Язэп Руцкі - стваральнік уніяцкай царквы

З поўным правам Язэпа Руцкага лічаць стваральнікам уніяцкай царквы. Ён працягваў справу першых уніяцкіх мітрапалітаў Рагозы і Пацея, умацаваў яе, пашырыў і зрабіў сапраўднай царквой. Унія цэркваў была спробай кампраміснага вырашэння праблемы падзелу хрысціянства ў Рэчы Паспалітай на дзве канфесіі — каталіцтва і праваслаўе.

«Літвінская нацыя» (як называў Руцкі беларусаў) была раз'яднаная рэлігіяй. Каб пазбегнуць гэтага падзелу, праваслаўныя епіскапы і прадстаўнікі Папы Рымскага ў 1596 годзе заключылі ў Бярэсці царкоўную унію. Праваслаўная царква Рэчы Паспалітай падначальвалася Папу Рымскаму, але захоўвала ўсе свае ранейшыя прэрагатывы і адметнае богаслужэнне.

Па-хрысціянску набожны і па-свецку дзейсны тэолаг, мысляр, палітык і асветнік, маючы за спінай выдатную адукацыю ў Карлавым універсітэце ў Празе і Грэчаскім калегіуме ў Рыме, гэты юнак з маёнтка Рута каля Наваградка прагнуў прымянення сваім талентам і сілам, што і прадвызначыла рэфармацкі і стваральны характар яго дзейнасці. Ён уяўляецца чалавекам будучыні (той будучыні, калі хрысціянства ўсвядоміць неабходнасць збліжэння хрысціянскіх канфесій), які трапіў у час, калі грамадства проста не выспела для ўспрымання яго ідэй і мэт, яго апантанай дзейнасці, — яно было варожым, ваяўнічым да таго, хто наважваўся перайначваць стары лад жыцця. І ў якіх бы неспрыяльных умовах ні давялося рабіць Руцкаму «сваю царкву», але ягоная энергія, унутраная моц і перакананне аб'ядноўвалі вакол яго аднадумцаў, а яны былі той творчай сілай, якая будавала духоўнае жыццё Беларусі.

Ва ўніяцкай дзейнасці Руцкі змог праявіць сябе як наватар і стваральнік. Менавіта гэтыя якасці разглядзеў у ім Папа Рымскі Клімент VІІІ падчас вучобы Язэпа ў Грэчаскім калегіуме і настаяў, каб ён паслужыў уніяцкай царкве. Пасля вяртання з Рыма ў 1601 годзе Руцкі ўзначаліў Віленскую ўніяцкую семінарыю. Тады ж ён задумаўся, як умацаваць новую царкву. «Сапраўдная святасць мае сваё гняздо ў Духу. Да яе вядзе манаскі вобраз жыцця, які не толькі ў адмаўленні ад грамадства свецкіх людзей, але і ў выкананні трох абетаў — жабрацтва, цнатлівасці і паслушэнства». Абноўленае манаства і павінна было, па задуме Руцкага, здзейсніць рэформу ўніяцтва.

Новы этап у жыцці Руцкага пачаўся пасля прыняцця манаства ў Віленскім Свята-Троіцкім манастыры. Вакол Руцкага аб'ядналася кола маладых манахаў знатнага паходжання. Ён шчодра дзяліўся з імі сваімі багатымі ведамі, вёў іх дарогамі святасці і набожнасці. Дзякуючы руплівасці Руцкага манастыр стаў узорам манаскага жыцця і цэнтрам паломніцтва. У 1608 годзе ўніяцкі мітрапаліт Іпацій Пацей прызначыў Руцкага «головным намесником митрополии» і аддаў пад яго «зупольную моць» чорнае і белае святарства. Супраць гэтага прызначэння былі пратэсты і нават судовыя разборкі. Сам гаспадар Жыгімонт Ваза вымушаны заступіцца за Руцкага, пацвердзіць яго прызначэнне і выдаць яму прывілей на ігуменства ў Свята-Троіцкім манастыры.

Перад Руцкім раскрыліся шырокія перспектывы для дзейнасці. Былыя вучні сталі яго паплечнікамі. Руцкі накіраваў іх у Менск і Наваградак для заснавання там уніяцкіх манастыроў. Пад уплывам Руцкага смаленскі кашталян Іван Мялешка прыняў уніяцтва і ў сваёй вёсцы Жыровічы заснаваў уніяцкі манастыр, які ў будучыні стане адной са святыняў Беларусі.

Стаўшы ў 1613 годзе ўніяцкім мітрапалітам, Руцкі разгарнуў актыўную дзейнасць ужо са значным размахам і распрацаваў праграму развіцця ўніяцкай царквы. У 1617 годзе на з'ездзе прадстаўнікоў быценскага, віленскага, жыровіцкага, менскага і наваградскага манастыроў у Наваградку Руцкі выклаў свой погляд на «новую схему царкоўных адносін» і прадставіў напісаны ім статут уніяцкага ордэна. Пасля дзесяці пасяджэнняў статут нарэшце быў прыняты. Патронам ордэна выбралі св. Базыля (Васіля Вялікага), таму і ордэн назвалі базыльянскім. Руцкі перадаў ордэну ўніяцкую асвету «для увиченя людей молодых». Неўзабаве па ўзроўні адукацыі ўніяцкія школы зраўняліся з лепшымі на той час езуіцкімі школамі. Для выкладання Руцкі запрашаў прафесараў з іншых навучальных устаноў, сам складаў навучальныя праграмы. Не толькі навукам хацеў навучаць моладзь Руцкі, але і святасці. «Патрэбныя настаўнікі не толькі ў навуцы, але ў дабрачэснасці і дабрадзейнасці».

Поспехі уніі трывожылі як каталікоў, так і праваслаўных. Так што будаваць уніяцкую царкву Руцкаму даводзілася ў неспрыяльных умовах. Праваслаўныя фанатыкі забілі ўніяцкага полацкага епіскапа Іасафата Кунцэвіча і ігумена кіеўскага Выдубіцкага манастыра Антона Граковіча. І на самога Руцкага быў замах. На соймах праваслаўная шляхта патрабавала скасавання уніі. Мітрапаліт нават грудзьмі стаў на шляху віленскага ваяводы Крыштофа Радзівіла, які намерыўся па соймавай пастанове адабраць ва ўніятаў Свята-Троіцкі манастыр. «Мы хутчэй дазволім забіць сябе, чым дапусцім схізматыкаў валодаць святымі месцамі».

Бараніў Руцкі унію і словам. У сваіх кнігах ён палемізаваў з апалагетам праваслаўя, полацкім епіскапам Мялеціем Сматрыцкім. Неаднойчы ён звяртаўся да Сматрыцкага, жадаючы зрабіць яго сваім паплечнікам. Аднак толькі пасля паездкі ў Канстанцінопаль (Стамбул), калі ўвачавідкі ўбачыў занядбаны стан і нікчэмнасць канстанцінопальскага патрыярха, Сматрыцкі пераканаўся ў слушнасці меркаванняў дзеячаў уніяцтва, якія бачылі выратаванне праваслаўя ў саюзе з апостальскім пасадам. Прыняўшы ўнію, Сматрыцкі стаў паплечнікам Руцкага, дапамагаў яму ў стварэнні патрыярхата ў саюзе з праваслаўнымі. Але праваслаўныя ерархі ў 1629 годзе не прыехалі на ўстаноўчы з'езд у Львоў, і гэты намер так і не здзейсніўся.

Не ўсё задуманае ажыццявіў Язэп Руцкі, але і зробленае ім стала трывалым падмуркам, на якім больш за два стагоддзі стаяла ўніяцкая царква, якая была «народнай царквой» большасці беларусаў і дазволіла ім захаваць сваю беларускасць — нацыянальную адметнасць. Незадоўга да смерці, у 1637 годзе, Руцкі ў лісце да Папы Рымскага Урбана VІІ падвёў вынікі сваёй дзейнасці: «Амаль трыццаць гарадоў прынялі унію: Вільня, Наваградак, Луцк, Уладзімір і іншыя. У нас ужо да дваццаці манастыроў і больш, якія займаюць нашы манахі-базыльяне (на той час ужо было 36 базыльянскіх манастыроў. — Аўт.). Гэтыя манахі трымаюць школы для выхавання юнакоў, і з Віленскай нашай школы або семінарыі пачалі выходзіць багасловы, дасведчаныя ў грэчаскай і лацінскай мовах, чаго пры нашых бацьках на Русі не бывала». Заснаваны Руцкім Ордэн базыяльнаў адыграў адметную ролю ў духоўным жыцці Беларусі, яе культуры, мастацтве, дойлідстве. І цяпер беларускія гарады ўпрыгожваюць былыя ўніяцкія храмы (самы вядомы з якіх — перабудаваны ўніятамі славуты Сафійскі сабор у Полацку). Унія — унікальная гістарычная з'ява, значная падзея ў нашай гісторыі. Калі зразумець гэта, дык і постаць Язэпа Руцкага набывае манументальную веліч. Хоць Папа Рымскі і называў Язэпа Руцкага «атлантам уніі» і «слупом царквы», сам ён сціпла лічыў сабе «вікарыем яго ў гэтым царстве».

Вітаўт ЧАРОПКА