З іншага ракурсу. Роздумы пра чалавека на выстаўцы НЦСМ

Надышоў час, калі людзі, нягледзячы на спрыяльныя ўмовы для камунікацыі, аддаляюцца адзін ад аднаго не толькі духоўна, але нават і фізічна. Цесныя сувязі замяняюцца анлайн-стасункамі, штодзённыя сустрэчы — рэдкімі спатканнямі, а звыклыя эмоцыі — пошукам новых. Многае цяпер на стадыі змен і пераасэнсавання. Ці не час усвядоміць моцную ўзаемасувязь аднаго з адным, патрэбу ў роднаснай душы? Развагі мастакоў над рэчаіснасцю прадстаўляе выстаўка «Чалавеку патрэбны чалавек» у Нацыянальным цэнтры сучасных мастацтваў.

Назву экспазіцыі, прысвечанай эмпатыі ды ўзаемазалежнасці людзей, далі словы з фільма «Салярыс» Андрэя Таркоўскага. Што азначае дадзены выраз у эпоху індывідуалізму і што будзе азначаць у будучыні? Пошукі адказаў на гэтыя пытанні — зыходны пункт выстаўкі.

Як адзначае куратар Вольга Вішнёва, праект «Чалавеку патрэбны чалавек» прадстаўляе работы з фондаў НЦСМ, створаныя рознымі мастакамі ў розны час — з  1980-х гадоў да сённяшняга дня. Аднак, як і многія творы мастацтва, у новым кантэксце яны набываюць адмысловае гучанне. Сярод аўтараў — Зоя Літвінава, Леў Алімаў, Уладзімір Правідохін, Генадзь Родзікаў, Сяргей Крыштаповіч, Таццяна Радзівілка, Андрэй Скіцеў, Юрый Алісевіч, Аляксандр Вахрамееў, Вольга Нікішына, Аляксандр Кандыба, Тамара Шэлест ды іншыя. Увайшлі ў экспазіцыю і работы запрошаных мастакоў — Марыны Капілавай, Анастасіі Рыдлеўскай і Алега Яравенкі. Па словах Вольгі Вішнёвай, з апошнім ідуць перамовы аб перадачы твораў у фонды НЦСМ.

Мэтай выстаўкі бачыцца адлюстраванне шматграннасці чалавечых адносін. Як нельга лепш гэта дэманструе работа «Мікрараён» Пятра Драчова (1986). Асноўныя сімвалы твора — аднолькавыя квадраты (як азначэнне абмежаванай прасторы, з якой даводзіцца мірыцца гарадскому чалавеку) і прыступкі (як вобразатвор непазбежнай іерархіі, а таксама ўзыходжання ці, наадварот, сыходжання чалавека). Мнагалюднасць, абязлічанасць персанажаў і мінімальная колькасць колераў на палатне адсылаюць да савецкага перыяду, калі работа і была створана. Цалкам зразумелую мэту — паказ шчыльнасці жыхароў у шматпавярховіках — падкрэслівае дасканалае ўвасабленне. Глядач назірае за будзённымі справамі: у адным пакоі нешта святкуюць, у іншым глядзяць тэлевізар і чытаюць газету, недзе гатуюць вячэру, а там-сям гуляюць з дзецьмі. Не абыходзіцца без адзінокіх герояў — гаспадароў свайго лёсу, якія наўпрост існуюць у кватэрах, дзе амаль адсутнічае рух і не хапае так званай хатняй утульнасці, хоць, папраўдзе, некаторыя «сцэны» цяжка інтэрпрэтаваць… Патрэба ва ўвазе незалежна ад колькасці квадратных метраў і наяўнасці суседзяў за сцяной — лейтматыў работы Пятра Драчова.

Супрацьлеглая папярэдняй работа — «Спатканне» Ізраіля Басава (1982). Лаканічнасць і нібыта наўмысна падкрэсленая невыразнасць вобразаў двух герояў выводзяць на першы план іх эмоцыі і пачуцці. Паставы, жэсты, фон — усё падкрэслівае тое, да якой ступені адзін чалавек можа быць патрэбны другому. Але ці мае ён права патрабаваць узаемнасці?

Значную частку праекта займаюць тры работы мастака з Латвіі Марыса Чачкі: «ВВ 2015», «КА 2015», «КС 2015» (2015). Арганізатары падкрэсліваюць: работы творцы, які працуе ў аўтарскай тэхніцы, сумяшчаючы прыёмы жывапісу і графікі, — своеасаблівы візуальны дзённік, ілюстрацыі да дыялогаў з самымі рознымі людзьмі. Дзве вялікія літары, якія даюць назву творам,  — ініцыялы суразмоўцаў, дыялогі з якімі былі адмыслова ўспрыняты Марысам Чачкам як важны досвед і ў далейшым перакладзены на мову колеравых палёў і графічных рытмаў. Дыялог тут абагульнены да абстрактнага эмацыянальнага ўспаміну, таму гледачу прапаноўваецца гісторыі разглядаць, а не чытаць.

Прывабліваюць і выкананыя ў тэхніцы пераздымкі фота з цыкла «Алфавіт жэстаў» Ігара Саўчанкі (1990—1994). Творца выбіраў работы 1930—1960-х гг. з сямейных архіваў і пераздымаў выбраны ім асобны ўчастак фота, робячы свае акцэнты. Такім чынам, кожны са здымкаў страціў мэту і кантэкст, што былі закладзены першапачаткова. Своеасаблівае ўзаемадзеянне Ігара Саўчанкі з часам — сапраўднае ўмяшанне ў  гісторыю. Аўтар скіраваў існуючы сюжэт у  патрэбны бок і стварыў уласны наратыў. Так, жэсты сталі галоўнымі героямі. Ды ці не яны часам гавораць больш за словы?

Адна з найярчэйшых работ на выстаўцы — трыпціх Маргарыты Сташулёнак «Іншыя геаграфіі» (2007). Стыль мастачкі арыгінальны не ў апошнюю чаргу дзякуючы тэхніцы выканання. Адзін з метадаў, якім яна карыстаецца, — роспіс па ляўкасе. Цяпер яго выкарыстоўваюць рэдка, таму што гэта вельмі карпатлівая праца: на драўляныя дошкі наносяць некалькі слаёў грунту, затым чакаюць, калі папярэдні высахне, а пасля старанна шліфуюць. Але вынік сябе апраўдвае: работы даўгавечныя і набываюць паветраную празрыстасць. Творы Маргарыты Сташулёнак вылучаюцца сярод іншых выразнай казачнасцю, міфалагічнасцю. Мнагаслойнасць уласціва не толькі тэхніцы, але і сэнсаваму складніку: шматлікія схаваныя гісторыі робяць яго больш загадкавым, аднак гэтая таямнічасць толькі прываблівае, прымушаючы сачыць за любым «рухам» і ўглядацца ў кожную дэталь. Велічная прырода, разнастайныя пабудовы, людзі, няўхільна звязаныя адно з адным, — усё гэта дазваляе не толькі назіраць, але і будаваць на аснове ўбачанага пэўныя асабістыя канструкты.

Увогуле ж, канцэпцыя выстаўкі не вымушае звяртацца да канкрэтных кірункаў, ідэй, вобразаў. Таму ў экспазіцыю ўвайшлі, магчыма, даволі нечаканыя для праекта з такой назвай творы. Сярод іх — «Я злая» Антаніны Слабодчыкавай (2004). Руйнуючы каноны прыгажосці, смеючыся з яе, мастачка адлюстроўвае сваё бачанне прыгажосці — неадназначнай, непрапарцыянальнай, неэстэтычнай. Як правіла, Антаніна Слабодчыкава ўзнімае тэмы страху, памяці, абапіраючыся на ўласны жыццёвы і мацярынскі вопыт. Твор «Я злая» хутчэй пра сябе і для сябе, але ніхто не ведае, як чужыя роздумы і перажыванні адгукнуцца ў душы іншага.

Выстаўка «Чалавеку патрэбны чалавек» адкрыта для наведвання да 9 жніўня. Верагодна, для некаторых аматараў айчыннага мастацтва творы, што склалі экспазіцыю, не стануць адкрыццём. Але ўбачыць знаёмае з іншага ракурсу і знайсці нешта новае зможа кожны.

Яўгенія ШЫЦЬКА, фота аўтара