Архiў маёй памяцi. Запiсы Анатоля Бутэвiча падчас працы за мяжой

Толькi дзе б за морам нi быў я,

Беларусь мая снiлася мне...

Анатоль Бутэвiч — вядомы ў краiне пiсьменнiк. У свой час працаваў мiнiстрам культуры i друку, быў дыпламатам. У творчым багажы лiтаратара — дзясяткi кнiг. Анатоль Iванавiч — i даўнi аўтар «Звязды». Сёння ўвазе чытачоў мы прапануем старонкi з яго пiсьменнiцкага дзённiка.

1996, Гданьск.

Гданьск. Касцёл Святой Брыгiты. Iдзе арганны канцэрт. Iграе знакамiты арганiст Томаш Перуцкi, дырэктар Балтыйскай фiлармонii. Велiчна гучыць арган. А за вiтражнымi вокнамi блiскае маланка. Пачынаецца навальнiца. Наблiжаецца да касцёла гром. Калi арган ацiхае i гучыць ласкава-сцiшана, гром заглушае музыку. Але не супакойваецца, наадварот — усё больш i больш намагаецца змагацца i з моцна-буркатлiвым гучаннем аргана. Удаецца. Тады набiрае сiлу арган. Здаецца, паветра ў касцёле ажно дрыжыць-трымцiць, а сцены — тоўстыя, спрадвечныя муры — ледзь не гойдаюцца ў такт музыцы. Праз вiтражы вiдаць бляск маланкi. Але грому не чуваць. Бах перамог.

Iшоў канцэрт, прысвечаны 1000-годдзю Гданьска.

* * *

Насоўваецца ноч — чорная ноч з невыразным тварам рабаўнiка-разбойнiка. Хлюпоткая восеньская ноч.

Надыходзiць ноч — светлая ноч з прасветленым тварам летуценнiка, якi iмкнецца злавiць за хвост жар-птушку кахання. Цёплая святаянская купальская ноч.

* * *

Часам варта не заўважыць нечы промах, i тады чалавек не будзе паўтараць яго — каб не заўважылi. Мы ж часам нават у Асобах, што ўзвышаюць нацыю, робяць нас, беларусаў, беларусамi, вышуквалi, здаралася, проста выдумлялi нiзкае, простыя чалавечыя слабасцi ўзвышалi да злачынных дзеянняў. Каб i iх, небажыхароў, апусцiць на грэшную зямлю, маўляў, глядзiце, i нашыя святыя зусiм не святыя альбо не зусiм святыя. I як нi дзiўна, часта — асаблiва ў гады перабудовы — гэта лiчылася прыкметай асаблiвай смеласцi.

А мо гэта было прыхаванай спробай i сябе ўзняць да iхняга ўзроўню?

Але ж хiба можна ўзняць сябе, прынiжаючы, а то i зневажаючы iншых? Задзьмухваючы маякi, ператвараючы iх у звычайныя рачныя тычкi, мы i акiян свой народны, нацыянальны цi не зводзiлi да затхлай ракi, а то i простага прытоку iншай, вялiкай i магутнай. Нам бы запальваць як мага больш маякоў, каб iх святло даходзiла не толькi да вачэй, але i да розуму як мага большай колькасцi нашых людзей, высвечвала iхнюю ўсё яшчэ трапяткую пад ветрам сучаснасцi беларускасць, жывiла яе i клiкала ў плаванне па нацыянальна заклапочаным i нацыянальна знявераным чалавечым акiяне яго вялiкасць хоць соннага, але ж усё яшчэ Беларуса, адзiнага на ўсiм белым свеце Богам адоранага мiлагучнай i непаўторнай беларускай мовай i адметным, справядлiва паважаным сярод людзей разважлiвым беларускiм характарам, цi як зараз стала модна казаць — беларускiм менталiтэтам.

Найпершыя i найярчэйшыя для нас маякi ў гэтым тлумным людскiм космасе — паэты, песняры.

1997, Гданьск

У Гданьскiм касцёле Святой Брыгiты паважныя артысты i мiжнародны зводны хор выконвалi «Рэквiем» Вердзi. Гледачоў шмат. Сярод ганаровых гасцей — панi Данута Валенсава, «мацi прэзiдэнта», як завуць тут ягоную жонку. Сядзiм побач. Крадком пазiраю на яе. Проста апранутая, твар прыгожы, сама па-зямному прыгожая. Мае чацвярых дзяцей. Вiдно, што не пыхлiвая i не ганарлiўка. Слухае ўважлiва. Рэагуе адэкватна. Але паступова рэакцыя яе мяняецца. Кароткiя падмаляваныя вейкi самi па сабе заплюшчваюцца. Пан Марфей адольвае, хоць здалёку мо i не вiдаць, бо слухае жанчына ўважлiва, але ж вочы сведчаць пра выразную прысутнасць адсутнасцi.

* * *

Аказваецца, не толькi кабеты такiя слабыя на сон. Сёння, 8 кастрычнiка 1997 года, iнаўгурацыйны дзень у Гданьскай медыцынскай акадэмii. Шмат гасцей, у тым лiку мiтрапалiт Гданьскi арцыбiскуп Тадэвуш Гацлоўскi. Пакуль гаворка ажыўленая — усё нармальна. Але вось хлопцаў i дзяўчат прынялi ў студэнты i пачаўся традыцыйны даклад да пачатку навучальнага года (у Польшчы ён пачынаецца 1 кастрычнiка). Жанчына-прафесар расказвае пра нейкую хваробу i спосабы яе прадухiлення. Ёй цiкава, гаворыць захоплена. Iншым — як каму. Мiтрапалiту, вiдаць, цяжка. Вочы самi заплюшчваюцца. Змаганне з апанаваўшай санлiвасцю безвынiковае. Тая ж прыкметная прысутнасць адсутнасцi. Толькi ўвага да прысутных i жыве: час ад часу расплюшчвае вочы i пазiрае па баках, цi не бачаць суседзi.

1998, Румынiя

Вiдаць, у Бухарэсце вельмi мала жыве рускiх (усiх былых савецкiх), бо рэдка на балконах сушацца памытыя цэлафанавыя мяшочкi.

* * *

А я ў Баяры, дамоў хачу, я так даўно не бачыў маму...

Цяжка стала рэфлексаваць: прагматычны быт заядае. Мо часам ад таго i апаноўвае сентыментальнасць.

25 красавiка 1998 года майму бацьку Iвану Iванавiчу будзе 85 гадоў. Ламаў галаву, як лепш павiншаваць, бо паехаць не дазволяць, прыйдзецца рабiць гэта з-за мяжы. Дадумаўся (хоць i не люблю гэтую форму) — зраблю праз газету «Звязда». Загадзя падрыхтаваў тэкст, пiсаў яго i нешта аж да горла падступала — чаму мы не можам сказаць бацькам усё добрае ў вочы, а карыстаемся завочнымi сродкамi — даруй нам, Божа, нашу няўвагу. А перадаць хачу праз «Звязду» наступнае:

«Iвану Iванавiчу Бутэвiчу — у сувязi з 85-годдзем з дня нараджэння. Вёска Баяры Нясвiжскага раёна.

Ад раскiданых па свеце дзяцей i ўнукаў прымi, дарагi тата i дзядуля, самыя шчырыя вiншаваннi з тваiм 85-гадовым юбiлеем. Няхай мiласэрны лёс падорыць табе яшчэ шмат цёплых i добрых, шчаслiвых i радасных дзён на гэтай цудоўнай зямлi, няхай кампенсуе ён тое, чаго недадалi табе мы. Ведаю, што нават далёка ад дому нас сагравае ваша з мацi цяпло, ваш хоць i завочны, але такi адчувальны клопат пра нас. Няхай жа доўга-доўга будзе з намi ваша роднае бацькоўскае цяпло». Такi вось трохi казённы тэкст. I нават на лiрыку пацягнула:

Не бядуй, што сонца нiзка,

Не гаруй, што цяжкi лёс,

Не сумуй, што мы далёка,

Ведай, шчыра кажам:

мы — з табою, побач, блiзка,

Як i ты: ля нас

i з намi —

Тваё добрае, пранiклiвае вока».

1999, Румынiя

Ранняя i шчодрая бухарэсцкая вясна. Сярэдзiна красавiка. Дрэвы не толькi з лiсточкамi, але i цвiтуць. Сонечна, хоць трохi халаднавата. Перадвелiкодны тыдзень. Я хаджу на работу ў беларускае пасольства ў Румынii мiма царквы. Каля яе заўсёды шмат жабракоў. I смецця таксама. I ад iх у тым лiку. Нават пустыя бутэлькi i нейкiя запiскi ў кустах хаваюць. А мо гэта i не страшна?

Iду чарговым ранкам. Сонечна. Цёпла. У пяску капошацца вераб'i. Вераб'iха развясновiлася, распушыла пер'е, распасцерла крылы i нешта заклiкальнае вытанцоўвае перад вераб'ём. А ён — нуль увагi.

I гэта нiчога.

А вось тое самае на прыступках царквы. Iншая вераб'iная пара. Тыя ж заклiкальныя танцы з распушчаным хвастом. Толькi верабей аказаўся хват — гоц на яе i зрабiў тое, што трэба было.

На прыступках царквы. Святатацтва?

А мо вясновая прага жыцця i яго прадаўжэння?

* * *

Букава-грабавы румынскi лес. Канец верасня. Лес празрысты, светлы, ужо ўсланы лiстотай. Але белыя шампiньёны i над ёй, i з-пад яе вiдаць добра.

Цiшыня — як у царкве альбо на добрым канцэрце. А мо i яшчэ большая. Парушае яе адно — шэпт падаючага лiсця. Менавiта таго, што падае, а не таго, што пад нагамi. Ён такi гучны, што аж не верыцца.

Калi стукаецца адзiн-адзiнюткi лiсточак аб галiнку дрэва, здаецца, што падаюць калi не галiнкi, дык ва ўсякiм разе жалуды альбо каштаны (хоць iх тут няма). Не верыцца...

А гэта ж лiсцiк развiтваецца са сваёй матуляй, з братамi, сёстрамi. Сваiм стукам i шалясценнем нагадвае пра сваю былую i незваротную ўжо знiтаванасць з iмi.

Асеннi аркестр асенняга лесу выконвае асенне-развiтальную сумную мелодыю. I ў гэтым ацiхла-затоеным лесе яна гучыць так моцна, так кранальна, што ажно нiякавата-самотна становiцца...

* * *

Iх пазнаёмiў i звёў вецер.

Яна пераходзiла праспект на левы бок. Ён — на правы. Пасярэдзiне спынiлiся — загарэлася чырвонае святло.

Быў моцны вецер. А тут яшчэ i машыны шугалi побач.

Рэзкi парыў ветру амаль што на галаву задраў яе не такую ўжо i кароткую сукенку, загалiў маладое i стройнае цела.

Ён iнстынктыўна кiнуўся дапамагаць.

Не зразумеўшы добрых намераў, яна заляпiла яму гучную аплявуху.

Так i пазнаёмiлiся.

А пасля i пажанiлiся.

Вецер сасватаў.

* * *

Я пазiраў ёй у вочы, каб убачыць, цi пазiрае ў мае вочы яна, i ў яе вачах убачыць яе рэакцыю на маё пазiранне ў яе вочы, каб зразумець, цi разумее яна, што ў маiх вачах свецiцца захапленне яе целам, i яны поўныя цеплынi ад яе пачуццёвага пацалунку.

* * *

Калi трывога, тады да Бога...

Неяк задумаўся: колькi людзей, колькi галасоў, шматмоўных галасоў, аднаiмгненна, адначасова, адначасна цiхутка, цiха, маўклiва, гучна, крыклiва, роспачна звяртаюцца да Неба. I ўсё з просьбай: Бог, дай, дапамажы, Госпадзi... I мала хто дзякуе.

Дык гэта ж колькi гора, слёз, пакут накапiлася за час чалавецтва на Небе, як вытрымлiвае яно гэткi цяжар, як не абрынецца на людзей, якiя грашаць, каюцца, просяць даравання, грашаць, зноў просяць, зноў грашаць...

Як не аглухнуць вушы Усявышняга, слухаючы людское галашэнне?!

Вось бы i людзям — чуць гора i бяду iншых, а не забiваць вушы i слых уласным хваласпевам альбо хваласпевам самому сабе...

* * *

Канцэрт японскай скрыпачкi. Зала камерная. Усё блiзенька. Блiзенька i яе мiнiяцюрная фiгурка, якая гэткая тоненькая, што, здаецца, вось-вось пераломiцца. А яна ж яшчэ i ножку падкiдвае ў такт, i прытупвае.

Iграе вiртуозна. Зала зачаравана дыхае разам з ёй. У яркiм святле матава паблiсквае скрыпка «Страдывары» ды iльснiцца белаваты смычок.

I раптам у гэтым яркiм святле вiдно, як аднекуль зверху-збоку апускаецца камар. Адкуль ён тут узяўся ў гэтай гарадской кастрычнiцкай зале?

Калi скрыпка ацiхае, здаецца, чуецца яго бязнотны пiск, зусiм не ў такт «Iнтрадукцыi» Сен-Санса.

Раптам камар iмклiва пiкiруе i садзiцца на самы кончык смычка. I нiшто яго не сагнала — нi рэзкiя рухi смычка, нi яго хiстанне разам са скрыпкай. Дапамагае iграць ёй, скрыпачцы? Iграе сам?

Адгучаў Сен-Санс, i камар знiк.

* * *

Сiндром Данка. Цi мо натоўпу?

Снег засыпаў усё шыкоўнай беллю. Сцежкi, дарожкi, газоны, клумбы — усё. Белiзна такая глыбокая, такая чыста-прыгожая. Некранутая.

Памiж дамамi, на скрыжаваннi вулiц, знаходзiцца клумба з ружамi. Цвiтуць цэлае лета, нават восенню не засыхаюць. Прыгожа. Зараз жа ўсё засыпана снегам. I той першы, хто iшоў — цiкава, цi думаў, куды ступiць, цi проста ад снегу ратаваўся, пайшоў напрасткi. Цераз клумбу.

За iм — усе. I зараз ужо паламаныя ружы ляжаць пад нагамi, а людзi ўсё адно ходзяць. Хоць i ведаюць, дзе iдуць i што пад нагамi.

Сiндром натоўпу?

* * *

Зваротны дождж.

Сёння ноччу быў добры лiвень. Трохi з громам. Вады вылiла шмат. З улiкам, што ў Бухарэсце лiўнёўка на вулiцах нiякая, клопату хапiла ўсiм. Але пасвяжэла, пачысцела.

Ранiцай iду на працу па вулiцы, паабапал якой магутныя густалiстыя дубы. Яркае сонца наталяе першачэрвеньскую смагу, выпiваючы лужыны. Над iмi стаць пара. Ды яшчэ ад машынных матораў газавы туман палосiцца-праменiцца праз лiсце густых дубоў. А з iх — падае дождж. Ды не кропелькамi, а такi спорны, як сапраўдны. Трапiш пад такi i змокнеш да нiткi.

Цi то кандэнсат ад сонечнага i машыннага цяпла, цi то дрэвы аддаюць лiшнюю вiльгаць.

Так цi iнакш, а дождж iдзе. I кроплi блiшчаць у сонечных палосах.

Анатоль БУТЭВIЧ

Прэв’ю: rg.ru