Ігар Лучанок: Лічу, што творца павінен стаяць над палітыкай

12 лістапада пайшоў з жыцця геній нацыянальнага музычнага мастацтва Ігар Міхайлавіч Лучанок. Ён быў адзначаны многімі ўзнагародамі і званнямі народнага артыста СССР і Беларусі. Але ці не самае галоўнае, што вызначала гэтага ўнікальна адоранага чалавека, — ён быў па-сапраўднаму НАРОДНЫ КАМПАЗІТАР БЕЛАРУСІ.

...Гэта інтэрв'ю адбылося больш як 20 гадоў таму назад, у кастрычніку 1996 года. Эпоха велізарных змен і ўзрушэнняў, час станаўлення маладой суверэннай Беларусі. Я працавала карэспандэнтам аддзела культуры «Звязды». Акурат тады шырока абмяркоўваліся магчымыя варыянты Гімна Рэспублікі Беларусь, а Ігар Міхайлавіч Лучанок на той час ужо 15 гадоў узначальваў Саюз кампазітараў краіны. Падрыхтаванае да друку інтэрв'ю не было апублікавана: чыста тэхнічна не ўдалося ўзгадніць тэкст з суразмоўникам. Без аўтографа Маэстра змяшчаць матэрыял палічыла немагчымым. Жыццё газетчыка заўсёды напружанае, падзеі накатвалі адна за адной. Так атрымалася, што гэтае інтэрв'ю апынулася-згубілася сярод іншых матэрыялаў у творчым архіве-дасье.

Адыход Ігара Міхайлавіча Лучанка ўскалыхнуў успаміны пра тую даўнюю сустрэчу. Адшукала інтэрв'ю... З таго часу шмат вады сплыло. Аднак, прачытаўшы рукапіс, калега параіла яго апублікаваць — як адлюстраванне і эпохі, і пазіцыі творцы ў памежнай сітуацыі «на ростанях». Можна было б крыху падрэтушаваць матэрыял, але перадаю яго ў рэдакцыю без купюр, з нязначнымі скарачэннямі. Хай даруе Ігар Міхайлавіч «няўзгодненасць» публікацыі наўздагон яго памяці: геніяльнасць выказванняў кампазітара «завізавалі» Гісторыя і Вечнасць.

Музы́кі адыходзяць — іх музыка гучыць.

Сказаць, што Лучанок узрадаваўся званку журналіста, было б вялікім перабольшаннем. «Колькі пісалі ўсяго — а толку?! Ды я гатовы заплаціць журналістам, толькі каб яны не бралі ў мяне інтэрв'ю!» — вельмі эмацыянальна, надзвычай імпульсіўна гаварыў кампазітар. Пачуццё гумару выратавала сітуацыю: удакладніла, колькі ж Лучанок гатовы заплаціць. Суразмоўнік усміхнуўся: «А, ладна, прыходзьце, пагаворым»...

Добрая 4-пакаёвая кватэра ў прэстыжным раёне сталіцы — утульная, акуратная, з густам абстаўленая: дзяржава клапацілася пра таленты, наш нацыянальны гонар і багацце.

Размова пачалася больш чым нетрадыцыйна: Лучанок наладзіў мне... экзаменоўку:

— Вось вы культурны чалавек, у вас вышэйшая адукацыя... А вы ведаеце, што напісаў кампазітар Вэбер? А кампазітар Вэберн? А Шонберг?

Пасыпала галаву попелам. Але... «Ці ў тым рэчышчы мы размаўляем, Ігар Міхайлавіч, гэта ж ваша прафесія».

— Няпраўда, у культурных дзяржавах усе займаюцца музыкай, спяваюць у харах... Людзі там цывілізаваныя. Вы ж ведаеце, скажам, што напісаў Шэкспір, Пушкін, Дастаеўскі, — любы чалавек павінен ведаць не толькі літаратуру, але і выяўленчае мастацтва, і музыку.

Сапраўды, аксіёма. Аднак... Калісьці я таксама вучылася ў музычнай школе. І зараз, як успомню, ледзянее спіна: гэта была катарга, бо не было прызвання. Дык, можа, не варта ўсіх без разбору вучыць музыцы?

— Не, музыцы трэба вучыць усіх — у школах выкладаць не толькі гісторыю літаратуры, але і гісторыю музыкі. Каб чалавек не блытаў Чайкоўскага з Бетховенам... Я не думаў, што стану кампазітарам, проста бацькі мяне старанна, сур'ёзна вучылі. Я прафесійны цымбаліст, цудоўна іграю на акардэоне, ну а на фартэпіяна — проста маэстра. Аднак гэта разумеюць не заўсёды і не ўсюды. Татальная музычная неадукаванасць!

— Хіба гэта асноўнае, што вызначае чалавека?

— Канешне! Калі дзіця нараджаецца, яго выхоўваюць. Пра што гаварыць з чалавекам, які не ўмее чытаць?!

— Вялікі філосаф Сакрат не напісаў ніводнага радка. Дакладна невядома, ці ўмеў ён чытаць...

— Ён быў геніем, а мы — не геніі. Таму, калі мне прыносяць дрэнныя вершы, гавару: «У Ленінградзе мяне вучылі: пішы толькі на добрыя вершы, тады людзі будуць цябе разумець, мы ж не геніі. А дрэнныя вершы цябе будуць апускаць». У нас журналісты, як правіла, музычна неадукаваныя, і таму яны не гавораць аб якасці твора, а вышукваюць нейкіх «птушачак». Размаўляць на прафесійнай мове з журналістамі я не хачу!.. Напэўна, калі б свой «Паланэз» Агінскі напісаў у наш час, таксама не гаварылі б пра музыку, а толькі — які Агінскі палітык, пан ён ці не пан.

— Як, дарэчы, вы ставіцеся да прапаноў зрабіць «Паланэз» гімнам Беларусі?

— Гэта інструментальная п'еса, гімн будуецца па сваіх законах, мае пэўныя традыцыі, адметнасці. Гэта трэба разумець.

* * *

— Найлепшыя песні вы стварылі на вершы беларускіх паэтаў?

— Як паглядзець... «Майскі вальс» ведае ўся краіна (маю на ўвазе СССР), «Мой родны кут» — не. Мяне крытыкуюць беларускія паэты, але я пішу і на рускія вершы, і на ўкраінскія, літоўскія, польскія: не хачу быць абмежаваны тэрытарыяльна.

У нас ёсць сімфанічны аркестр, харавая капэла — гэта твар нацыі. На жаль, на ўсю рэспубліку — усяго адзін оперны тэатр, а, напрыклад, у Балгарыі (насельніцтва нашых краін прыкладна аднолькавае) — 5 ці 6 оперных тэатраў.

— Лічбы красамоўныя.

— Я пяць гадоў (у час вайны) жыў у горадзе Сальску Растоўскай вобласці, гэта мая другая радзіма. У Сальску ёсць сімфанічны аркестр. У райцэнтры! Назавіце хоць бы адзін райцэнтр у Беларусі, дзе ёсць сімфанічны аркестр.

— Саюз кампазітараў — арганізацыя вялікая?

— Крыху больш за сто чалавек: кампазітары, музыказнаўцы. У апошнія гады некаторыя ўцяклі ў ЗША, Ізраіль... Прафесія музыканта ў нас — непрэстыжная.

— Вы таксама збіраецеся куды-небудзь?..

— А навошта, я ж беларус. Але я не хачу, каб мяне тут эксплуатавалі! Я магу цэлымі днямі рабіць інтэрв'ю, аднак вечарам жонка спытае: дзе грошы? На стале ляжыць рахунак на некалькі мільёнаў рублёў, сын вучыцца на юрыста. Жонка зарабляе па-жабрацку, хоць скончыла два музвучылішчы (як вакаліст і тэарэтык), у музшколе працуе.

* * *

— Які ганарар вы атрымліваеце за песню?

— Ніякага.

Лучанок расказвае пра шматлікія цяжкасці, якімі выпрабоўвае час творцу. І раптам: «Усе думаюць, як бы капеечку на Лучанку зарабіць».

— А як на Лучанку можна зарабіць?

— Вельмі проста, у мяне ж сувязі. Даведаліся, што Кабзон — мой сябар, і адразу пісьмы пайшлі: дапамажыце. А Кабзон сказаў: «Ігар, мне вельмі доўга дурылі галаву, я дапамагаю толькі дзецям». Ён займаецца бізнесам, і правільна робіць. А што, хочаце, каб творца быў жабраком?!

— Распаўсюджаны стэрэатып: ёсць мастацтва масавае і ёсць элітарнае. Масавае мастацтва — яно быццам бы і не мастацтва...

— А тэма Хатыні, Курапатаў — гэта якое мастацтва? А «Если б камни могли говорить»?.. Можна напісаць сімфонію на 40 хвілін — але ўплыў яе будзе меншы, чым ад песні-балады. Мне дасылаюць шмат пісьмаў — людзі плачуць пад песню.

Ігар Міхайлавіч паказаў адзін з лістоў, ад Ахрэмчык-Лазаравай з Горкаўскай вобласці. Жанчына паглядзела па тэлевізары творчы вечар кампазітара, што праходзіў у Маскве, і напісала: «Я толькі што прыехала з Курапатаў, там быў расстраляны наш бацька 1 кастрычніка 1938 года... У бацькі было 8 дзяцей... Я апынулася ў Расіі ў лагеры, маіх братоў і сясцёр разаслалі па розных лагерах... Беларусь — мая дарагая радзіма, але мне не давялося жыць на радзіме. Усё жыццё пакутую, што я такая няшчасная...»

Лістоў, у якіх людзі пішуць аб самым патаемным, балючым, прыходзіць да кампазітара шмат.

А вось яшчэ адзін ліст — з Чыкага, ад Майкла Моргулса:

«Ну вось, дарагі Ігар, Гасподзь зноў звёў нашы шляхі. Калісьці, калі ты скончыў кансерваторыю, а я ўніверсітэт, мы напісалі ў Гомелі песню пра раку Сож, а потым нашы дарогі разышліся. І не бачыліся мы амаль 30 гадоў. У нас за плячамі шмат перажытага, перамог, паражэнняў, любові і слёз. Наогул, жыццё. Я вопытны чалавек, ды і па волі Госпада многае разумею, і таму гавару табе, што птушка адзіноты назаўсёды звіла гняздо ў тваім сэрцы. Ды і ў маім таксама. Я сустракаўся і маліўся з пяццю прэзідэнтамі Амерыкі, двума прэзідэнтамі СССР (Расіі), з многімі вядомымі людзьмі. І нішто не прыносіла мне доўгай радасці. Радасць прыходзіла ад іншага: ад выпадковага погляду, кінутага на мяне, ад таго, што здолеў разгадаць адну з таямніц жыцця, ад рэалізаванай мары. Жывучы па розныя бакі акіяна, мы параненыя асколкамі адной бомбы. Будзем памятаць гэта».

* * *

— Ігар Міхайлавіч, вы шмат займаецеся грамадскай дзейнасцю, а калі вы паспяваеце працаваць?

— І сёння раніцай працаваў. Міхаіл Фінберг з салістамі запісаў 15 маіх песень.

— Гавораць, некаторым кампазітарам мелодыі прыходзілі нават у сне.

— Разумееце, Гасподзь даў мне мелодыю — гэта асобная размова. У кансерваторыях вучаць гармоніі, поліфаніі, аналізу формы, аранжыроўцы, інструментоўцы... Але няма курса меладызму: мелодыі навучыць нельга.

Мелодыі навучыць нельга, гэта Божы дар. Пра Моцарта гаварылі: «Гуляка нічым не заняты»... Але за 15 хвілін ён мог напісаць такую музыку, якую Сальеры, бадай што, не пад сілу стварыць і за месяц. Мелодыі навучыць нельга: Божы дар...

— Як ставіцеся да таго, што вас называюць класікам беларускай песні?

— Які я класік? Я вам зараз «папсу» сыграю!.. Самае галоўнае ў песні — мелодыя. Наша беларуская народная песня — вось класіка, там багацейшая мелодыя. Гэта — аснова, бясцэнны дар. Шырма, Цітовіч, Чуркін, Мажэйка гэта разумелі. Я і сам быў у фальклорных паездках, Мулявіна вазіў... З прафесійных песень народную традыцыю працягваюць «Бывайце здаровы», «Выпьем за Родину». А творы Уладзіміра Алоўнікава, Юрыя Семянякі, Леаніда Захлеўнага, Эдуарда Зарыцкага, Уладзіміра Будніка, Алега Чыркуна, Валерыя Іванова, Дзмітрыя Далгалёва, Уладзіміра Мулявіна, Мікалая Сацуры...

— Дзе і як вы ствараеце?

— У кожнага свае сакрэты... Вось вы пыталіся, чаму я зараджаны палітыкай. Я з 1969 года актыўна супрацоўнічаю з камсамолам, з'яўляюся лаўрэатам першай прэміі камсамола. На працягу многіх гадоў быў членам ЦК ВЛКСМ. Не магу быць староннім назіральнікам!

— Вы і зараз называеце сябе камуністам — а вас называюць «чырвоным кампазітарам». Менавіта таму «дэмакратычная плынь» вас асабліва не шануе?

— Мяне?! Я сябрую і з камуністамі, і з дэмакратамі. Мы напісалі цудоўную песню з Зянонам Пазняком — «Аве, Марыя». Толя Сабчак у мяне дома начаваў... Лічу, што творца павінен стаяць НАД ПАЛІТЫКАЙ.

...У рабочым кабінеце Лучанок дастаў з шафы зборнік вершаў Анатоля Лук'янава — таго самага, «путчыста». Адзін з вершаў, які палітык-паэт напісаў, будучы вязнем «Матроскай цішыні», прысвечаны І. М. Лучанку. Заканчваецца гэты верш наступнымі радкамі:

Белорусско-русская земля,

Ты моя надежда и отрада.

Заклинаю: береги себя

Песнями языческого лада.

Ігар Міхайлавіч сеў за раяль, паказаў новую песню — «Занесеныя ветрам». Пранізлівая балада пра тое, што ўсе мы апынуліся занесенымі ветрам — чарнобыльскім, палітычным. І ветрам перамен...

Таццяна ПАДАЛЯК

Фота з архіва БелТА