць неяк уплывае на рэжысуру?
— Я гляджу фільмы, каб убачыць, як людзі прымяняюць прафесію. Але рэжысёры-пачаткоўцы могуць страціць сваё бачанне і міжвольна пачаць капіраваць. У жывапісе, каб пачаць пісаць карціны, трэба вывучыць асновы малюнка; у музыцы, каб пачаць іграць на інструменце, трэба хоць бы вывучыць ноты і так далей. Тое ж у рэжысуры: калі няма ведання асноў, чалавек пачне капіраваць — я не ўяўляю, як можа адбыцца інакш. Калі ты глядзіш фільм і не разумееш, чаму ён класны, што ты з гэтага возьмеш? Насамрэч не важна, колькі ты ведаеш высокаінтэлектуальных рэжысёраў, важна толькі, як ты здымаеш.
— Назавіце, калі ласка, фільмы альбо рэжысёраў, якія вас натхняюць.
— Гэта Стывен Спілберг, мой любімы фільм — «Спіс Шындлера». Калі яго гляджу, нават адыходжу ад прафесійнага ацэньвання, губляюся і толькі дзіўлюся таленту. Таксама Джэймс Кэмеран, ён вельмі круты. У аснове «Тытаніка» насамрэч прымітыўнейшая, прасцейшая гісторыя, але да якога яна даходзіць маштабу! Той жа яго «Аватар» і іншыя работы. Калі гісторыя моцная, можна і «Тытанік» здымаць, і рабіць камерныя рэчы, як, напрыклад, фільм «Апантанасць» Дэм'ена Шазэла, дзе амаль усё дзеянне адбываецца ў рэпетыцыйнай зале, а ты глядзіш і не адрываешся.
Ёсць такі фільм «У пагоні за шчасцем» з Уілам Смітам, да яго мы часта вяртаемся ў кінашколе. Мне вельмі падабаецца «Англійскі пацыент». Спіс вялікі, але сэнс адзін — гэта ўсё магутныя гісторыі, якія можна пераглядаць шмат разоў.
Гутарыла Ірэна КАЦЯЛОВІЧ
Мерапрыемства праводзілася на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
