Каб рыбу есці, трэба ў ваду лезці

Нашы продкі вялікую ўвагу надавалі рыбнай лоўлі і былі адмысловымі майстрамі ў гэтай справе.

Занятак рыбнай лоўляй вядомы на нашых землях з часоў палеаліту: да распаўсюджання земляробства гэта была адна з асноўных крыніц існавання мясцовага насельніцтва. Пра гэта сведчаць знаходкі археолагаў на стаянках першабытных людзей: касцяныя кручкі, вастрыі гарпуноў, асцей, сеткавыя грузілы. Выявы рыб сустракаюцца на тагачасных рэчах і ўпрыгожаннях. Косткамі замест іголак раней сшывалі адзенне, а з пазванкоў вялікіх рыб жанчыны рабілі пацеркі і завушніцы. Мабыць, такія ўпрыгожанні былі нечым большым, таму што, паводле балта-славянскай міфалогіі, рыба — выразнік мужчынскага пачатку, атаясамліваецца з апладняльнай стыхіяй вады.

«Пошук пярліны». З беларускай міфалогіі. Карціна мастака Васіля Пачыцкага .

Эратычна-шлюбная сімволіка рыбы тлумачыцца і ў славянскіх сонніках. Усім вядома, калі маладая жанчына пабачыць у сне вялікую рыбіну, то хутка зацяжарае і народзіць сына, калі дробную — то дзяўчынку. Калі ж тое бачылася пажылым людзям, гэта прадракала хваробу, паколькі рыба была яшчэ і адзнакай свету мёртвых.

Акрамя таго, нашы продкі верылі, што зямля трымаецца на велізарнай рыбе, і калі па нейкай прычыне яна перакуліцца, то настане канец свету.

Рыбалоўныя прылады здаўна ў нашых мясцінах былі вельмі разнастайнымі. Згодна з мэтамі выкарыстання, яны падзяляліся на невады, сеткі, стаўныя пасткі, рухомыя пасткі, кручковыя снасці і ўдарныя прылады; таксама вылучалі зімовыя і летнія рыбалоўныя прыстасаванні. Многія з іх зараз можна ўбачыць толькі ў музеях.

Назвы могуць здзіўляць сучаснікаў, тым не менш яны гавораць самі за сябе. Невады меліся такія: падвалокі летнія, мутнікі донныя, брэдні, латы і крыгі. Усе яны ўяўляюць сабой сеткавае палатно з адкрытым сеткавым мяшком пасярэдзіне, куды рыбу заганяюць пры дапамозе спецыяльнага шаста — баўтуна. Трапіўшы ў такі мяшок, рыба быццам адцэджваецца: застаецца ўнутры толькі буйная, дробязь шугае праз дзіркі.

Лавілі рыбу і пры дапамозе розных пастак: езы, венцяры, мярэжы, бучы. Узімку, калі рыба імкнулася да свежай вады з-за недахопу кіслароду ў замёрзлым вадаёме, лавілі ў палонках з дапамогай каробак і скрыпак.

Як правіла, рыбалоўныя прылады выраблялі самі рыбаловы. З традыцыйных снасцей у сучасным прамысловым рыбалоўстве ўжываюць невады, сеткі, мярэжы, а ў аматарска-спартыўным — вуды, дарожкі, матылі, старажні, перамёты, блісні, падсакі. Аднак сёння набылі папулярнасць спінінгі і новыя тыпы вуд.

Спецыяльна разводзіць рыбу ў нас пачалі толькі ў Сярэднявеччы. Актыўна рабілі запруды і капалі сажалкі, у якіх, аднак, самавольна рыбу лавіць было нельга. Пакаранне за гэта было ўстаноўлена Статутам Вялікага княства Літоўскага 1588 года.

А вось прадаваць рыбу на кірмашах пачалі раней, хоць прамысловага рыбалоўства яшчэ не было -- рыбу лавілі ў асноўным для сябе. Прыгонныя рыбаловы пастаўлялі рыбу ў маёнткі і духавенству. Яны ж павінны былі вязаць сеткі, віць невадныя вяроўкі, рамантаваць снасці. Гэта называлася «хадзіць да панскага невада». Часта пры маёнтках і манастырах меліся людзі, асноўнай працай якіх была лоўля рыбы.

Развіццё прамысловага рыбалоўства пачалося тады, калі адмянілі прыгоннае права. З ростам гарадскога насельніцтва павялічылася патрэба ў харчовых прадуктах, у тым ліку рыбных. А са з’яўленнем чыгункі стала магчымым прадаваць рыбу і за мяжу. Напрыклад, у Германію везлі рыбную луску, якая выкарыстоўвалася там пры вырабе штучнага жэмчугу.

«Калі рыбна, дык і юшна»

Этнограф Павел Шпілеўскі падчас вандроўкі па Мінскай губерніі ў 1853-1855 гг. пісаў: «Досыць зазірнуць на Нясвіжскі кірмаш, на таргі мінскія, слуцкія, пінскія, мазырскія і рэчыцкія, на безліч усялякіх гатункаў свежай і вэнджанай рыбы, каб атрымаць ясны доказ добрага стану рыбацтва ў старажытным месцазнаходжанні крывічоў. Рыбам рэчак і азёр Мінскай губерніі няма ліку, аднак узгадаем некаторыя з іх: сом, бялугі, асётры, шчупакі, судакі, ліны, карасі, ляшчы, вугры, цырты, беларыбіца, уюны…».

Беларускія рыбныя стравы

І хоць у народзе кажуць, што «няма лепшай рыбы, як свіная каўбаса», але да рыбных страў беларусы здаўна ставяцца з вялікай прыязнасцю. Бяседны стол ніколі не будзе поўным без рыбных прысмакаў.

Галоўнае правіла пры прыгатаванні страў — рыба павінна быць свежай. Нямала цікавых рэцэптаў ёсць у беларускай кухні, некаторыя з іх мы сёння прапануем.

Шчупак з квашанай капустай

Інгрэдыенты: 1 шчупак на 1,5-2 кг; 2 цыбуліны; 1 сярэдняя морква; 1 корань пятрушкі; 1 караняплод сельдэрэю; 1 цыбуля-парэй; соль на смак; 1 кг квашанай капусты; 100 г алею; 50 г сметанковага масла; 2-3 пшанічныя сухарыкі.

Як гатаваць: пачышчанага і пасоленага шчупака заліць халоднай вадой разам з карэннем і зварыць. Квашаную капусту зварыць асобна да мяккасці з лыжкай алею. І рыбу, і капусту астудзіць. Нарэзаць шчупака на кавалкі і выбраць косткі. Тоўстым слоем абмазаць алеем форму для запякання, пакласці на яе слой капусты, потым слой рыбы, папырскаць алеем, потым зноў капусту, рыбу — і так рабіць, пакуль форма не будзе запоўнена. Апошнім павінен быць слой капусты з алеем.

Накрыць форму крышкай і паставіць у печ альбо духоўку на паўгадзіны, потым дастаць, пасыпаць цёртымі сухарамі, зверху сухары паліць растопленым сметанковым маслам. І на паўгадзіны зноў паставіць запякацца, каб страва падрумянілася.

Запяканка з рыбы

Інгрэдыенты: 500 г рыбы (карп, лінь); 500 г бульбы; 60-80 г алею; 150 г смятаны; 1 цыбуліна; 1 ст. лыжка мукі; соль, молаты чорны перац, зеляніна -- цыбуля, кроп.

Як гатаваць: рыбу пачысціць, памыць, парэзаць на кавалкі, пасыпаць соллю, перцам, укачаць у муку і абсмажыць на алеі з абодвух бакоў. Памытую бульбу зварыць «у мундзірах», абабраць, змяльчыць на буйной тарцы. Асобна абсмажыць дробна нарэзаную цыбулю.

У жароўню, змазаную алеем, пакласці палову падрыхтаванай бульбы, на яе — кавалкі рыбы, якую пасыпаць цыбуляй, зверху — зноў слой бульбы. Усё паліць смятанай і рэштай алею.

Запякаць у печы альбо духоўцы 30 хвілін.

Пры падачы да стала запяканку парэзаць на кавалкі, пасыпаць дробна пакрышанай зелянінай.

Рыба, тушаная з вяршкамі

Інгрэдыенты: 1 кг рыбы (карп, карась, лешч, лінь); 3 цыбуліны; 1 сярэдняя морква; 1 шклянка вяршкоў; 1 ст. лыжка сметанковага масла або 100 г сала; соль, перац, лаўровы ліст — на смак.

Як гатаваць: ачышчаную, выпатрашаную і прамытую рыбу, разрэзаць на кавалкі і пакласці ў адзін рад у чыгунок, дадаць нарэзаныя цыбулю і моркву, а таксама соль, перац, лаўровы ліст. Заліць 2 шклянкамі гарачай вады або рыбнага булёну, патушыць. У канцы ўліць гарачыя вяршкі і пакласці масла. Замест масла можна выкарыстаць дробна парэзанае свежае сала, але яго трэба пакласці ў чыгунок разам з гароднінай.

Этнограф Ларыса Мятлеўская

Информацию о наличии журнала «Алеся» в киосках и павильонах РУП «Белсоюзпечать» (БелДрук)  можно получить по телефону в городе:

Брест                                   + 375 162 219838

Витебск                               + 375 212 358437

Гомель                                + 375 232 558813

Гродно                                + 375 152 569508

Могилев                             + 375 222 786074

Минск и Минская обл.   + 375 173 272542