Роўна месяц мінуў пасля выбуху, які прагрымеў у Бейруце ўвечары 4 жніўня. Яго ахвярамі сталі звыш 170 чалавек, пацярпелых — каля шасці тысяч. Паводле ацэнак спецыялістаў Шэфілдскага ўніверсітэта ў Вялікабрытаніі, магутнасць выбуху адпавядае адной дзясятай магутнасці атамнай бомбы, скінутай на японскі горад Хірасіма ў канцы Другой сусветнай вайны. Па словах экспертаў, гэта «безумоўна адзін з наймагутнейшых няядзерных выбухаў у гісторыі чалавецтва». Бейрут ляжыць у руінах, адрэзаны ад знешняга свету (заблакіраваныя марскія зносіны). Там, дзе быў порт, гандлёвы раён, жылыя дамы, цяпер велічэзная жудасная пустка. Што чакае шматпакутны Ліван?
Стаўка на... гастарбайтараў
Ліванская эканоміка доўгі час лічылася ўзорам для большасці суседзяў. Нездарма гэтую краіну раней нярэдка называлі «блізкаўсходняй Швейцарыяй». Хоць у 1975—1990 гадах Ліван ахапіла жорсткая грамадзянская вайна (якая, між іншым, лічыцца адным з самых крывавых лакальных канфліктаў другой паловы ХХ стагоддзя), пасля прымірэння дзяржава даволі хутка ачуняла. І пачаўся небывалы эканамічны бум: рост на мяжы стагоддзяў часам ушчыльную набліжаўся да двухзначных паказчыкаў. У цэлым да сярэдзіны 2010-х Ліван стаў найбольш развітой краінай сярод усіх арабскіх дзяржаў, калі выключыць нафтавыя манархіі Персідскага заліва. У 2018 годзе ВУП на душу насельніцтва складаў там звыш 9,3 тысячы долараў.
Гісторыяй поспеху Ліван шмат у чым абавязаны сваёй сацыяльнай структуры. У адрозненне ад іншых арабскіх краін прадстаўнікі разнастайных хрысціянскіх канфесій у краіне складаюць не сціплую меншасць, а амаль палову насельніцтва. Доўгі час менавіта гэтыя абшчыны выступалі асноўным драйверам эканамічнага росту.
Яшчэ ў перыяд валадарства Атаманскай імперыі ліванцы-хрысціяне масава эмігравалі ў ЗША, Лацінскую Амерыку і Еўропу, утварыўшы там згуртаваную і вельмі паспяховую ў бізнесе дыяспару. Частка вярнулася дадому, яны прывезлі вялікія грошы і новыя кампетэнцыі, іншая — актыўна інвеставала ў эканоміку гістарычнай радзімы.
Кваліфікаваныя ліванскія работнікі працуюць у Саудаўскай Аравіі, ААЭ, Катары і іншых нафтавых дзяржавах. Іх уплыў на эканоміку Лівана быў велізарны. Аб'ём пераводаў эмігрантаў адзін час складаў чвэрць ВУП — удвая больш за ўсе прамыя замежныя інвестыцыі.
Такога магутнага рэзерву краіне хапіла надоўга. Аднак у 2010-я гады эканамічны рост стаў рэзка запавольвацца. Тут сваю ролю адыграла адразу некалькі фактараў. Па-першае, пасля крызісу 2008-га інвестыцыі сталі менш інтэнсіўныя, што было звязана з нежаданнем браць на сябе рызыкі ў нестабільнай абстаноўцы. Па-другое, канкрэтна для Лівана сітуацыя ўскладнілася грамадзянскай вайной у суседняй Сірыі. Укладвацца ў дзяржаву, якая па сутнасці знаходзіцца на лініі фронту, ахвотных аказалася няшмат.
Пярэсты склад
Ліван — адзіная дзяржава ў свеце, дзе дасюль улада афіцыйна фарміруецца па рэлігійным прынцыпе. Па канстытуцыі прэзідэнтам можа быць толькі хрысціянін-мараніт, прэм'ер-міністрам — мусульманін-суніт, а спікерам парламента — мусульманін-шыіт. У парламенце месцы павінны быць раўнамерна размеркаваны паміж хрысціянамі і мусульманамі. Такі пярэсты рэлігійны склад насельніцтва, асабліва ў блізкаўсходняй краіне, неаднойчы прыводзіў да ўнутраных канфліктаў, у тым ліку да грамадзянскай вайны 1975—1990 гадоў.
У апошнія некалькі гадоў Ліван сутыкнуўся з шэрагам эканамічных і палітычных праблем. Паступова павялічваўся ўплыў «Хезбала» — шыіцкай ваенізаванай групоўкі, якая падтрымліваецца Тэгеранам. Гэта прывяло да астуджэння адносін з галоўным крэдыторам Лівана — Саудаўскай Аравіяй, дзяржаўнай рэлігіяй якой з'яўляецца іслам суніцкага кірунку. У 2016-м саўдзіты яшчэ мацней зрэзалі фінансавую дапамогу Лівану, пасля таго як адразу шэсць прадстаўнікоў «Хезбала» атрымалі міністэрскія партфелі. Урад аказаўся паралізаваны, крэдыты, якія даюцца краінамі Персідскага заліва, перасталі паступаць у краіну, у якой раслі беспрацоўе і інфляцыя. На эканамічнай сітуацыі ў Ліване сур'ёзна адбілася праблема сірыйскіх бежанцаў, больш за мільён якіх асела ў краіне. Яны сталіся непад'ёмнай ношай для ліванскай эканомікі.
Да канца 2018-га дзяржаўны доўг Лівана дасягнуў $90 млрд., што, па ацэнцы Сусветнага банка, складае 151 % ад ВУП краіны. Урад Лівана паспрабаваў атрымаць яшчэ больш пазык, увёў новы падатак на выкарыстанне месенджараў і павысіў старыя — на бензін і тытунь. Вынікам гэтага сталі маштабныя пратэсты. Пратэстоўцы патрабавалі эфектыўнай барацьбы з карупцыяй і адстаўкі ўрада. У выніку пратэстаў прэм'ер-міністр Саад Харыры сышоў у адстаўку, аднак гэта мала дапамагло.
У сакавіку 2020-га Бейрут аб'явіў дэфолт. Як сказала vedomostі.ru старшы навуковы супрацоўнік цэнтра арабскіх і ісламскіх даследаванняў Інстытута ўсходазнаўства РАН Святлана Бабянкова, яго прычынай стала фінансавая піраміда дзяржаўных каштоўных папер, створаная ўладамі. Паводле яе слоў, для прыцягнення замежных інвестараў Цэнтральны банк Лівана прапаноўваў па даўгавых паперах працэнты, якія прыкметна перавышаюць сярэднесусветныя паказчыкі. Камерцыйныя банкі Лівана працягвалі інвеставаць у дзяржаўны доўг, таму што інвестыцыйна прывабныя сферы ў эканоміцы краіны практычна адсутнічалі. Даход па паперах старых інвестараў плаціўся за кошт грашовых сродкаў інвестараў новых. Такім чынам, заключае Бабянкова, у Ліване на дзяржаўным узроўні дзейнічала так званая «схема Понца» — фінансавая піраміда. Вынікам гэтага стаў зварот да МВФ і Сусветнага банка па фінансавую дапамогу. Як падкрэслівае эксперт, крэдыты ад міжнародных фінансавых арганізацый накладваюць на Ліван палітычныя абавязацельствы — у тым ліку па правядзенні рэформаў, вельмі непапулярных сярод насельніцтва. Менавіта ў гэты няпросты для краіны час адбыліся яшчэ два моцныя ўдары — пандэмія COVІD-19 і выбух у Бейруце.
Па словах Святланы Бабянковой, паводле асобных ацэнак, Лівану толькі на барацьбу са старымі эканамічнымі праблемамі патрабуецца каля $93 млрд. «Лівану зараз цяжка, вельмі цяжка, наступствы проста катастрафічныя. Саудаўская Аравія можа даць грашовыя сродкі на аднаўленне Бейрута пасля выбуху, калі гэта была тэхнагенная катастрофа. Саудаўскай Аравіі досыць выгадна замацавацца ў краінах Леванта. Канчатковыя мэты саудаўскага кіраўніцтва будуць вядомыя толькі па факце іх дзеянняў», — выказалася эксперт.
Без хлеба і святла
Яшчэ да трагедыі ў порце ліванскія ўлады ўвялі рэжым «грамадзянскай мабілізацыі» з-за каранавіруса. У краіне і так ужо некалькі месяцаў практычна адсутнічала электрычнасць, адчуваўся паліўны крызіс, міністэрства аховы здароўя з пачатку лета біла трывогу ў сувязі з дэфіцытам медыкаментаў і матэрыялаў у шпіталях.
Выбух знішчыў сотні прыватных электрагенератараў, якія былі альтэрнатыўнай крыніцай энергіі. Ліванскую сталіцу ахінула непраглядная цемра, перасталі працаваць і помпы водазабеспячэння, пачаліся перабоі з інтэрнэтам і сотавай сувяззю, агульны калапс пагаршаўся спякотай і вільготнасцю.
Кіраўніцтва ААН папярэдзіла, што ў Ліване можа пачацца сур'ёзны гуманітарны крызіс. Краіна і без таго перажывала сур'ёзны эканамічны спад, але цяпер сітуацыя можа стаць катастрафічнай. Як адзначаецца ў заяве Сусветнай харчовай праграмы (WFP — структура ААН), наступствы надзвычайнага здарэння адаб'юцца на пастаўках у краіну прадуктаў, што прывядзе да росту цэн. Выбух у Бейруце цалкам разбурыў адзінае ў Ліване збожжасховішча, якое знаходзілася ў порце, а планы будаўніцтва іншага ангара былі адкладзеныя некалькі гадоў таму з-за адсутнасці фінансавання, паведаміла Reuters. Паводле інфармацыі WFP, Ліван імпартуе 85 працэнтаў прадуктаў харчавання.
Да выбуху патрэбу ў дапамозе мелі 75 працэнтаў ліванцаў, трэць жыхароў краіны не мелі работы, каля мільёна чалавек жылі за рысай беднасці. Як аказалася, абвастрэнне палітычнага, эканамічнага, фінансавага і эпідэміялагічнага крызісу стала не канчатковым спісам ліванскіх бед. На гэтым фоне эксперты прагназуюць катастрафічныя наступствы для сітуацыі ў краіне, і без таго адной з самых бедных на Блізкім Усходзе.
Сумны юбілей
Днямі Ліван адзначыў 100-гадовы юбілей. Пасля распаду Атаманскай імперыі ў выніку Першай сусветнай вайны ён быў абвешчаны асобнай дзяржавай, тут жа перададзены пад кіраванне Францыі па мандаце Лігі Нацый, а рэальную незалежнасць здабыў у 1943-м. У сувязі з гэтым у Бейрут прыбыў кіраўнік колішняй кіруючай дзяржавы Эмануэль Макрон. Дарэчы, гэта ўжо другі яго візіт у гэтую краіну пасля выбуху.
Прэзідэнт Лівана Мішэль Аун за некалькі гадзін да пачатку візіту Макрона прызначыў новым прэм'ер-міністрам краіны Мустафу Адзіба, перш малавядомага 48-гадовага дыпламата, які з 2013-га працаваў паслом у Берліне. Назіральнікі разглядаюць новага прэм'ера як кампрамісную фігуру. Ліванскія палітыкі імкнуцца прадэманстраваць сусветнай супольнасці здольнасць дамаўляцца адзін з адным і прымаць рашэнні, піша New York Tіmes. Ранейшы ўрад на чале з Хасанам Дзіябам праз тыдзень пасля выбуху сышоў у адстаўку.
Гонка за аднаўленне порта Бейрута, канкурэнцыя ў гуманітарных пастаўках, а таксама бітва за тое, хто выцягне эканоміку краіны з ямы, могуць прывесці да ўзыходжання новых глабальных гульцоў на Блізкім Усходзе і ва Усходнім Міжземнамор'і. Ліван рухаецца да таго, каб стаць галоўным ачагом нестабільнасці на Блізкім Усходзе. Нават Ірак, нягледзячы на пастаянныя пратэсты і рэгулярныя аперацыі арміі па пошуку тэрарыстычных ячэек, выглядае пакуль больш стабільным. Калі ў Ліване на пратэснай хвалі сапраўды разваліцца апарат цэнтральнай улады, з'явяцца рэальныя ўмовы для міжнароднага ваеннага ўмяшання. Зрэшты, падобнае ўжо адбывалася падчас грамадзянскай вайны 1975—1990 гадоў. На думку экспертаў, крах Лівана непазбежна выкліча эфект ударнай хвалі ва ўсім рэгіёне. З усімі катастрафічнымі наступствамі.
Захар БУРАК
Фота з адкрытых крыніц
Бягучы год багаты на сенсацыйныя навіны аб дасягненнях штучнага інтэлекту.
Пра тое, чым вызначаецца якасць праекта на тэлебачанні, ці магчыма пераняць сакрэт чужога поспеху і як не выгарэць у няспынным руху.
