Масленіца — свята шматаблічнае

Імправізацыя на блінную тэму

З пачаткам вясны ў Беларусі  па традыцыі адсвяткавалі апошні дзень Масленіцы — найстаражытнейшага славянскага свята, якое бярэ пачатак з дахрысціянскай пары

Духмяныя, пругкія, сонечныя...

З кім бы з сяброў і знаёмых ні зносілася, на пытанне — якая ежа запомнілася з савецкага дзяцінства, большасць адказвае: смажаная бульба і маміны бліны ў Масленіцу. У тыя гады гэтае свята, вядома ж, шырока не святкавалася ва Украіне, адкуль я родам: пара была атэістычная. Але ў сем’ях традыцыя існавала. Так захоўваліся адгалоскі вераванняў нашых продкаў. Мне не забыць і словы, якія паўтараліся ў маёй сям’і: без бліна — не Масленіца. Так казала Марыя Пятроўна, мая мама. А тата, Міхаіл Стэфанавіч, дадаваў: так, вясновы сонцазварот… Гэта значыць, што сонца і цяпло вяртаюцца.

Добра памятаю: за вакном — капеж, а ледзяшы «зубамі» звісаюць з даху, і прама на вачах, здаецца, робяцца карацейшымі ад сакавіцкага сонца, а то і зусім падаюць на карніз. Гукі ледзяшоў, якія разбіваюцца, вабяць на вуліцу. Я крыху хвалююся, што не дастанецца мне ніводнага, каб таемна ад бацькоў, за якім-небудзь вуглом дома паласавацца ледзяной палачкай-стукалачкай — жаданай заменай цукеркам і для мяне, і для маіх сяброў-аднагодкаў.

Час абедзенны, і на вуліцу не выпусцяць, пакуль не паясі. Такой дісцыпліне я ахвотна падпарадкоўваюся: бо на абед — танюткія бліны.

Сяджу за вялікім сталом, на якім стаіць электрычная плітка, і назіраю, як мама збіраецца пячы бліны. У міску разбіваюцца яйкі, сыплецца трохі солі і цукру, ільецца малако, дадаецца мука… Мама дае мне венчык, і я пачынаю ім круціць у місцы. Венчык выслізгвае з непаслухмяных дзіцячых пальцаў, і мама дае мне відэлец… Нарэшце наша цеста гатовае, усе камячкі зніклі. Яно такое вадкае, што я не разумею, як з яго спячэцца блін, які не рвецца. Добра памятаю маміны словы: раблю «ўсё на вока», калі яна мне тлумачыла пазней, як замясіць для такіх бліноў цеста.

Вось ужо чыгунная патэльня разагрэта і змазана топленым маслам. Для таго выкарыстоўваліся гусіныя пёры: сіліконавых пэндзлікаў не было ў тыя часы. Так маму навучыла рабіць мая бабуля Аграфена, якая заставалася жыць у вёсцы. Мама вылівае цеста на патэльню, яно чароўна расцякаецца па ёй, і я бачу дробныя бурбалкі… І вось ён — першы блін у маленькія дзірачкі. Глядзі, кажа мама, ён як сонейка… Спрытна кладзе мне яго на талерку, у сярэдзіну — кавалачак сметанкавага масла, хутка складвае напалам, а потым яшчэ разок… Я кусаю гарачы блін з кутка, масла цячэ па пальцах і падбародзі. Мама смяецца шчаслівым смехам. Я таксама смяюся…

Блінамі, але ўжо без масла ды іншых гарніраў, мы дзяліліся з сябрамі на вуліцы, калі, вядома, было нам дазволена. Глядзелі праз іх, пракусіўшы пасярэдзіне дзірку на сонца, а потым патроху адшчыквалі пальцамі кавалачкі і кідалі птушкам. Бывала, і коткам трохі даставалася, а то й сабакам, калі яны з’яўляліся. Аказваецца, як потым я прачытала ў нейкай кнізе, першы блін продкі нашы на Масленіцу аддавалі птушкам: яны ж, пасярэднікі паміж Небам і Зямлёй, бліжэй за ўсё да продкаў.

Я не ведаю ніводнага чалавека, які не любіў бы бліны. У маім асяроддзі ўсе ім рады — дзеці, унукі, хрэснікі, пляменнікі і, вядома, сябры. Адзін з іх часам ўзгадвае, як аднойчы на Масленіцу я напекла цэлую гару «танцуючых», сонечных бліноў. Гэта маё асабіста вызначэнне бліноў, якія ўдаліся. Бярэш такі аранжавы блін у руку, абавязкова прамаслены, адрываеш кавалачак, а ён — быццам танчыць. Бо мяккі ды пругкі адначасова, таўшчынёй з палову санціметра. Вось такую я пяку альтэрнатыву блінам тонкім, карункавым, так званым наліснікам. Гэты рэцэпт, варыяцыя «кіслых» бліноў на дражджах, мне дастаўся ад бабулі Аграфены, светлая ёй памяць. Іх можна есці з топленым маслам, смятанай, варэннем, мёдам. Як каму падабаецца.

Добра памятаю, як упершыню пакаштавала бліны са смятанай і варэннем з чорных парэчак у гасцях у аднакласніцы Іначкі. Мы запівалі іх малаком і весяліліся ад таго, што нашы пальцы і раты былі перамазаныя кісла-салодкім гарнірам. А вось з мёдам бліны любіў мой сын Багдан, калі быў маленькім. І яго сын Мішка па гэты час аддае перавагу блінам з мёдам таксама. Праўда, падабаюцца нам яшчэ і бліны з стронгай альбо сёмгай. І з чырвонай ікрой... Але гэтыя «гарніры» мы сталі ўжываць параўнальна нядаўна. І нават блінны торт з імі я рабіла. Ён усім маім блізкім спадабаўся.

Ужо ў Беларусі я паспытала бліны з грыбной мачанкай. А яшчэ на мясным булёне з кавалачкамі вясковай, «пальцам піханай» каўбасы і свініны. Але пасля тых маміных бліноў у дзяцінстве я нідзе больш не ела такіх смачных, як у сям’і нашых сяброў Буськоў з вёскі Жарабковічы, што ў Ляхавіцкім раёне на Брэстчыне. За гады жыцця гэтыя цудоўныя людзі для нас сталі як родныя. Рэгіна Сцяпанаўна ўжо цяпер адна, Віталь Іванавіч, былы старшыня ВВК «Жарабковічы» з жыцця пайшоў. Светлая і яму памяць, як і маім бацькам. Дык вось, яе бліны — проста песня! А замешвае іх Рэгіна на малочнай сыроватцы. Бліны атрымліваюцца пяшчотныя: тонкія, духмяныя, смак збалансаваны. Ясі іх і, здаецца, не можаш насыціцца: такія смачныя. А калі ляжаць на талерцы горкай, то іх хвалістыя краі глядзяцца эстэтычна і цешаць вока. Раней у Рэгіны была і свая карова. Масла сметанкавае яна ўзбівала сама, тварог, яшчэ і смятану, і вытанчаныя сыры рабіла. А якое малако было салодкае, тлустае! Усёй гэтай смакатой, якая ў вёсцы даецца напружанай і карпатлівай працай, мы не раз частаваліся. Рэгіна — гаспадыня ветлівая, шчодрая. І калі за сталом іншым разам збіраемся з сем’ямі яе сыноў-блізнят Аляксандра ды Івана, то бліны як частка пачастункаў і на Масленіцу — у цэнтры стала.

Сэнсы і сімвалы

Масленіца — свята шматаблічнае, і яно ўмяшчае ў сябе розныя сэнсы і сімвалы. На сённяшні дзень у ім злучыліся паганскія і хрысціянскія традыцыі беларусаў. З аднаго боку, гэта свята заканчэння зімы, абуджэнне прыроды да новага жыцця, з другога — апошні дзень перад Вялікім пастом. Нашы продкі ладзілі Масленіцу як услаўленне бога сонца — Ярылы. Па іншай версіі — Вялеса, апекуна хатніх жывёлаў.

Царква практычна нічога не памяняла ў гэтым паганскім свяце. Пасля прыняцця хрысціянства яно было асвечана і напоўнена новымі ідэямі. Масленічны тыдзень стаў апошнім этапам падрыхтоўкі да Вялікага паста. У хрысціянскай традыцыі важны духоўны аспект: вернікі за тыдзень павінны наблізіцца да даравання ўсіх крыўд, пакаяння, прымірэння з блізкімі. Успомніць памерлых і памаліцца за спачын іх душ. А сам акт прабачэння вяршыўся ў Даравальную нядзелю: у гэты апошні дзень Масленічнага тыдня прасілі прабачэння ва ўсіх родных і блізкіх. Зіму ў нядзелю праводзілі ды сустракалі Вясну. Кульмінацыяй свята было спаленне пудзіла Зімы — яно ўвасабляла сабой усё нядобрае, што было ў жыцці людзей і ў нас саміх. Нядзеля праходзіла вельмі шумна, з песнямі і скокамі, з багатымі стравамі.

У календары няма канкрэтнай даты святкавання Масленіцы ў Беларусі. Каб яе вылічыць, трэба адняць ад даты Вялікадня восем тыдняў: гэта 48 дзён Вялікага паста і тыдзень непасрэдна Масленіцы. Сёлета Масленіца святкавалася 1 сакавіка. А Масленічны тыдзень пачынаўся з 24 лютага.

У некаторых рэгіёнах Беларусі гэтае свята называюць па-іншаму — Сырніца, Маслёнка. У царкоўным праваслаўным календары яго называюць «Сырнай седміцай».

Мяса на святочным тыдні, у якога яшчэ ёсць і назва мясапусны, есці забаранялася. Дазвалялася рыба і малочныя прадукты. А вось бліны — сімвал Сонца, набывалі асаблівы статус. Іх пачыналі пячы ўжо з панядзелка. Елі з маслам, смятанай, мёдам, варэннем, тварагом. На здароўе і на радасць!

Адкуль пайшла назва свята — Масленіца? Адказ шукайма ў вёсках. У вясковых жыхароў, хто трымаў гаспадарку, да пачатку вясны каровы паспявалі ацяліцца, таму малако і малочныя прадукты былі на стале галоўнымі. Адсюль, як лічаць даследчыкі, і пайшла назва — Масленіца.

Кожны дзень Масленіцы, як пра тое расказваюць і на сайце: «Усё пра адпачынак і турызм у Беларусі» (http://probelarus.by), унікальны і напоўнены сакральным сэнсам. Напрыклад, панядзелак, яго яшчэ называлі «Сустрэча», лічыўся сімвалічным пачаткам Масленіцы. У той дзень рабілі пудзіла, якое ўвасабляла марозную Зіму. Аўторак называлі «Зайгрыш»: з гэтага дня можна было пачынаць хадзіць у госці. Серада — «Ласунак» — заклікала гатаваць больш бліноў і запрашаць больш гасцей. А яшчэ ў сераду прынята было наведваць цешчу, адсюль і пайшоў знакаміты выраз «да цешчы на бліны». У той частцы краіны, дзе святкаваць пачыналі з чацвярга, «цешчыным» днём была пятніца. У чацвер, які называлі «Шырокім» або «Тоўстым» дагаджалі сваім хатнім жывёлам. Для іх нават спецыяльна пяклі бліны. Да таго ж у чацвер аб’язджалі маладых жарабцоў, гэты дзень лічыўся найбольш спрыяльным для такога занятка.

У некаторых раёнах чацвер быў днём бабуль-павітух. Дзеці, якія з іх дапамогай з’явіліся на свет, прыходзілі да іх у госці з пачастункамі, а потым каталі на санках па вёсцы.

Пятніца — ці «Цешчыны вечары» — была часам, калі маладая сям’я наведвала родных нявесты. Калі зяць не прыязджае ў гэты дзень да цешчы — гэта ўспрымалася цёшчыным бокам як абраза, якая магла стаць прычынай разладу дзвюх сем’яў. У суботу наступалі «Залоўкіны вячоркі». Усе хадзілі адзін да аднаго ў госці, каталіся на конях, на санках.

На Масленіцу існавала вялікая колькасць самых розных абрадаў. Нашы продкі лічылі, што працаваць днём на Масленічным тыдні можна, але вось вечары — толькі для забаваў. У гэты час на працягу тыдня ўсе хадзілі ў госці, у вёсках ладзіліся гульні, а моладзь, паўтаруся, каталася на санках, арэлях, конях.

Адным з самых цікавых Масленічных звычаяў, якія існавалі на беларускай зямлі, было «цяганне калодак». Гэтаму выпрабаванню падвяргаліся маладыя хлопцы, якія доўга не жаніліся. Ім на нагу прывязваўся кавалак бервяна — з ім яны павінны былі хадзіць па вёсцы. У некаторых рэгіёнах гэты кавалак бервяна цягалі жанчыны і прывязвалі яго першаму сустрэчнаму нежанатаму хлопцу. Той, хто не жадаў «цягаць калодкі», павінен быў адкупіцца грашыма альбо пачастункам. У іншых раёнах хлопцы, якіх прымусілі прымераць «калодкі», павінны былі заходзіць у тыя хаты, дзе жылі незамужнія дзяўчаты, і патрабаваць пачастунак. Калі хлопец з «калодкай» не спыняўся ля хаты такой дзяўчыны, гэта лічылася непавагай да яе.

Любілі на Масленіцу і гульні з пераапрананнем. Вяскоўцы апраналі маскарадныя касцюмы і заяўляліся ў чыю-небудзь хату. Калі гаспадары марудзілі з пачастункам, то пачыналася жартаўлівае спусташэнне дома — раскідваліся рэчы, перастаўляліся побытавыя прадметы. Кожнага сустрэтага на вуліцы чалавека такая кампанія валіла ў гурбу і націрала снегам шчокі і нос.

Сёння Масленічныя традыцыі не такія моцныя, але ўсё ж гэтае свята па-ранейшаму яркае, шумнае, вясёлае. І год ад года — ва ўсё большай пашане ў беларусаў. Святкаванне Масленіцы заклікае прачнуцца пасля зімовай спячкі, падрыхтавацца да новай вясны, а значыць, і да і новага жыцця.

І я там была, назірала…

Бліны асабіста я пякла з чацвярга. Сям’ю песціла. Гатавала нават тонкія, карункавыя: на гэты раз усё ж удалося мне іх асвоіць. І, вядома ж, бабуліны: тоўстыя, танцуючыя. Для тых бліноў захацелася зрабіць з сметанковага свойскага масла, якое прадаюць малочніцы на Камароўскім рынку, масла топленае, якое ў Індыі называюць гхі. Ужо не раз рабіла яго згодна традыцыі, якая існуе там, адтуль з мужам і прывозілі гхі. Вельмі смачнае і карыснае масла для спажывання нават пры павышаным халестэрыне. Лечыць страўнік, печань, іншыя праблемныя месцы ўнутры цела. На Камароўку я і адправілася ў суботу.

Плошча перад рынкам пераўтварылася ў кірмаш, дзе лунаў водар бліноў. Гучала музыка, чуліся вясёлыя песні, прыпеўкі. Я абышла кірмашовыя шэрагі, дзе прама на вачах пякліся класічныя бліны. Не ўтрымалася і купіла адзін невялічкі з чырвонай ікрой. Былі бліны і са смятанай, і з мёдам. Можна было пакаштаваць рознакаляровых бліноў, прыгатаваных па ўнікальных рэцэптах з рознымі начынкамі, для мяне нязвыклымі. З вострай бурачнай, з крэветкамі, варэннем з хваёвых шышак і дзьмухаўцоў. У меню таксама была і свежая выпечка, прысмакі, квас і збіцень. Для тых, хто яшчэ спажывае мяса, смажыліся шашлыкі са свініны. І да тых мангалаў стаяла чарга, як, зрэшты, і па каву. Прызнаюся, пахі луналі прыемныя. На свяце было шмат забавак: карагоды, перацягванне каната, скачкі ў мяшках і праз вялізныя скакалкі, іншыя спартыўныя гульні ды конкурсы. Асаблівую атмасферу гулянням надавалі скамарохі, аніматары. Пры Камароўцы можна было набыць і сувеніры ад рамеснікаў. Я нават трохі пашкадавала, што трэба спяшацца купіць масла: у нашых з мужам планах наперадзе быў басейн, парылка, і потым вячэра з блінамі ў сястры.

Як у Рыме не спалілі пудзіла Зімы

Масленіца святкуецца ў розных краінах. У кожнай — свае традыцыі. Да прыкладу, у Англіі, як і ў нас, таксама пякуць бліны. Прыходзіць яна за 47 дзён да Велікоднай нядзелі і доўжыцца ўсяго адзін дзень у аўторак, галоўнае дзейства якога — бег з блінамі навыперадкі. «Тлусты» аўторак, як яго назвалі даўно, вельмі папулярны ў Вялікабрытаніі. У пэўным месцы таго ці іншага горада пачынае званіць «блінны звон». Пачуўшы яго, усе гаспадынькі, якім ужо споўнілася васемнаццаць гадоў, у фартухах і каптурыках і з патэльнямі ў руках бягуць да яго. Пры гэтым трэба не толькі дабегчы першай, але яшчэ і мінімум тры разы падкінуць блін на хаду. Пераможца атрымлівае званне чэмпіёнкі «Блінных перагонаў», якім можа ганарыцца да наступнага года (https://tonkostі.ru).

У гарадскім часопісе Afіsha. London можна пачытаць пра англійскія традыцыі Масленіцы, а таксама пра тое, хто і калі сёлета ў Лондане смажыў бліны па-руску, вадзіў карагоды і весела праводзіў зіму (https://afіsha.london).

А ў Рыме ў культурна-адукацыйным цэнтры «Францыск Скарына» 29 лютага Масленіцу святкавалі ўпершыню. Фэст арганізавалі тамтэйшыя беларусы на чале з кіраўніцай Цэнтра Нінай Пашчанкай і яе памочніцай Вольгай Тыльковіч. Яна і была вядучай праграмы. Вось як паведамляе пра тое ў пісьме Ніна Пашчанка ў газету «Голас Радзімы», з якой супрацоўнічае: «Весяліліся дарослыя і дзеці. Італьянскія таты і госці ўпершыню паспыталі бліны з рознымі начынкамі, нават вывучылі слова «аладушкі». Елі таксама і дранікі…».

З дзяцінства наша адрасатка добра памятае, як весела адзначалі Масленіцу ў Оршы, яе родным горадзе: «На плошчы Ільнокамбіната стаялі палаткі з блінамі і шашлыкамі. Быў і велізарны слуп, на які трэба было залезці, каб зняць пеўня ці боты. Некалькі чалавек узбіраліся на плечы адно аднаму, выбудоўваючы лесвічку, а вышэй залазіў самы спрытны. Колькі было няўдач, але заўсёды знаходзіўся той, хто прымудраўся забраць падарунак. Выступалі і самадзейныя калектывы ў народных строях.

А потым спальвалася велізарнае пудзіла. Гэта запомнілася на ўсё жыццё. Мая мама і яе аршанскія сябры па гэты час адзначаюць Масленіцу».

А пудзіла Зімы ў сваім рымскім Цэнтры беларусы ды іх госці так і не спалілі: першаклашкі яе пашкадавалі. Але ўсё роўна, было, кажуць, весела.

Валянціна Ждановіч

Фота БелТА