У краму — як у музей... Розніца хіба ў тым, што большасць «экспанатаў» тут можна разгледзець бліжэй, памацаць рукамі: «Такія грошы... За што?!»
Можна яшчэ музыку паслухаць альбо нейкія песні. «У-у-у, ты не слышишь меня, я не слышу тебя...» — па чарзе крычаць адно аднаму Распуціна і Кіркораў.
— Во сышліся... Двое глухіх! — абураецца жанчына ля кранштэйна з касцюмамі.
— Можа, нямых? — дадае другая.
— І сляпых, — уздыхае трэцяя.
Ну сапраўды: глуханямыя ж неяк дамаўляюцца?
«Вярніся, Пута!.. Чуеш ці не? Я каму сказала?!..»
Гэта — Надзея ўслед свайму чалавеку, і як некалі — дык амаль штодня...
З-за чаго — суседзі ведалі (словы на ўвесь пад'езд разляталіся): тое Надзіна Пута (нашмат старэйшае за яе і вельмі ж пузатае) з дому выходзіла без шкарпэтак, бо, па-першае, ленавалася, не любіла іх надзяваць, а па-другое, лічыла, што ў больш-менш добрае надвор'е яны ўвогуле непатрэбны.
Іншымі словамі, згоды ў сужэнцаў не было: муж кіраваўся цвярозым сэнсам, жонка — тым, «як людзі ходзяць» і «як не ходзяць».
...Некалі — трэба сказаць — мужчыны і сапраўды без шкарпэтак амаль не хадзілі. Затое цяпер — ледзь не паўгорада!
— А гэта, між іншым, я ўсім моду паказаў, — выхваляецца сусед перад сваёй палавінай. — Я першапраходцам быў! А ты мне ўсе вантробы ад'ела.
...Каб ведаў, дзе павалішся, там, кажуць, сеў бы.
Лета, горад, гарачыня, і ратунку ад яе, здаецца, ніякага — ні на рабоце, ні дома, ні ноччу, ні днём, бо вокны расчыніў — шум і скразняк, зачыніў — мякка кажучы, духата.
Затое ў выхадныя, на лецішчы...
Неяк дацягнулі: прыехалі, вечарам парасчынялі вокны і дзверы, каб надыхацца і хоць тут адаспацца.
Падхапіліся а шостай раніцы: сусед свой трымер завёў — распачаў касьбу. Што ў прынцыпе зразумела: ён далёка жыве, рэдка прыязджае, хоча болей паспець — памагчы бацькам.
То-бок касцу нічога дрэннага жадаць не выпадала, а вось ягонай «касе»... «Ну няхай бы яна зламалася!»
...Не паверыце: цуды здараюцца! Хвілін праз пятнаццаць трымер сціх.
Цікава: гэта мы яго «заглушылі» — сілаю думкі? Ці суседзі з дамоў насупраць — парай «ласкавых» слоў?
...Не сказаць, што заробак у Іванаўны быў добры, не сказаць, што дрэнны. Пенсія — усё роўна меншая, і жыць на яе адну жанчыне зусім не хацелася. А таму, сыходзячы з работы, напрамілы бог, што называецца, прасіла, каб на яе не забываліся, каб — калі што — клікалі. І ўжо яна тады, як піянерка, заўжды гатовая — некага падмяніць: на час хваробы, адпачынку, аўралу...
У выніку досыць часта на рабоце з'яўлялася. А тут...
Занялася зубамі: перш чым новыя ставіць, нейкія падлячыла, нейкія «абпілавала» пад каронкі, два пярэднія вырвала, а назаўтра — званок з работы: «Прыходзьце».
Згадзіцца як быццам не выпадала — як-ніяк у салідную фірму... жанчына... Але і адмовіцца...
Прыйшла (усё ж нейкая капейка), працуе: усё, што можа, абыходзіць бачком і маўчком, рот не адкрывае, баіцца, каб вось гэтыя «запросіны» не сталі апошнімі.
У лес, як у храм, каб пахадзіць, каб падыхаць, каб пашукаць грыбоў і ягад, каб пачуць аднекуль далёкае, адчайнае:
— Ні-і-і-на!
У адказ — ні гу-гу.
— Ні-і-і-і-на! — голас, здаецца, той жа — мужчынскі, трохі асіплы — але ўжо з іншага месца.
— Бедны чалавеча, — спагадаем мы, — відаць, жонку згубіў... Ці дачку.
— Згубіў не страціў, — суцяшае нас бабуля-спадарожніца і тым самым, здаецца, «тлумачыць» розніцу паміж двума беларускамі словамі (бо гэта ў рускай яе няма: потерял і потерял — хоць нейкую драбязу накшталт ключоў-пальчатак-парасона, хоць, не дай бог, жонку, сям'ю, здароўе, работу)... У беларускай жа ўсё першае хутчэй губляецца, і, як той казаў, дзякуй богу, што ўзяў грашыма. А вось другое...
Нехта з нашых прашчураў прыдумаў гэтыя словы — страціў, згубіў, нехта, што называецца, адчуў розніцу...
Меў надзею, відаць, што людзям гэта патрэбна.
Сто гадоў таму сказалі, што чалавек — гэта гучыць горда. А насамрэч...
У той дзень, што называецца, собіла: па-першае, не ўзяць з сабою мабільнік, па-другое — цёмным вечарам апынуцца ў зусім незнаёмым людным раёне і...
Якая там гордасць, які чалавек: ты — не больш чым трэска ў вірлівай плыні, хоць-нехаць ды змушаная «чапляцца» да іншых (як выглядае, прыкладна такіх жа...):
— Прабачце...
— Я очень тороплюсь...
— Вы не скажаце...
— Я плохо ориентируюсь.
— Можа, параіце...
Спыніўся ды выслухаў ці не пяты чалавек. Ён жа (па-беларуску, хоць не без цяжкасцяў...) патлумачыў, як куды трапіць.
— Шчыры дзякуй вам! Дапамаглі, — сказала яму на развітанне.
— Гэта вам дзякуй, — усміхнуўся ён.
— За што?
— Я сапраўдным беларусам пабыў.
— І ў вас атрымалася!
Пытанне — адказ: «Дзядуля, зямля ж круціцца? Круціцца... А людзі з яе не падаюць. Гэта чаму?» — «Да паліклінік прымацаваныя».
Што здзіўляе, — «мацунак» той, можна сказаць, ніякі. На кожнага пацыента (гэта — закон) заведзена адмысловая картка. І ці не ў кожнага, відаць, яна гублялася, прычым не раз!
Вось і прыяцелю днямі «пашчасціла» — чарговы «ўкладыш» завялі: маладзенькая медсястрычка (ці нават практыкантка) напісала там прозвішча-імя, адрас: праспект Ракасоцкага.
— І гэта — пра маршала! — прачытаўшы, абураўся пацыент. — Пра двойчы Героя Саюза!
Гэта — да ўсяго — пра чалавека.
...Недзе чытала, як пад канец вайны ў адной з жанчын-франтавічак загінуў муж, як яна, шалеючы ад гора, чаплялася за мёртвага: не давала пахаваць «па-хуткаму» ў брацкай магіле, прасядзела з ім ноч, а на раніцу пабегла да камандзіраў і нават да самога маршала. Казала, што яны з нябожчыкам не маюць дзяцей, што немцы спалілі іх дом, што ў яе не засталося нават мужавай фотакарткі... «Дазвольце завезці яго на радзіму, у Беларусь, — прасіла ўдава. — Тады ў мяне хоць магіла яго застанецца... Мне будзе куды вярнуцца».
І Ракасоўскі, як ні дзіўна, дазволіў: даў на ноч самалёт у час вайны...
Аб чым ён думаў? Чым рызыкаваў?
...Калі б дзяўчына, што выпісвала той дублікат, нешта падобнае пра двойчы Героя ведала, то, відаць, запомніла б прозвішча. І пісала б правільна.
Вёска. Могілкі і магілкі — розныя: старыя і адносна свежыя — пад «гурбамі» вянкоў.
Там жа — помнікі: новыя — пераважна з партрэтамі, дзе-нідзе — са слёзным унізе: «Ты ушёл от нас так нежданно...»
— Як быццам «жданна» можна сысці? — не разумее дзяўчынка-спадарожніца.
І тым самым нагадвае сумны лёс каляжанкі, якая гадавала спачатку дзвюх пляменніц — дачок памерлай сястры, потым іх дзяцей (пра тое, каб сваіх займець, нават думак не мела). За што гадаванцы ёй потым «аддзячылі»: выраслі, абжыліся і дарогу зусім забыліся. Хіба званілі калі-нікалі, каб пачуць, што цётка ў свае 80 яшчэ жывая.
І калі памерла, не па-людску сябе павялі: амаль нікому нічога не сказалі. А горш за тое, спехам зладзіўшы ціхую крэмацыю ды сціплыя хаўтуры, панеслі заяву ў міліцыю, што перад смерцю, маўляў, да нябожчыцы заходзілі суседкі і сяброўкі (выходзіць — не павінны былі), што пасля іх візітаў з кватэры што-нішто папрападала.
Таго, што засталося (плюс сама кватэра ў цэнтры сталіцы), выходзіць, мала было? Бо «не хапіла» — у прыватнасці, не тое што на помнік — нават на самую сціплую дошку з прозвішчам і датамі жыцця ў нішы калумбарыя, дзе знаходзіцца прах памерлай.
Горад, невялічкая крамка і такая ж чарга да касы. Трэба было б заняць — разлічыцца за пакупкі... А як, калі там, у самым хвасце, пакупніца, да якой ну проста не падысці: з ног збівае смурод алкаголю. Жанчына, як здаецца, не проста ўжывала яго (ці нават злоўжывала), яна... мокла ў ім — уся, разам з адзеннем, прычым доўга...
Зрэшты, ёй усё роўна не хапіла, бо ўзяла яшчэ паўтарачку віна ды дзве бутэлькі «беленькай» і цяпер вялікай, агрубелай рукой спрабуе «пацэліць» у кашалёк, каб дастаць грошы.
— Зусім дапілася, — не падыходзячы блізка, зашкадавала пакупніцу сумная чарга. — А яшчэ ж вясной неяк трымалася?
— У жанчын гэта хутчэй, чым у мужчын.
— І практычна не лечыцца...
— А колькі ёй? Гадоў сорак ёсць?
— Наўрад ці...
— Бедная: можна сказаць, не жыла...
І ўжо ці будзе?
У 20 гадоў — маці, у 40 — бабуля, у 60 — прабабуля, у 80...
Калі рана пачаць, можна шмат што паспець.
Сямёнаўна пачынала позна: ёй пад семдзесят, унучцы — адзінай — тры з невялічкім. Пястухай расце.
Днямі вось не з той ножкі ўстала і адразу ў слёзкі, у крык: «Адзявацца не хачу!», «Мыцца не люблю!», «Есці не бу-у-ду!»...
Усе нервы бацькам парвала!
Бабуля апошняй, нарэшце да яе падышла, тры каменьчыкі з сабой прынесла. Сказала: «Дзіцятка, ты паглядзі: вось гэта — ранічка твая, гэта — дзень, а гэта ўжо і вечар. Першы каменьчык — бачыш — найменшы. Гэта значыць, што раніцай часу мала, але ж ты можаш памыцца, хораша прыбрацца, паснедаць, пагуляць са сваімі лялькамі, схадзіць да дзяцей... А можаш вось так праплакаць. Што выбіраеш? Падумай».
Малая ўважліва паглядзела на бабулю, трохі памаўчала, паўздыхала, потым размазала па тварыку слёзкі і пайшла ўмывацца. То-бок зразумела — яна...
І каб толькі! Тая бабуля цяпер таксама вочы з раніцы прадзярэ і думае, што з аднаго боку, як быццам, можна было б яшчэ паляжаць, адпачыць, а вось з іншага...
Англійская прыказка: «Не выхоўвайце сваіх дзяцей. Яны ўсё роўна будуць падобныя на вас. Выхоўвайце сябе».
«Дзіцятка, ну як жа ты вучышся?» — пытала некалі бабуля ў сваёй унучкі-першакласніцы. «Добра, — задраўшы носік, адказвала тая, — на медаль цягну...»
Дашын сынок цягне таксама: не дзіва, што матуля з бабуляй (бацька сена сабакам косіць) гатовы ў дошку разбіцца, толькі б смачным яго накарміць, толькі б прыгожа адзець...
Днямі, перад школай, усе разам на рынак з'ездзілі, купілі новыя красоўкі і куртачку. Джынсы не збіраліся, не планавалі — прадавец падбіў — прапанаваў проста прыкінуць, прымераць. А яны так «селі» і хлопчыку так спадабаліся, што зняць ужо не змаглі. Да таго ж ім істотную зніжку зрабілі... Нават больш за тое — завялі да майстрыхі па рамонце адзення, каб тая падкараціла — можна сказаць, задарма і хутка — «пакуль яны марожанае з'ядуць».
Ну чаму б і не, калі спёка і ёсць час, калі ўсе ў гуморы?
Добрае было марожанае: хоць за апошнія грошы, ды са смакам з'елі, адпачылі, а тым часам і джынсы гатовыя: швачка, паказала іх, злажыла ў пакет...
— А можна і кавалачкі тканіны? — пачырванеўшы, спытала Даша. — Ну, тыя, што адрэзалі? Раптам на нешта спатрэбяцца?
Цяпер пачырванела майстрыха — цяжка сагнулася над сметніцай, выцягнула адтуль два абрэзкі, усунула ў пакет, ад чаго настрой у Дашы як рукою зняло! «І на халеру мне былі тыя латкі?! — думала па дарозе дамоў. — Мала іх валяецца? А я з-за гэтых вось прынізіла чалавека — змусіла капацца ў сметніцы... Хоць ты іх зараз выкінь!..»
Дома — яна ўжо збіралася: можа, выкінуць, можа, далучыць да ўсіх, калі ўбачыла, што адна палоска амаль на сантыметр вузейшая, чым другая. Адпаведна і калошы ў джынсах аказаліся розныя — адна даўжэйшая, другая карацейшая.
...Вяртацца да «майстрыхі» жадання ў Дашы, вядома ж, не было: куды прасцей, здавалася, ноччу выцягнуць швейную машынку, падабраць ніткі і...
Сын — як амаль заўсёды — нічога такога не пачуў і не заўважыў. Назаўтра ён мог прыбрацца ў новае і пайсці ў школу. Гэта — галоўнае, а ўсё астатняе... Глупства, пане дабрадзею! Ці не так?
Валянціна ДОЎНАР
Фота Анатоля КЛЕШЧУКА
Карэспандэнты «Звязды» разам з супрацоўнікамі ДАІ паназіралі, як мінчане карыстаюцца сродкамі персанальнай мабільнасці.
Як работнікі МАЗа рыхтуюцца да выпрабаванняў у пустыні.
Яго шлях — сведчанне таго, што подзвіг, ахвяраванне, Айчына — не пустыя словы.
