«Хацеў запісаць гэты эпізод для памяці, а прапрацаваў да раніцы...»

У Мемарыяльнай зале Андрэя Макаёнка ў Гомельскай абласной бібліятэцы захоўваецца першы варыянт рукапісу п’есы «Трыбунал». На першай старонцы пазначана дата: 6. IV — 1969 г. Ждановічы, на апошняй — 8. IV — 1969 г. Упершыню п’еса была надрукавана ў газеце «Звязда» ў верасні 1970-га, а потым у часопісе «Полымя» (1970, № 10).

У творчай біяграфіі Андрэя Макаёнка п’еса «Трыбунал» займае асаблівае месца. Для яго Вялікая Айчынная вайна — перажытая трагедыя. За сувязь з партызанамі фашысты забілі бацьку, Ягора Сяргеевіча; партызанамі былі брат з сястрой, ваяваў сам пісьменнік і быў цяжка паранены. 13 аскепкаў нямецкай міны ўсё сваё жыццё ён пранасіў у абедзвюх ступнях ног. Таму напісаць пра акупацыю, падполле, партызанскі рух драматург лічыў сваім абавязкам, пісьменніцкім і грамадзянскім. Але як пра гэта напісаць камедыю?

Сам Макаёнак пра гісторыю стварэння п’есы «Трыбунал» расказваў наступнае: «Мяне доўга стрымлівала праблема жанру. Хацелася захаваць у п’есе гераічны, суровы пафас Вялікай Айчыннай вайны і адначасова застацца верным камедыйнаму жанру. Не здраджваць яму. Доўга не знаходзіў матэрыялу для сюжэта. ...Аднойчы прыйшоў на памяць эпізод ваеннага часу. Беларускія партызаны ў адной вёсцы ў час акупацыі вырашылі паставіць старастам свайго чалавека — патрэбна была сувязь з падполлем райцэнтра. Знайшлі старога, да якога адносіліся з даверам. Угаварылі. Укаранілі… А праз двое сутак з’яўляецца ён да партызан і просіць: “Браткі, больш туды не пайду. Збілі мяне дома жонка і дачка. Прымушаюць ісці і адмовіцца ад пасады”».

Выпадак гэты ўспомніўся мне таму, што там быў элемент гумару: новаспечанага старасту свае ж, родныя, жонка і дзеці, збілі, а стары не мог адкрыць свайго задання, таму што справа патрабавала строгай канспірацыі. Але ў гэтай жа сітуацыі закладзены і трагічны пачатак: сумленны чалавек можа загінуць ад рук сваіх жа грамадзян, якія не ведаюць тайну, ён рызыкуе жыццём. Так нарадзіўся сюжэт трагікамедыі «Трыбунал». Пазней драматург успамінаў, што п’еса была напісана ў рэкордна кароткі тэрмін — за трое сутак. «Хацеў запісаць гэты эпізод для памяці, а прапрацаваў да раніцы».

Потым, вядома, былі многія ўдакладненні і папраўкі, аднак яны датычыліся дробных момантаў.

Увасобіць у жанры трагікамедыі тэму гераізму савецкіх людзей у час Вялікай Айчыннай вайны было даволі рызыкоўнай спробай для пісьменніка. У тагачаснай драматургіі такіх прэцэдэнтаў не назіралася. А ўсё непрывычнае, як правіла, прымаецца не адразу. Так адбылося і з «Трыбуналам».

П’еса спачатку была сустрэта надзіва холадна. Мінула нямала часу, пакуль знайшоўся рэжысёр, які рызыкнуў яе паставіць. Да беларускага гледача «Трыбунал» ішоў праз Маскву: прэм’ера адбылася ў Маскоўскім тэатры на Малой Броннай. Спектакль быў пастаўлены рэжысёрам Аляксандрам Дунаевым сумесна з акцёрам і рэжысёрам-пастаноўшчыкам Львом Дуравым. Ён і выканаў галоўную ролю Цярэшкі Калабка. Крытыка палічыла спектакль сур’ёзнай творчай удачай сезона.

Поспех прэм’ерных спектакляў у Маскве садзейнічаў павышэнню цікавасці да «Трыбунала». У выніку за невялікі тэрмін п’есу ўключылі ў свой рэпертуар звыш 160 прафесійных і многія самадзейныя тэатры. У архіве Андрэя Макаёнка захаваўся яшчэ адзін дакумент, які сведчыць, што за 4 гады (1977—1980) п’еса «Трыбунал» была пастаўлена 186 разоў.

З вялікім поспехам прайшла прэм’ера «Трыбунала» ў тэатры імя Янкі Купалы. Спектакль паставіў рэжысёр Валерый Раеўскі. Галоўныя ролі выканалі вядомыя беларускія акцёры Галіна Макарава і Генадзь Аўсяннікаў. Спектакль карыстаўся вялікім поспехам. І ў рэпертуары Купалаўскага тэатра «Трыбунал» затрымаўся больш як на 20 гадоў. А легендарны дуэт Аўсяннікава і Макаравай цытавалі ўсе сталічныя пляцоўкі таго часу.

Сустрэўся з драматургіяй Макаёнка і польскі глядач. Адбылося гэта ў 1973 годзе, калі рэжысёр Збігнеў Бесерта паставіў «Трыбунал» на сцэне тэатра імя Аляксандра Вянгеркі ў Беластоку. Спектакль прынялі цёпла. Размаўляючы на польскай мове, беларускі Цярэшка расказваў гледачам аб тых цяжкіх ваенных выпрабаваннях, што выпалі на долю беларускага народа. «Газета Беластоцка» адзначала, што спектакль стаў прыкметнай з’явай у тэатральным жыцці Беласточчыны.

На самых розных мовах народаў СССР разыгрывалася гісторыя пра беларускага селяніна Цярэшку Калабка і яго сям’ю: кіргізскай, узбекскай, украінскай, літоўскай, малдаўскай і інш.

Ставілася п’еса і на сцэнах тэатраў Усходняй Еўропы тагачасных ГДР, Чэхаславакіі, ФРГ, Югаславіі, Іспаніі, Балгарыі.

Не страціла сваёй актуальнасці і цяпер. Яе ставяць як прафесійныя, так і самадзейныя тэатры. Так, у 2005 годзе да 60-годдзя Вялікай Перамогі Купалаўскім тэатрам п’еса была прадстаўлена на тэматычным Міжнародным фестывалі «Этот День Победы» ў Маскве. Рэжысёрам выступіў Валерый Анісенка. Пазней, з сумесным беларуска-расійскім праектам — спектаклем «Трыбунал», ён жа ўдзельнічаў у прэстыжным міжнародным тэатральным форуме «Залаты Віцязь».

А да 70-гадовага юбілею Вялікай Перамогі п’еса «Трыбунал» была пастаўлена Сяргеем Кулікоўскім на сталічных падмостках Новага драматычнага тэатра ў Мінску і многімі іншымі прафесійнымі і самадзейнымі тэатрамі Беларусі і Расіі.

Паводле «Трыбунала» Андрэй Макаёнак сумесна з пісьменнікам Артурам Вольскім напісалі лібрэта да аперэты «Судны час» беларускага кампазітара Рыгора Суруса. Аперэта была пастаўлена ў Дзяржаўным тэатры музычнай камедыі.

П’еса Андрэя Макаёнка «Трыбунал» у 1974 годзе была адзначана Дзяржаўнай прэміяй Беларусі імя Якуба Коласа (сумесна з п’есай «Таблетку пад язык»), паводле яе было знята дзве тэлеверсіі: у 1973 годзе — тэлеверсія спектакля Маскоўскага тэатра на Малой Броннай і ў 1981 годзе — тэлеверсія спектакля Беларускага тэатра імя Янкі Купалы.

Ніна СЕРЫКАВА, галоўны бібліятэкар аддзела краязнаўства Гомельскай абласной бібліятэкі