У савецкай беларускай гістарыяграфіі імя Васіля Вашчылы стала сімвалам барацьбы беларускіх сялян за свабоду. Ён узначаліў найбуйнейшае ў Беларусі ХVІІІ стагоддзя сялянскае паўстанне. Вобраз Вашчылы натхніў Уладзіміра Караткевіча, і, як вынік, з'явілася п'еса «Маці ўрагану», паводле якой быў зняты і аднайменны фільм. Пры ўсёй гераізацыі вобраза Вашчылы прызнаем, што ён быў чалавек мужны, харызматычны і вельмі разумны. Сапраўды, узначаліць паўстанне (а за ім пайшлі не толькі сяляне, але і мяшчане, і нават шляхта) і не дапусціць яго пераўтварэння ў стыхійны, жорсткі бунт, трымаць дысцыпліну сярод паўстанцаў — для гэтага трэба валодаць і арганізатарскім талентам, і маральным аўтарытэтам, і мужнасцю падняцца супраць мацнейшага ворага.
Крычаўскае паўстанне само па сабе ўнікальнае, бо не мае аналагаў у беларускай гісторыі, яно было не супраць несправядлівага сацыяльнага ладу, а супраць канкрэтных асоб — драпежных арандатараў князя Гераніма Радзівіла. Як уладальнік Крычаўскага староства ён перадаў тое прагным да нажывы арандатарам, якія ўводзілі на сваю карысць новыя падаткі і павіннасці. Даведзеныя да галечы сяляне скардзіліся Радзівілу: «Адкуль нам, няшчасным, узяць, калі мы з цяжкасцю можам пракарміць нашы душы? Мы ўжо маем шмат пазык, адны на невыносныя падаткі, іншыя на хлеб, таму што нам забаранілі яго мець, заўсёды не толькі з хлява, але праз гумны забіралі ў нас арандатары, арэндныя ўтрымальнікі ды іх слугі». Але ён заставаўся глухі да скаргаў сялян, якіх не лічыў за людзей, яшчэ часцей хадакі траплялі ў рукі арандатараў і неслі цяжкую кару. Двойчы хадаком да Радзівіла сяляне выбіралі Васіля, селяніна з вёскі Селішча (яго сапраўднае прозвішча замяніла дзіцячая мянушка Вашчыла). Першы раз ён хадзіў ажно ў далёкую Варшаву, і пасля вяртання быў схоплены слугамі галоўнага арандатара староства Гдаля Іцкавіча і пакараны 150 ударамі бізуна. Вашчыла выжыў. Другі раз, ужо ў 1731 годзе, яго злавілі дарогай і кінулі ў ланцугах у Крычаўскую турму.
Прыгнёт з боку арандатараў і іх прыслужнікаў узрастаў, яны адчувалі сябе беспакаранымі. Аднак усяму ёсць мяжа. Вясной 1740 года сяляне вёскі Панкі спалілі дом аднаго з арандатараў. За гэта да смяротнай кары прысудзілі 18 чалавек. На абарону іх паднялася ўся воласць, і сваім правадыром паўстанцы выбралі Вашчылу. Яны вызвалілі арыштаваных. Вашчыла на чале ўзброенага атрада пачаў усталёўваць справядлівасць: ён забараніў адміністрацыі гнаць сялян на прымусовую работу на лясных будах, а калі забароны былі парушаны, паўстанцы спалілі дзве буды. Але «на сваіх паноў ніякага ўмыслу не мелі», — сведчыў Вашчыла. Ён хацеў утрымаць паўстанцаў у рамках закону. Геранім Радзівіл патрабаваў жорсткага падаўлення паўстання, бачачы ў гэтым «нешта небывалае», — «граміць і належна караць свавольных». Мясцовыя ўлады кінулі на паўстанцаў усе наяўныя сілы. Каля Хоцімска ўрадавы атрад разбіў частку паўстанцаў і шмат каго з іх захапіў у палон. У адказ паўстанне шуганула ва ўсім старостве. Адміністрацыя прасіла Радзівіла прыслаць яго асабістыя войскі (ён меў каля шасці тысяч жаўнераў), бо ў старостве «сапраўдная казаччына — нельга паказацца ў вёсках». Замест войска той прыслаў новага галоўнага арандатара, які быў не лепшы за папярэдніка і больш за тое, прыступіў да праверкі зямель, каб павысіць падатак. Тут ужо ўзбунтавалася шляхта, якая падбівала сваіх сялян на паўстанне. Напрыклад, ушацкі староста Крыштаф Валовіч падбадзёрваў паўстанцаў: «Трымайцеся, не паддавайцеся», хіславіцкі староста Марцін Цеханавецкі ўвогуле прыслаў атрад у 300 чалавек. Паўстанцы разбілі ўрадавыя сілы і па сутнасці захапілі ўладу ў старостве. Сведка тых падзей пісаў: «Быў пасля таго гэты Вашчыла сам у гэтым горадзе (Крычаве. — Аўт.) і павеце ўправіцелем некаторы час, збіраючы з сялян патрэбныя падаткі па ранейшым звычаі на князя». Вашчыла здаваў у арэнду корчмы, буды, млыны, забараніў арандатарам прыцясняць сялян і патрабаваў належным чынам аплачваць іх працу. Багацеі плацілі адмысловы падатак, які ішоў на дапамогу беднякам.
Услед за Крычаўскім староствам на барацьбу падняліся сяляне Віцебскага і Аршанскага паветаў. Па вёсках і мястэчках хадзіла пагалоска, што Вашчыла — унук Багдана Хмяльніцкага. Цяпер ужо захваляваліся цэнтральныя ўлады і рушылі на паўстанцаў атрад на чале з мінскім стольнікам Валадковічам. Але той, прыйшоўшы ў Крычаў, нібыта трапіў у пастку — усе дарогі з горада занялі паўстанцы.
На ўсмірэнне паўстанцаў Геранім Радзівіл паслаў сваё прыватнае войска. 18 студзеня 1744 года ў бітве каля Крычава паўстанцы пацярпелі паражэнне. Усе палонныя (77 паўстанцаў) былі забіты. Вашчыла адвёў ацалелыя сілы за Сож і ў вёсцы Царкоўшчына пачаў збіраць новае войска. Сабралася каля чатырох тысяч чалавек. Але і кіраўнік урадавых войскаў палкоўнік Пястжэцкі папоўніў свае шэрагі прысланай Радзівілам дапамогай. Ён не стаў выпрабоўваць лёс у бітве з паўстанцамі, а 26 студзеня ранкам нечакана напаў на іх лагер. Знішчальны агонь са стрэльбаў і гармат пасеяў паніку, загінула 200 чалавек і 176 трапіла ў палон — іх жорстка пакаралі смерцю.
Васіль Вашчыла ўцёк у Расію. Яго адправілі для следства ў Кіеў. Вашчыла выдаваў сябе за ўраджэнца вёскі Чамаданава Старадубскага палка, значыць, падданага Расійскай імперыі. Улады выпісалі яму пашпарт і хацелі ўжо адпусціць, як у Кіеў прыйшоў ліст Радзівіла, у якім пісалася, што Вашчыла, «собрав несколько десят тысяч (!) своевольных людей, дворы, местечки и деревни господ шляхтичей Мстиславского воеводства ограбил и более тысячи людей умертвил». Пачалося новае следства. Вашчыла абвяргаў абвінавачванні: сяляне самі паўсталі, не забіваў, не рабаваў, «ні капейкі са староства не ўзяў». Яго адправілі ў Старабуд пад следства змешанай расійска-радзівілаўскай камісіі. Тут, у Старадубскай турме, захварэўшы на дызентэрыю, Вашчыла 18 жніўня памёр, нягледзячы на ўсе намаганні дактароў — магчыма, выбраў смерць, каб не трапіць у рукі радзівілаўскіх катаў і застацца свабодным.
Вітаўт ЧАРОПКА
Мерапрыемства праводзіцца на добраахвотнай аснове.
Не выявіць ні секунды абыякавасці.
