Хлеб надзённы — як дыханне...

Пра тое, у чым значнасць хлеба, задумалася даўно. Яшчэ ў дзіцячым садзе, помніцца, дзе мой бацька-музыкант па сумяшчальніцтве працаваў загадчыкам гаспадаркі. Аднойчы, ідучы праз кухню да яго ў «кабінет без вокнаў» (так ён жартаўліва называў склад з прадуктамі, дзе сярод вялікіх каробак стаяў і стол з настольнай лямпай, і крэсла), я сёе-тое цікавае заўважала. Дзетсадаўская кухарка Фёдараўна, седзячы на крэсле, нешта «дзяўбла» з далоні. Падобнай на вялікую белую птушку яе рабіў беласнежны халат. І яшчэ чорныя бліскучыя вочы-пацеры… Убачыўшы, што я затрымалася насупраць яе, Фёдараўна ўсміхнулася: «Хочаш блінец з мясам, толькі што накруціла?» Я пахітала галавой: маўляў, не, потым, утаропіўшыся на яе рукі. Фёдараўна засмяялася і раскрыла далонь лодачкай. Я падышла і ўбачыла ў той лодачцы хлебныя крошкі. Ды адчула, як мая маленькая далонька пераўтвараецца ў лодачку і сама цягнецца да Фёдараўны. Тая насыпала мне крошак. І, падняўшыся з крэсла, прадоўжыла наразаць хлеб, які цаглінкамі ляжаў на вялікай драўлянай дошцы. Падрыхтаваўшы чарговую порцыю, яна пераклала прастакутныя кавалачкі на драўляны паднос з борцікамі, а крошкі акуратна сабрала ў купку. «Ідзі, — сказала, — яшчэ вазьмі сабе. І панюхай, як пахне. Хлеб цёплы…».

Хлебны, злёгку кіславаты водар змешваўся з пахамі засмажаных бліноў, якія таміліся на вялікай патэльні, гарохавага супу і ягаднага кісялю. Дарэчы, яго варылі з уласных ягад і садавіны, якія раслі на дзетсадаўскім падворку: там спелі парэчкі, вішні і яблыкі. Мы, дзятва, дапамагалі Фёдараўне збіраць і агрэст, і маліну, і чорную з чырвонай парэчкі. І нават вішні рвалі, дзе ніжэй.

Мне не забыць і тое, як нас вучылі адрозніваць смак ягад. Напэўна, тады нам было па чатыры-пяць гадоў. Заняткі праходзілі прама ў двары, у альтанцы адразу ж пасля сняданку. Ліпень, памятаю, тады стаяў спякотны. Але сухая спёка пераносілася намі лёгка.

Надышла чарга і мне праявіць сябе. Мне завязалі вочы, падвялі да выхавальніцы і папрасілі адкрыць рот. Я адчула, як аб зубы стукнула вялікая лыжка з ягадамі. Духмяны мікс трэба было разжаваць, праглынуць, а потым з завязанымі вачыма апісаць, з чаго ён складаўся.

Я не памятаю, каб хто-небудзь з дзяцей не змог справіцца з тым смачным заданнем. Усе весяліліся, асабліва калі раскрываўся кіслы смак чырвонай парэчкі. Тыя, хто елі ягады, мелі ашаламляльны выгляд, асабліва калі ад іх моршчыліся. Бо ў асноўным усе мы вельмі любілі ўсё салодкае ў тыя далікатныя дзіцячыя гады. Каму ж было вельмі кісла, таму давалі нават кавалачак хлеба…

А крошкі тыя хлебныя побач з утульнай Фёдараўнай я падзяўбла ўсе, без супынку. Менавіта тады пачала для мяне адкрывацца Хлебная Краіна. Я бачыла, якой далікатнай у дачыненні да хлеба была наша кухарка. Ні крошачкі не звалілася на падлогу з яе рукі. І ні слова мне яна тады не сказала, як трэба хлеб берагчы. Гэта быў адзін з лепшых для мяне ўрокаў шанавання хлеба.

У тую далёкую савецкую пару асартымент хлеба ва ўкраінскай правінцыі, у Ваўчанску, што на Харкаўшчыне, быў небагатым: чорны жытні ды шэры ў выглядзе цаглінак, а белы быў у дэфіцыце. Трэба было трапіць у хлебны магазін да прывозу, каб схапіць белага. Але ў дзяцінстве мы ў тыя дэталі не надта ўдаваліся, зрэшты, як і не думалі ні пра дэфіцыт тавараў, ні пра тое, што хлебзавод у нашым горадзе працаваў бесперабойна, а хлеба белага чамусьці было мала. Нам казалі: трэба схадзіць па хлеб. І мы, пяцігадовыя ці шасцігадовыя, радасна ішлі, куплялі па бохану, і гэта было свята. Не магу не ўсміхнуцца, успамінаючы, з якімі абадранымі па краях боханамі вярталіся мы дадому.

Якім жа смачным і духмяным быў менавіта акраец хлеба!

Яшчэ ў дзяцінстве я адчула, што хлеб у розную пару года пахне па-рознаму. Летам — саладосцю, мёдам і травой, асабліва калі пашанцуе купіць цёплы. А ўзімку — холадам, нібы водар яго на марозе закрываецца. Ды зімой яго і кусаць, тым больш пальцамі шчыкаць — не хацелася: мерзлі вусны і пальцы. А калі ў сакавіку пачынала прыпякаць сонца, то і хлеб у нашых руках па дарозе дадому пачынаў дыхаць. Яго злёгку цёплае дыханне абяцала нам: зусім хутка мы гуртам адправімся па першацветы, за Крэйдавую гару, а потым і па вярбу, якая расла за аэрадромам на гары. А потым, калі зусім пацяплее, пачнуцца палёты курсантаў. І мы будзем глядзець, як яны ўваходзяць то ў штопар, то пятлю Несцерава робяць… Пра што мы аднойчы і балбаталі з сяброўкай Алачкай, стоячы на мастку, пад якім весела беглі вясновыя воды. І як яна выпусціла туды свой бохан, не разумею! Памятаю, намоклы хлеб затрымаўся між кустоў, і мы яго паспрабавалі выцягнуць, але ён паспеў разбухнуть. Нічога, сказала я, пакінем яго тут, птушкі падзяўбуць, а мы з табой вернемся ў краму і яшчэ купім. Балазе, крамка, якая называлася ва ўжытку жыхароў — «Белгарадская», была ў мінутах пяці бегу ад нас…

Хлеб — цуд! Ён служыў і ласункам для нас. Найбольш смачны быў хлеб не ў хаце з супам, а на свежым паветры. Аднойчы суседскі Валерка выйшаў на вуліцу з лустай хлеба, на якой ляжаў, як мне здалёк падалося, снег. Прычым ён на вачах раставаў. Я стрымгалоў пабегла дадому, каб і мне такую лусту далі. Бабуля Каця, смеючыся, адрэзала мне акраец, злёгку абмакнула ў вядры з вадой, потым узяла сталовую лыжку, набрала з банкі цукру — і густа пасыпала. Працягваючы мне лусту, сказала мімаходзь: «І мы, Химо, люди…» Гэта значыць, што і мы ані не горшыя за іншых. Сэнс тае показкі я зразумела пазней.

З гордым выглядам я выйшла да Валеркі і, сядаючы на лавачку, паўтарыла словы бабулі: і мы, Химо, люди… Цукар храбусцеў на зубах, і нам было весела. На вуліцы мы таксама елі хлеб з варэннем, з маслам і соллю. І нават са смальцам: так ва Украіне называюць топлены свіны тлушч.

А яшчэ мне падабаліся жытнія сухары, якія бабуля сушыла на печы і ў духоўцы. Іх водар плыў па ўсёй нашай маленькай хаце, у якой была толькі кухня ды адзін пакой. Так бы мовіць, гасцёўня. Тыя сухары я таксама цягала з каморкі, дзе яны віселі ў вялікім палатняным мяшку. Калі ўжо студэнткай прыязджала ў госці да бацькоў на канікулы, той мех усё яшчэ вісеў у кладоўцы. Неяк сказала бацькам, што пара б пазбавіцца ад яго: хлеба цяпер удосталь. На што мама, цяжка ўздыхнуўшы, сказала: «Той мяшок бы нам у дні галадамору ці ў акупацыі…». Сталеючы, я зразумела і мамін смутак, і боль, і жаданне, каб халадзільнік быў поўны, і хлеб заўсёды ў доме ўсё ж быў.

А сухары мы ўсё ж аддалі суседцы. Цётка Марфа, Валеркіна маці, іх размачыла і курам скарміла.

Як кажуць, і насамрэч — усе мы родам з дзяцінства. Нашы звычкі, характары, смакі, перавагі — усё адтуль. Па гэты час мне, як і многім дарослым людзям, падабаецца акраец свежага хлеба, і водар яго таксама. Кожны раз, як едзем у вёску Яцкаўшчыну, што на Брэстчыне, праязджаем праз Клецак. Там спыняемся каля рынку, і купляем хлеб — фармавы, цалінкай. У Мінску такі рэдкасць. Клецкі — цудоўнай якасці: танчыць у руцэ! Так я кажу, калі кавалак пасля націскання тут жа вяртае сваю форму. Гэты хлеб пякуць на Клецкім хлебзаводзе. Я з асалодай рэжу яго на кавалкі, мажу сметанкавым маслам, пасыпаю соллю, і мы п’ем гарбату з дарогі. Стала ўжо традыцыяй накрываць стол пад вішнямі ў старым яблыневым садзе, які садзілі бацькі мужа — Іван Іосіфавіч ды Вольга Рыгораўна. Вось і на днях у выхадныя іх успаміналі пад гул камбайнаў, якія з раніцы да ночы і глыбокім вечарам працавалі. У Беларусі — уборачная. І надвор’е спрыяе. Муж расказваў, як школьнікам дапамагаў бацьку на камбайне ў тыя гарачыя дні, калі хлеб убіралі з палёў.

А яшчэ мы хадзілі за вёску і назіралі, як зладжана камбайны рухаюцца. Раніцай на поле прыехаў першы. Камбайн «Палессе» праходзіць ад дарогі дзве паласы і займае сваю загонку. А потым прыехалі яшчэ чатыры машыны. І камбайнёры, не дамаўляючыся, ідуць на свае ўчасткі. А машыны пад загрузку ўжо іх чакаюць. На ўзбочыне дарогі стаіць і пажарная машына: ці мала што, час жа гарачы.

Гэта чараўніцтва, калі бачыш, як паўнаважкай плынню сыплецца залатое зерне ў кузавы магутных велікагрузаў. І не меншы цуд — чароды буслоў, якія засяроджана крочаць услед за камбайнамі па ржышчы. І не баяцца ж! Кранальнае відовішча! Муж кажа: хутка і мышам раздолле будзе! А я дадаю, смеючыся: і кошкам.

Гаворым і пра тое, якая цяжкая праца камбайнёра: гул, пыл, спякота… Гэта нам, гараджанам, з боку прыемна за працэсам уборкі хлеба назіраць. І за тым, як з‑пад колаў камбайна сцелецца салома, у роўныя рады з яе кладзецца. І як пасля рулоны эстэтычна глядзяцца на зжатай ніве! А да чаго прыемна пажаваць зерне пшаніцы! І больш за тое: узяць пяць-шэсць сталовых лыжак такіх зярнят, заліць цёплай вадой, гадзін дванаццаць настойваць. І вось ён, напой славян пад назвай сурыца. Адцадзі і пі на здароўе! А потым і паўторна збожжа можна заліць. А пасля, калі зярняты пакінуць у банцы, яны дадуць расткі. Пра тое, якія праросткі карысныя, ведаюць многія. Там шмат вітамінаў і мікраэлементаў.

Вось такое яно, зерне — аснова для хлеба!

Доўгія гады значнасць хлеба ў мяне асацыявалася з крошкамі кухаркі Фёдараўны. Таму, ідучы па жыцці, я не выкінула ні кавалачка — ні разу, аднойчы ўбачыўшы, як беражліва яна да яго ставілася. І бацькі мае, якія перажылі цяжкія часы, да хлеба ставіліся з павагай. Але ні пра каштоўнасць мукі, ні зерня не задумвалася. Успрымала як належнае. Ёсць хлеб і ёсць. І мука таксама. Нават тады, калі ў старэйшых класах сярэдняй школы скакалі мы на сцірце саломы. Весела было залазіць на самую яе вяршыню і з’язджаць уніз…

Так, з маленства я не ўсведамляла, наколькі цяжкая праца тых, хто зерне сее, вырошчвае, убірае, пячэ хлеб… Што гэты хлеб — святое. А цяпер па-асабліваму востра я разумею, што і сапраўды хлеб — усяму галава, у хаце — гаспадар, як кажуць беларусы. Ён як дыханне, без якога жыцця няма.

А будзе хлеб, як у народзе гаворыцца, будзе і песня.

Валянціна Ждановіч