«Калі чалавецтва зноў паставіць перад сабой высокія пытанні, яно мяне ўспомніць»

Вядомы ўраджэнец Віцебска, вучань Шагала з Малевічам і стваральнік праектаў гарадоў будучыні Лазар Хідэкель сімвалічна вярнуўся на радзіму: названая яго імем міжнародная прэмія за інавацыйныя і экалагічныя падыходы ў архітэктуры 12 кастрычніка ўпершыню была ўручана ў Мінску. Для гэтага з Нью-Ёрка сюды прыехала сям'я Хідэкеля — сын Марк, таксама архітэктар, яго жонка Рэгіна і іх сын Раман. Прэмія была ўручана маладым архітэктарам з Варшавы, Мінска і Віцебска. Ініцыятарамі падзеі сталі Цэнтр беларуска-яўрэйскай культурнай спадчыны і Музей гісторыі Віцебскага народнага мастацкага вучылішча пры падтрымцы кампаніі А1.

З той нагоды, што мы якраз знаходзімся напярэдадні стагоддзя знакамітага віцебскага аб'яднання «Сцвярджальнікі новага мастацтва», якое будзе адзначацца ў 2020 годзе, уручэнне прэміі імя Лазара Хідэкеля, уласна аднаго з заснавальнікаў УНОВИСа, можна лічыць часткай святкавання. Працягам «вяртання» архітэктара на радзіму ў лютым наступнага года стане адмысловая выстаўка яго работ, дзе будуць прадстаўлены эскізы пабудоў, планы гарадоў будучыні і архіўныя дакументы. Імя Хідэкеля ў Беларусі вядомае нешырока, таму мы сустрэліся з яго нявесткай Рэгінай Хідэкель, доктарам мастацтвазнаўства і экспертам па творчасці Лазара Хідэкеля, каб паразмаўляць пра ўсё ж такі знакамітага віцябляніна.

— У першую чаргу хачу запытацца, як вы і іншыя члены сям'і ўспрымаеце гэтае сімвалічнае вяртанне Лазара Хідэкеля на радзіму?

— Вядома, вельмі пазітыўна і мы радыя, што вяртанне пачынаецца менавіта з прэміі маладым архітэктарам і студэнтам, бо ў свой час у Віцебску Лазар Хідэкель і сам быў студэнтам. Усім, чаго дасягнуў у жыцці, ён абавязаны гэтай школе і сваім настаўнікам. Нам падаецца, падтрымліваць моладзь — гэта не толькі сімвалічна, але і важна, таму што за ёй будучыня Беларусі і ўвогуле будучыня свету. Да таго ж, Лазар Маркавіч быў не толькі цудоўным вучнем сваіх выбітных настаўнікаў, але і педагогам, які выпусціў цэлую плеяду архітэктараў, што адносяць сябе да школы Хідэкеля.

— Большую частку жыцця Лазар Хідэкель правёў у Ленінградзе, а як можна апісаць беларускі ўнёсак у яго жыццё і творчасць?

— Марк Шагал прыняў Хідэкеля ў школу, калі таму было няпоўных пятнаццаць гадоў. Ён імгненна стаў адным з найлепшых вучняў, Шагал заўсёды яго выдзяляў, на аглядах і выстаўках, якія рэгулярна праводзіліся ў школе, Хідэкель атрымліваў першыя ўзнагароды. У пятнаццаць ён выстаўляўся побач з Аляксандрай Экстэр, Васілём Кандзінскім і Казімірам Малевічам. Хідэкель вельмі рана пачаў сваю мастацкую дзейнасць і быў адным з тых нямногіх вучняў Малевіча, якія авалодалі супрэматызмам, бо такі гіганцкі скачок з ХІХ стагоддзя ў абсалютна іншае бачанне і разуменне мастацтва, бязмежны космас, беспрадметнасць быў пад сілу не кожнаму. Напрыклад, Леў Юдзін у сваім дзённіку пісаў, што страшна змагаўся, але не змог перамагчы самога сябе. У сваю чаргу для Хідэкеля гэты пераход быў ненатуральна натуральны.

— Чаму яму гэта было прасцей, чым іншым?

— Мне падаецца, з-за таго, што ён паходзіў з сям'і, дзе верылі ў Бога. Неяк Лазар Маркавіч хацеў напісаць паэму і расказаць у ёй, як блукаў па Віцебску, глядзеў на неба і бачыў там Ісаю: яму была ўласціва гэтая накіраванасць уверх і разуменне, што рэальнасць — гэта не ўсё, апроч яе ёсць нейкі нябачны свет. Хідэкелю было лёгка ўбачыць гэты свет, спачатку ў выглядзе геаметрычных формаў і ў рэшце рэшт у якасці гарадоў будучыні. У канцы жыцця ён нават пісаў: «Я не ведаю, адкуль прыходзяць гэтыя формы, што лунаюць у небе, — з мінулага ці з будучыні, але я ведаю што калі чалавецтва зноў паставіць перад сабой высокія пытанні, яно мяне ўспомніць». Так і здарылася: зараз да Венецыянскай біенале рыхтуецца кніга «Thе wоrld ассоrdіng tо аrсhіtесturе» («Свет згодна з архітэктурай»), дзе праект горада будучыні Хідэкеля згадваецца як адзін з пяцідзесяці перспектыўных праектаў, што зменяць свет. Уяўляеце, ён створаны сто гадоў таму, а ўсё яшчэ называецца перспектыўным. Гэтае перадавое бачанне нарадзілася менавіта ў Віцебску, і наяўнасць у жыцці Хідэкеля такіх неверагодных людзей, як Шагал, Лісіцкі, Дабужынскі і Малевіч была неверагоднай удачай.

— Чаму Хідэкель навучыўся ў Казіміра Малевіча?

— Калі Малевіч прыехаў у Віцебск, яго мэтай было стварэнне тэарэтычнай базы супрэматызму. Супрэматызм — гэта не толькі жывапіс, але і філасофія, таму ён не страціў сваёй актуальнасці і выкарыстоўваецца ў мастацтве як ніякі іншы базавы пачатак. Малевіч заражаў вучняў сваёй тэарэтычнасцю, яму таксама неверагодна пашанцавала, што ён аказаўся ў Віцебску, для яго гэта быў шанц адзін з тысячы. Малевіч тады пасварыўся з тымі, хто хутка сталі канструктывістамі: у пачатку 1920-х тыя вырашылі шукаць спосабы супрацоўніцтва з новай уладай, што было магчыма праз нейкія практычныя рэчы, накшталт архітэктуры і дызайну. Канструктывізм адмовіўся ад утапічнай філасофіі авангарду і выйшаў у прагматычную прастору, рэч стала сімвалам новага стаўлення да свету, а мастак ператварыўся ў служыцеля чалавецтва і дзяржавы. Гісторыя канструктывістаў драматычная, а супрэматызм проста знік з савецкага лексікону, імя Малевіча сышло ў закуліссе. Савецкая ўлада ўмела выкрэсліваць. Канструктывізм пачаў актыўна апісвацца савецкімі і замежнымі даследчыкамі ўжо ў 1960-я, а адкрыццё супрэматызму адбылося нашмат пазней, прычым гэта было складанай задачай для сусветнага мастацтвазнаўства. Малевіч вучыў сваіх вучняў пісаць і думаць, што ты пішаш: захавалася мноства накідаў, кароткіх артыкулаў, прабіванняў да сэнсу. У яго была складаная мова, і вучні прабіраліся праз словы Малевіча. Гэта быў цікавы працэс, таму Віцебск даў Хідэкелю як бы ўсё — базу, школу, кірунак у мастацтве, кірунак у развіцці як майстра, архітэктара і мысліцеля.

— Як Лазар Хідэкель перажыў сталінскі час, калі абстракцыянізм стаў сапраўды выкрасленым мастацтвам?

— Ён ацалеў, і гэта была няпростая рэч. Хідэкель неяк хутка зразумеў, што з уладай нельга знаходзіцца на кароткай назе. Ён не ўступаў у партыю, хоць у Віцебску і быў актыўным камсамольцам, але 1919—1920-ы і другая палова 1920-х — розныя рэчы. Да таго ж Сталін не быў зацікаўлены ў знішчэнні архітэктараў, таму пацярпелых сярод іх мала. Лазара Маркавіча не пасадзілі, але на грані ён быў шмат разоў. У нас захавалася стэнаграма з тыповага для 1936 года мерапрыемства ў Саюзе архітэктараў, дзе задаваліся правакацыйныя пытанні і выяўляліся погляды яго сяброў. Часта такія сустрэчы канчаліся трагічна. Калі Хідэкелю задалі пытанне, чаму ён пераймае ў Захада, Лазар Маркавіч адказаў, што гэта Захад пераймае ў Савецкага Саюза, і лінія захопу разбурылася. Канешне, гэта былі складаныя часы, але ў 1930-я Хідэкель быў вельмі папулярны: ён пабудаваў першую помпавую станцыю, першы трохзальны кінатэатр і першы сацгарадок з цеплаэлектрастанцыяй на Неўскай Дуброўцы. На канец 1930-х прыйшоўся ўзлёт яго кар'еры, а ў час вайны ён стаў галоўным архітэктарам інстытута праектавання цяжкага машынабудавання, то-бок танкаў — пад яго кіраўніцтвам будаваліся танкавыя заводы па ўсім Савецкім Саюзе. У вызваленым Ленінградзе ён узнавіў і ўзначаліў архітэктурны факультэт, але праз антысеміцкую кампанію 1949 года яго знялі з пасады. Па дакументах я бачу, як гэта адбывалася: да яго пачалі прыдзірацца, патрабаваць нейкіх справаздач і ўвогуле ахопліваць гэтымі злавеснымі шчупальцамі. Хідэкелю хапіла нейкага ўнутранага разумення сітуацыі, і ён застаўся там проста выкладаць і выкладаў усё жыццё. Яму цяжка давалі прафесара, ніколі не ўзнагародзілі ніводнай прэміяй і не выбралі ў Акадэмію навук. Пры гэтым Лазар Маркавіч карыстаўся неверагоднай павагай калег, яго абажалі студэнты, хоць нават не разумелі, з кім насамрэч маюць справу. Хідэкель нават вымавіць слова «супрэматызм» не мог, гэта мастацтва было вымецена з гісторыі і засталося безгаспадарным, за яго ніхто не адказваў.

— А як сам Хідэкель успрымаў гэтае ігнараванне ўлады?

— Ён прызвычаіўся да гэтага і цудоўна разумеў, што ніякіх пасад не атрымае і нават лепш іх не мець. Народжаныя ў савецкія часы яшчэ дзецьмі ведалі: тое, што гаворыцца дома, нельга гаварыць на вуліцы. Мы ўсе жылі як бы двайным жыццём і сапраўды ўспрымалі савецкую ўладу як надвор'е, бо з надвор'ем нічога нельга зрабіць. Савецкая ўлада была сама па сабе, а мы — самі па сабе. Лазар Маркавіч пазбягаў палітыкі, але сваіх студэнтаў вучыў добрай архітэктуры, разуменню формы і прасторы, таму, чаму ён сам навучыўся ў сваіх настаўнікаў.

— Прэмія імя Лазара Хідэкеля прысуджаецца за інавацыйнасць і экалагічнасць. У чым была інавацыя архітэктуры Хідэкеля?

— Малевіч казаў, што мастацтва знайшло ўсё, што магло знайсці, і пасля супрэматызму рухацца няма куды. Ён меў рацыю, за сто гадоў нічога новага на фармальным узроўні створана не было. Таму настаўнік паставіў перад сваімі вучнямі задачу стварыць новую архітэктуру і новы дызайн. Лазар Маркавіч успрыняў гэта як кіраўніцтва да дзеяння і захацеў стаць архітэктарам. (Калі праз шмат гадоў Марк Шагал сустрэў Хідэкеля, ён панаракаў на тое, што той стаў архітэктарам, бо быў такім таленавітым мастаком.) У архітэктурнай майстэрні Лісіцкага была пастаўлена задача перайсці з лінейнага супрэматызму ў аб'ёмны, і Лазар Хідэкель быў тым чалавекам, які гэта ажыццявіў: створаны ім у 1926 годзе супрэматычны праект аказаў вялізны ўплыў на ленінградскую архітэктурную школу. І потым Хідэкель любіў рабіць новыя рэчы — помпавая станцыя, сацгарадок, Дом радыё, яго цікавілі пагранічныя структуры. Але нават больш, чым сваёй рэальнай архітэктурай, Хідэкель знакаміты праектамі гарадоў будучыні. З сярэдзіны 1920-х гадоў ён пачаў распрацоўваць горад на вадзе, аэрагорад, горад на апорах, горад-сад. Горад на вадзе, напэўна, быў «натхнёны» паводкай 1924 года ў Ленінградзе: Лазар Маркавіч прыдумаў плавучы горад, такі «ноеў каўчэг», куды людзі могуць прыйсці з мацерыка і перачакаць. Хідэкель лічыў, што прырода павінна заставацца на месцы, а чалавек і яго жыццё — падымацца наверх, дзе можна дыхаць чыстым паветрам, бачыць неба і фактычна жыць у небе. Ідэя гарадоў будучыні належыла не толькі Хідэкелю, але яго адрозненнем была гуманнасць: чалавек і яго камунікацыя з прыродай былі галоўным клопатам. Ён пісаў, што задача архітэктара — пераадолець супярэчнасць паміж развіццём цывілізацыі і захаваннем прыроды.

— Гэтыя праекты гарадоў будучыні было магчыма рэалізаваць?

— Яго архітэктурныя праекты 1920-х гадоў маглі быць рэалізаваныя ўжо тады, але для гэтага трэба было, каб у чалавецтва памянялася свядомасць. Калі мы аказаліся ў ЗША (а мой муж — таксама архітэктар і вучань свайго бацькі), мы ўжо ведалі пра разбуральную сілу ўраганаў. Марк пачаў прыдумляць ідэі гарадоў, якія можна было б падняць наверх. Тады да гэтага ніхто не прыслухоўваўся, затое пасля ўрагану Сэндзі ў пэўных частках Нью-Ёрка больш немагчыма пабудаваць дом не на апорах, інакш яго нават не застрахуюць. У Лазара Хідэкеля была ідэя стварыць горад над гарадамі: тэхналагічна гэта было магчыма, але перашкаджала пытанне свядомасці, таксама, як у Нью-Ёрку гатоўнасць да дамоў на апорах праявілася толькі пасля Сэндзі, што каштаваў мільярды.

Гутарыла Ірэна КАЦЯЛОВІЧ