Маргарыта Латышкевіч. Казка пра ваўка

Апавяданнем Маргарыты Латышкевіч «Звязда» пачынае свой новы конкурсны марафон, вынікі якога будуць падведзены роўна праз год і агучаны падчас правядзення наступнага Дня беларускага пісьменства. Таму ў кожнага, хто хоча паспрабаваць свае сілы ў гэтым творчым спаборніцтве, часу ў запасе яшчэ шмат, хоць час, як вядома, бяжыць вельмі хутка.

Просьба да аўтараў, чыё імя яшчэ мала ці зусім невядомае шырокай публіцы, не забываць расказваць хоць бы некалькі слоў пра сябе. Ну, і нагадваю ўсім без выключэння аўтарам: адбіраючы для ўдзелу ў конкурсе апавяданне, звяртайце ўвагу на яго аб'ём. Прынамсі, твор, які займае больш чым газетную паласу, наўрад ці зможа пабачыць свет на старонках «Звязды».

Алесь Бадак

Мамін твар помніўся кепска. Засталіся асобныя штрыхі, асобныя рысы — мяккія колцы залацістых валасоў, бляклыя зялёныя вочы, кволая ўсмешка, тонкія халодныя пальцы. Памяць адбівала яе вобраз як бы праз разбітае люстэрка. Мутна ўсплываў перад вачыма шэры дзень, васковыя кветкі ў нерухомых маміных руках, мокры снег, што сыпаўся з неба на чорныя плашчы, на жоўты жвір, на магільныя камяні.

Дом стаў да дзіўнага вялікі і халодны. Пусты. Маленькі Марка хадзіў па пакоях на дыбачках, увабраўшы залацістую галаву ў плечы. Цішыня ў пакоях гусцела, а дзверы бацькавага кабінета былі мяжою, якую парушаць было забаронена.

Бібліятэка таксама была забароненай — прынамсі, для Маркі. Але бацька, вярнуўшыся дамоў вечарам, замыкаўся ў сябе, шургацеў паперамі, паліў трубку з моцным тытунём. Старая Ханна адзінаўладна царавала на кухні і паказвалася ў дзіцячым пакоі хіба што раніцай, бурчэла пад нос і расплёсквала ваду з умывальнага таза. Расчэсвала Маркавы валасы і папраўляла карункавы каўнерык.

Каўнерыкі і куртачкі з чорнага аксаміту — гэта было ўсё яшчэ маміна. Але час ішоў, Марка патроху выцягваўся ўверх, тонкія рукі вытыркалі з рукавоў, а паміж ботамі ды вузкімі штонікамі паказваліся зацыраваныя Ханнай панчохі. Зрэшты, так было лацвей блукаць па гарышчы і па садзе, ці лезці да самых верхніх і пыльных паліц у бібліятэцы, ці сядзець на цёплай кухні побач з малодшымі служкамі, слухаючы Ханніны казкі — пра даўнія часы, пра пярэваратняў, пра адвечныя і страшныя чары, пра Тых, агнявокіх, што ўсё яшчэ жывуць між курганоў.

У гаршках на агні штось варочалася, сыходзіла парай. Ханна, увішна стукаючы нажом, цягнула доўгую ніць свайго аповеду. У яе казках былі жахі і цуды, і ў кожным цудзе было трохі жахлівага, а ў кожным страху трохі цудоўнага. Маразы малявалі ледзяныя пушчы на падслепаватых акенцах кухні, зачараваныя князёўны пелі над азёрамі, апранутыя ва ўборы з лебядзінага пер'я.

— ...а на павароце месяца з'явіцца там бялюткі, мае дзетачкі, воўк. І пакліча за сабою, і павядзе, і вечныя таямніцы адкрые.

Снег падаў з нізкага неба, быццам белае мяккае пер'е, зацярушваў сляды, звярыныя і чалавечыя, супакойваў балючую памяць.

Візіты на кухню і Ханніны казкі бацьку не асабліва падабаліся — і ён паўтараў, што дзецям на ніжнім паверсе рабіць няма чаго, што слухаць дзікія простанародныя байкі — ганьба, што трэба памятаць пра сваё паходжанне ды паводзіць сябе адпаведна.

З замглёных часам партрэтаў на сценах глядзелі дзед, і прадзед, і іншыя пра-пра. Партрэт маці — маладой, у блакітнай сукенцы — вісеў асобна ў маленькай зале, заўсёды змрочнай, бо ніхто не адшоргваў цяжкіх парцьераў на вокнах. Пад позіркамі са сцен Марка ніякавеў і змушана круціўся на крэсле, і ніяк не мог успомніць год бітвы ці даўжыню ракі, ці колькасць вёрстаў ад горада да горада.

Сам-насам з кнігамі было прасцей. Марка глынаў старонку за старонкай, раз-пораз скоса паглядаючы на дзверы. Трохі асмялеўшы, стаў браць кнігі з сабою і чытаў у ложку пад коўдрай, у сваёй схованцы на халодным гарышчы, нават у кухні, нават за абедам — з-пад стала. Чытаў паўсюль, амаль не падымаючы вачэй ад старонак.

Бацька абедаў дома рэдка, таму іншай кампаніі, апроч кніжнай, часцяком і не заставалася. А на мяжы мрояў часам праміналі побач тыя, выдуманыя, гублялі радочкі з сваіх кніг і радкі зусім новыя — нечыя, невядомыя, але поўныя звонкай сілы. Часам крочыў за кніжнымі ценямі белы як снег воўк, зазіраў у твар зыркімі вачыма. Мабыць, клікаў за сабой. І Марка штоноч падымаўся і ішоў па ваўчыных слядах, па тонкім лязе месяца, што прарэзвала настоеную на горы цішыню.

Ханна лавіла яго, паўпрытомнага, у калідоры, вяла назад у спальню, клала ў ложак, гладзіла па галаве і шаптала, шаптала. Над дзвярыма, над вокнамі на воск прымацоўвала галінкі рабіны, пучкі пахкіх траў, зрэзаных тонкім сярэбраным сярпом. Дакорліва глядзела на верасовыя пусткі, зацягнутыя ранішнім туманам, — і сплёўвала цераз левае плячо:

— Каб толькі не забралі дзіця, каб не звялі!

А ўдзень прывабна шапацелі старонкі. Старыя мапы і зорныя атласы ў саф'янавых пераплётах, дзіўныя, прыўкрасныя — амаль спрэс нябачаныя звяры ці пачвары. У кнігах ажывалі імёны, за якімі ў падручніках была пара сціслых сказаў і якія набывалі рэчыўнасць на бібліятэчных паліцах.

Таго дня Марка сядзеў на лесвічцы пад кніжнай шафай з кнігаю на каленках. Кніга тонка пахла пылам, і ў ёй былі гравюры, дзівосныя, вусцішна-прыгожыя. На адной вершнік ехаў у замак, які вырастаў на пагорку. А за вершнікам схіляліся жахлівыя постаці: шкілет, загорнуты ў саван, ды нейкае страшыдла. Вершнік зважаў на іх мала, цвёрда сціснуўшы ў руцэ дзіду, падганяў насцярожанага каня. Ведаў: хутка адкрыецца рачная даліна, над якою ўзвышаюцца стромкія вежы.

І ўсё гэта было так жахліва-цудоўна, так да сціскання сэрца блізка, быццам Ханніны казкі, быццам верасы і вецер над пусткамі. Таму Марка разглядаў кожную дробачку малюнка, ад зоркі-шпоры адважнага вершніка да ініцыялаў майстры, які здолеў уплесці літары ў звівы каранёў. Таму не пачуў, як у бібліятэку ўвайшоў бацька — і застыў на парозе, здзіўлены. Бацька паклікаў па імені, Марка здрыгануўся, і кніга ўпала на падлогу.

Бацька не стаў сварыцца, але Марка пад яго позіркам перамінаўся з нагі на нагу і не ведаў, куды падзець рукі. Маўчанне павісла між імі — звыклае, штодзённае. Бацька кашлянуў і загаварыў, што Марка вельмі вырас, што прайшло, аказваецца, ажно тры гады, што абодва яны — бацька і Марка — патроху справіліся са сваёю стратай. Як мужчыны.

— Такія раны, вядома, не загойваюцца, — заўважыў бацька, торгаючы чорны бант гальштука. — Ніколі не загояцца канчаткова, але...

Тут ён паглядзеў на Марку і зноў замоўк, падбіраючы фразы. А Марка падняў вочы і заўважыў, што ў бацькі сівізна прабілася на скронях, што па высокім лобе прайшлі глыбокія зморшчкі, а пад шэрымі вачыма ляглі цені. Марка дзівіўся, як усяго гэтага не заўважаў раней, а бацька знайшоўся-такі:

— Я хачу зноў ажаніцца.

Марка раптам падумаў адначасна пра ўсё: пра замкнёную залу з маміным партрэтам, пра лютаўскі снег, які так упарта зацярушваў памяць, пра свае ўрокі з бацькам пад суровымі позіркамі ўсіх «пра-пра», пра цішыню ў доме, зноў пра снег. Спрабаваў уявіць, як магло б быць іначай — і не мог. І ніякавеў, зусім як тады, калі блытаўся ў лічбах і імёнах.

Бацька ж расказваў пра «яе» — заможную і добрага выхавання, нораву мяккага і прыязнага. Удава — гадоў пяць таму страціла мужа. Па мужу застаўся сын, якому зараз дзесяць:

— Амаль твайго узросту, разумееш? Будзеш старэйшым братам.

Марка змрочна соп. Загадкавая «яна» трывожыла, але распытваць не выпадала: адчувалася, што гэта — такая ж забароненая тэрыторыя, як бацькаў кабінет. Марка зноў падумаў пра снег, які так густа засыпаў ягоную памяць. З халоднай яснасцю зразумеў, што і бацька пачынае ўсё забываць. І змоўчаў.

«Яна» з'явілася месяцаў праз шэсць пасля той размовы, але, па вялікім рахунку, «яе» цень застаўся побач з таго самага дня. І гэты цень быў прычынаю многіх змен у доме — напрыклад, прычынаю бурнай хвалі прыборкі, якая ахапіла ўвесь будынак, адамкнула ўсе дзверы, куфры і шафы. Тая хваля ўзнесла на гарышча, пад белае покрыва забыцця мамін партрэт з маленькай залы, куфэрак з ніткамі ды голкамі, маміны франтаватыя сукні.

«Яе» цень з'явіўся паўсюль, нават на кухні побач з Ханнай — бо зараз на абед падавалі далікатныя і тонкія стравы. Дзеля гэтай кухоннай далікатнасці бацька нават выпісаў са сталіцы новага кухара — кульгавага, з доўгім гарбаватым носам. Гэты нос патроху, але ўпэўнена выжываў Ханну з кухні, і старая, прыходзячы ў Маркаву спальню штораніцы, абуралася напаўголаса.

Мітуслівы рух вынес Марку, быццам трэсачку, у сад. Там яшчэ можна было забіцца ў самы дальні кут, зарослы бэзам і язмінам, упасці ўпрост на траву і чытаць. На арэлях на галіне старой таполі гушкаўся вецер, а за цёмным лісцем жывой агароджы ўздыхалі верасовыя пусткі, неабсяжныя, старажытныя, поўныя жахаў і цудаў. І тут, бліжэй да цудаў, было неяк больш спакойна, чым у доме, на які лёг «яе» цень.

А сама «яна» аказалася маленькай жвавай жанчынай, з круглым белым тварыкам, з акуратна падколатымі цёмнымі косамі, якія кідалі цень на шыю, абкручаную ў некалькі радоў перлінамі. Тоненькі смех, і шоргат сукенкі на фіжмах, і тупат абцасаў, і таропкія словы, што так і сыпалі з падрумяненага рота. «Яна» прыціхла адно тады, калі бацька з ёю пад руку наблізіўся да Маркі, якога Ханна выцягнула з чарговай схованкі, і сказаў:

— А вось гэта мой сын.

«Яна» змерыла Марку калючымі вачыма, чапляючыся позіркам за растрапаныя валасы да плеч, за куртачку і караткаватыя штонікі, мятыя і выпацканыя ў траве, за паношаныя боты. І маўчала ўсяго адно імгненне — а пасля зноў зашчабятала, забіла веерам, зазвінела смехам і, быццам даросламу, працягнула руку ў шаўковай пальчатцы для пацалунку.

— А гэта — твая новая маці, Марка.

«Яе» трэба было называць не «маці», а «пані Сокаль», і выхавана кланяцца, і, калі дазволяць, кратаць вуснамі шаўковую пальчатку. Сын пані Сокаль, бледны хлопчык на тонкіх крывых ножках, цяпер быў «мілым братам». Мілы брат пераступаў ножкамі ў туфліках з бантамі і з-за матчынага пляча вывальваў язык, адрасуючы грымасы Марку. Мілы брат завёў звычку падглядаць і падслухоўваць, а за абедам з радаснай паспешлівасцю вывальваць пабачанае і пачутае. Пані Сокаль закотвала круглыя вочкі і насмешліва казала пра ўпрост дрымучае выхаванне, бо — «...правінцыя!». За ўсе вялікія і дробныя малыя правіны загадвала выйсці з-за стала.

— ...пасядзіце ў сябе, mоnsіеur, падумайце над сваімі паводзінамі.

Бацька, калі і далучаўся да сямейных абедаў, ёй не пярэчыў, таму Марка моўчкі сыходзіў «падумаць». Часам думкі цяжэлі, нанізваліся словамі, а словы мучылі і вымагалі выхаду. Марка, скурчыўшыся на падлозе ля ложка, спрабаваў гэтыя словы запісваць. Атрымлівалася блага: тая музыка, што гучала ўнутры, што так мучыла, абрастаючы словамі, на паперы гублялася, знікала. Марка хмурыўся і спісаныя лісткі ў адчаі драў. Музыка, што жыла ў ім, не знаходзіла выхаду, глухла, згасала.

Белы воўк усё часцей прыходзіў уночы, асабліва калі поўня зазірала ў вокны. Марка крочыў за ім над верасовымі пусткамі, над туманамі. Раніцай балела галава, а ў валасах аказваліся заблытаны сухія травінкі. Марка ішоў у свой запаветны куток у садзе, глядзеў на пусткі праз рэдкія прарэхі ў жывой агароджы. Раз-пораз там мільгала штось белае і тут жа знікала. А калі прыхінуцца да агароджы і прыкрыць вочы, можна было пачуць, як верасовыя пусткі гучаць. Шапацелі пад ветрам высокія травы, перазвоньваліся нябачныя птушкі, адбівалі музычныя такты дробныя конікі.

Ягоная музыка жыла, бруілася, радасная і звонкая, — там.

Лета скончылася, у вокны кашэчай лапкай скробся дробны дождж. Бацьку выклікалі ў сталіцу, далёка за пушчамі, за рэкамі. Станеш адмерваць па дзедавай мапе пальцамі адлегласць — вёрсты, вёрсты — і стомішся.

Ужо на ганку бацька крануўся вялікай далонню Маркавай залацістай макаўкі, якая ад гэтай рукі асцярожна ўхілялася ўбок, і змушана ўсміхнуўся. Чорная карэта з чацвёркаю сівых коней даўно чакала, коні непакоіліся, білі капытамі, і з-над пустак павольна, але няўхільна паўзла ліловая хмара.

Пані Сокаль стаяла тут жа, кругленькая, беленькая, з карункавай хустачкай ля вачэй. Марка маўчаў, і толькі калі бацька, азірнуўшыся колькі разоў, знік у чэраве карэты, а фурман крануў лейцы, калі ўсё прыйшло ў рух, Маркавы вусны дробненька задрыжалі.

Зараз Марка ўсё рабіў не так: не так кланяўся, не так браў відэлец і нож за сталом, не так гаварыў, не так глядзеў. Ад заўсёднага чакання злоснага паўшэпту сціскалася горла, а вочы быццам туманам засцілала. І Марка не бачыў нічога вакол, як загнаны звер, і слепа натыркаўся на сцены, скідваў вазоны з кветкамі і дарагія парцалянавыя фігуркі з кволых шкляных столікаў. Марку высылалі з-за стала, Марку і абеду, і вячэры пазбаўлялі, Марку ставілі ў кут — каленкамі на сухі гарох. Такая гарохавая тэрапія, паводле меркавання пані Сокаль, спрыяла раскаянню і ставіла на шлях выпраўлення.

Марка, праўда, не выпраўляўся.

— І як ён на мяне глядзіць! — шумна абуралася пані Сокаль. — Гэта ж не дзіця, гэта ваўчаня, пачвара!

Як ваўчаня, Марка хаваўся ад яе пільнага пагляду, ад мілага брата ў сваіх даўніх схованках. Стары дом быў вялікі, з доўгімі заблытанымі калідорамі. На гарышчы чуваць было, як дождж танчыць па даху, і адрэзы тканіны на старой мэблі варушыліся ад дотыкаў скразняку, і ў гэтых шэптах і шолахах была свая непрыкметная, ціхая музыка. З падслепаватых акенцаў можна было глядзець на верасовыя пусткі ў шызай дымцы, на спіны невысокіх пагоркаў з белымі плямінкамі старых камянёў. Уночы камяні падавалі галасы, цягнулі да сябе, абкружалі зачараваным колам, і Марка крочыў па лязе месяца, абрастаў мяккаю снежнай поўсцю.

Ханна ўвечары ўсаджвала яго на парог і, трымаючы над Маркавай галавою поўны кубак, ліла ў ваду воск з тоўстай свечкі. Воск застываў, агні згасалі, у вадзе пужліва дрыжала месяцовае святло.

Хутка бібліятэку замкнулі, а медны ключык бездапаможна павіс на поясе ў пані Сокаль. У добранадзейных кніжках, якія слухмяна гартаў мілы брат, не было ані жахаў, ані цудаў, не было музыкі, не было — жыцця. Чароўныя радкі былі прычасаныя і прарэджаныя, так што Марка адначасна пазнаваў і не пазнаваў іх і мучыўся — за іх, скалечаных.

Старую Ханну пані Сокаль застала за развешваннем траваў ды абярэгаў у дзіцячых спальнях. Раз'юшылася, і затупала ножкай і — упершыню — закрычала, зрываючыся на віскат.

— Дурная, паскудная забабонная баба!

У той жа дзень Ханне загадалі збіраць рэчы. Старая стаяла пад лесвіцай з клятчастым вузлом, з адчыненых дзвярэй сыпаўся і раставаў на плітах падлогі мокры снег — першы ў лістападзе. Ханна, згорбленая і сумная, падавалася маленькай і бездапаможнай. Заміргала добрымі блакітнымі вачыма, усунула Марку ў руку салодкі пернік са свайго вузла. Абняла, ступіла за парог — і знікла ў замеці, быццам не было ніколі.

А ноччу Марка ізноў пайшоў па тонкай нітачцы месяцовага святла. Чуў, як салодка сапіць мілы брат на сваіх пярынах, як цяжка варочаецца пані Сокаль у бацькоўскай спальні, як уздыхае стары прадзедаўскі дом.

Крок за крокам, паўз бяссільныя пучкі траў ды ссохлыя галінкі рабіны, насустрач месяцу, насустрач адвечнаму спеву, што плыў разам з туманам, што караскаўся па верасах разам з іголкамі інею.

Марка ўпаў у першы снег, пакаціўся па ім, абрастаючы белай поўсцю. І падскочыў ваўком, і пабег на чатырох моцных нагах туды, дзе над спінамі пагоркаў прарэзваліся касматыя зоркі.

Брамка ў сцяне жывой агароджы адчынілася сама сабою, цені старых вязаў расступіліся, даючы дарогу. Музыка ўнутры ажывала, распраўляла крылы, трывала звівалася з той спрадаўняй песняй, што панавала вакол.

Каля аднаго з камянёў чакалі — і працягнулі да яго рукі, і дапамаглі ўзняцца, вылузацца з ваўчынага футра. Гарачыя коні, белыя, як туман, стрыглі вушамі, закідвалі галовы.

А на пагорку за пушчай паўзрасталі вежы.

І Марка ўсміхнуўся.