Як сказаць па-беларуску «пойти наперекосяк»?

«Нашы суседзі расіяне кажуць «пойти наперекосяк», а як гэта сказаць па-беларуску?» — цікавіцца Таццяна Сарока. З яе ж ліста: «Хутка, відаць, мы зможам на санках «скаціцца з горкі». А як гэта слова ўжываецца пры адказе на пытанне «што рабіць?»? Скатвацца? Неяк не гучыць. І яшчэ: ці сапраўды па-беларуску можна сказаць «знацца на нечым»? Што гэта значыць?»

Як заўжды, на моўныя пытанні чытачоў адказваюць стыльрэдактар «Звязды» Алесь САЛАМЕВІЧ, а таксама рэдактар і перакладчык Леў ГЛУШЫЦКІ.

1. У беларускай мове ёсць не адзін, а не менш як чатыры фразеалагізмы, якімі можна перакласці рускае пойти (идти) наперекосяк: пайсці (ісці) шыварат-навыварат, пайсці (ісці) сікась-накась, дагары (уверх) дном, дагары нагамі. Так што з гэтым выразам праблем няма. А вось са словам скаціцца яны ўзнікаюць у многіх.

2. Гаварыць скатвацца, скатваецца, скатваюцца — адназначна няправільна. У незакончаным трыванні (калі задаём пытанні што рабіць?, што робіць? і г. д.) дзеяслоў прымае формы скочвацца, скочваецца. У Васіля Быкава ў «Трэцяй ракеце», напрыклад, чытаем: «Ён плача. З вачэй... скочваецца некалькі мутных слязін».

3. Так, дзеяслоў «знацца» можа выкарыстоўвацца з прыназоўнікам «на» з месным склонам. Такое значэнне з такім кіраваннем зафіксавана ў сучасных тлумачальных і перакладных слоўніках, у мастацкай літаратуры — у Якуба Коласа, Язэпа Лёсіка, Кандрата Крапівы ды іншых. Айчынныя даследчыкі запісалі таксама народныя параўнанні з гэтым дзеясловам: знацца як свіння на пастах (на перцу, на саладзінах), што азначае разбірацца, як тая ж жывёліна ў апельсінах, каўбасных абрэзках, капусце, пярынах і г. д.

У абарону слоў

Амаль сто гадоў таму асобныя мовазнаўцы пісалі, што слова «акаляць» не павінна быць у нашай літаратурнай мове, што яго можна аднесці да ліку тых, што «не маюць нічога супольнага з жывою народнаю мовай...» Аднак калі пашукаць, то яго можна знайсці ў адной з народных песень, запісаных яшчэ славутым паэтам, мовазнаўцам і сябрам Адама Міцкевіча Янам Чачотам. Ён жа для польскага чытача перакладае гэтае акаляюць (у арфаграфіі арыгінала akolajuc) праз дзеяслоў otaczac (атачаць) у «Слоўніку крывіцкіх выразаў», які змешчаны ў «Песеньках вясковых з-над Нёмна і Дзвіны» 1846 года выдання.

У нашай жа сучаснай літаратуры гэтым словам карысталіся Якуб Колас, Уладзімір Калеснік, Ніл Гілевіч і іншыя.

Сёння слова акаляць сапраўды выціскаецца дзеясловамі акружаць, атачаць. Аднак у літаратурную мову яно трапіла з народнай, а значыць, мае права быць.