Ці магчыма ўявіць, што калісьці гэтай скарбніцай ведаў маглі карыстацца толькі асобы найвышэйшых слаёў?.. Як сведчаць дакументы — «правасхадзіцельстваў», «высокаблагародных», «благародных». Часы змяніліся, і вось ужо амаль два стагоддзі тут адчынены дзверы для ўсіх. Гродзенская абласная навуковая бібліятэка імя Я. Ф. Карскага — першая публічная бібліятэка на Беларусі — нядаўна адзначыла 190-гадовы юбілей. Калі паглыбіцца ў мінулае, знойдзем, што ў свой час над «Каталогам бібліятэкі» працаваў Адам Багдановіч, бацька паэта Максіма Багдановіча. У 1892 г. ён стаў гадавым членам бібліятэкі, увайшоў у праўленне і потым быў абраны яго дырэктарам.
Доўгі шлях гісторыі кніжніцы, на якім не абышлося без складанасцей і выпрабаванняў, аказаўся плённым і насычаным. Сёння Гродзенскую абласную навуковую бібліятэку імя Я. Ф. Карскага немагчыма ўявіць без Дома Элізы Ажэшкі з яго яркім, вірлівым жыццём. У складзе бібліятэкі — мультыцэнтр «Совушка» — першы ў нашай краіне інтэрактыўны цэнтр навукі і тэхналогій. Імідж бібліятэкі — і вядомы аддзел мастацтва. Менавіта тут цяпер працуе ўнікальная выстаўка «Свет старажытнай кнігі: скарбы кніжных збораў Прынёмання ХVIII—ХХ стст.», арганізаваная да 190-годдзя з дня заснавання кніжніцы.
У АБДЫМКІ РАРЫТЭТАЎ
Гэтае месца ў Гродне не абмінае ні адзін турыст. Тут мітусня сунімаецца і застаецца па-за сценамі напоўненай кніжнасцю прасторы. Аддзел мастацтва Гродзенскай абласной навуковай бібліятэкі імя Я. Ф. Карскага — наталенне для бібліяфіла, знаходка для цікаўных. Тут святло і прыветна, натхнёна і ўзнёсла — так чаруе кніга. Унікальныя рарытэты, цікавыя выданні і экспанаты прадстаўлены на выстаўцы «Свет старажытнай кнігі: скарбы кніжных збораў Прынёмання ХVIII—ХХ стст.». Каштоўнасць уяўляюць выданні з фондаў бібліятэкі і каля 500 асобнікаў — асноўная частка экспазіцыі — з прыватных збораў вядомага гродзенскага калекцыянера, краязнаўца, журналіста Аляксандра Сявенкі.
— Гэтая выстаўка ідзе ў межах цыкла «Дакрануцца да гісторыі», — расказвае Аляксандр Сявенка. — Мы пачалі яго з бібліятэкай у 2012-м, і за 8 гадоў гэта 25-я, юбілейная, выстаўка цыкла. Тут прадстаўлена не ўся мая калекцыя, а асобная падборка. У мяне каля 5000 кніг і перыядычных выданняў менавіта старадаўніх, а на выстаўцы — дзесьці дзясятая частка. Ёсць у экспазіцыі кнігі і калекцыянера Аляксандра Госцева.
Думаецца, лепшай пляцоўкі для кніжных рарытэтаў, чым зала аддзела мастацтва, не прыдумаць. Утульнасць інтэр’ера і чароўнасць кнігі ствараюць неверагодную атмасферу: адсюль не хочацца сыходзіць. Ды не адразу зала мастацтва была такой. Спачатку — толькі 6 шаф, упоперак — сталы. Але правялі спецыяльную рэканструкцыю. Сёння аддзел мастацтва — увасабленне бібліятэкі будучыні, дзе акумулююцца розныя падыходы да працы. Дасягнута гэта ў тым ліку дзякуючы руплівасці і нястомнай энергіі дырэктара Гродзенскай абласной навуковай бібліятэкі імя Я. Ф. Карскага Лідзіі Мальцавай.
За год у аддзеле мастацтва (існуе з 1980 г.) ладзіцца прыкладна 4 выстаўкі. Раней былі па Э. Ажэшцы, А. Міцкевічу, М. Андрыёлі, па вайне 1812 г., па Першай сусветнай, да 75-годдзя Перамогі, па побыце гродзенцаў, ладзілі сумесную выстаўку з Прэзідэнцкай бібліятэкай... Выстаўлялі ўпершыню тут напрастольныя Евангеллі з храмаў, якія ўжо не захаваліся, у залатых, сярэбраных аправах.
Але цяперашняя выстаўка — адна з самых адметных. Яе ўнікальнасць у тым, што ўсе рарытэты сабраны менавіта на Гродзеншчыне і адлюстроўваюць мясцовую традыцыю, гісторыю. Так можна прасачыць кніжную культуру, што панавала на гродзенскіх землях: энцыклапедычная, навуковая і рэлігійная літаратура, гаспадарчыя кнігі — усё прадстаўлена на выстаўцы. Увагу прыцягнуць выданні рэлігійнага і свецкага характару XVIII—XX стст., у тым ліку асобнікі на пергаменце, адмысловыя часопісы. Самая старая кніга на выстаўцы — «Зборнік шатландскай тэалогіі», выдадзены ў 1706 г.
КІРЫЛІЧНЫЯ ТАЯМНІЦЫ
экспазіцыі — зроблены па прыкладзе больш старых выданняў XVII—XVIII стст., лічыць Аляксандр Сявенка. У прыватнасці, у Часаслове пранумаравана не кожная старонка, а кожны ліст, што прыкладна адпавядае выданню 1600-х гадоў. Пра гэта сведчаць і застаўкі, віньеткі, вынаска першага слова, з якога пачынаецца наступная старонка. На жаль, няма тытула. Як вызначыць, чыя друкарня? А даціроўку? Па календарах у канцы кнігі, перакананы Аляксандр Сявенка. Відаць, гэтае выданне стараабрадніцкае (яны капіравалі старыя выданні, уключаючы нават гравюры).
Асаблівая каштоўнасць экспазіцыі — старыя аправы Евангелляў і іншых богаслужбовых кніг XVIII—XIX стст. Захаваліся металічныя часткі. На адной — выява святога апостала Лукі. Ён піша сваё Евангелле гусіным пяром, побач з ім чарніліца (апостал прадстаўлены ў вобразе старажытнарускага манаха).
Разгорнем Часоўнік: “как молодых отроков учить грамоте” — своеасаблівая інструкцыя для настаўнікаў. Па Часоўніках грамаце ў нашай культуры вучылі дзяцей. Тут змяшчаліся асноўныя малітвы: перад сном, ранішнія, на ўсе выпадкі жыцця. Гэта Часоўнік вялікі (ёсць і малы). Драўляная аправа, аздобленая скурай з цісненнем. Арыгінальныя зашпількі, на жаль, страчаны (падобныя, прадстаўленыя ў экспазіцыі, вельмі старажытныя: дзесьці 1600 або 1500 гадоў з выявай арла польскага і геаметрычным арнаментам).
Сярод іншых кірылічных асобнікаў — Мінеі за люты і сакавік, Трэбнік, Псалтыр. Аляксандр Сявенка можа вызначыць год любой кнігі. «У мяне ёсць свае метады. Ну вось пералік, за каго маліцца: за імператара Мікалая Аляксандравіча. Гады яго праўлення 1825—1856. Такім чынам, кніга другой чвэрці XIX ст. Вызначыць да года можна, калі прааналізаваць увесь пералік да вялікіх князёў (Георгій Аляксандравіч, Павел Аляксандравіч): згадваецца самы малодшы, значыць, кніга будзе пасля гэтага года. Такім чынам, Псалтыр атрымліваецца прыкладна 1840-х гадоў». Тут ёсць, дарэчы уладальніцкі надпіс: «Сямён Ступак». Часам кнігі псавалі, «пазначалі» жучкі, што бачым. Невялікія кнігі былі ў кардонных вокладках, у дрэве — аб’ёмныя, важкія.
Увагі заслугоўвае ўніяцкі служэбнік з малітвамі за Папу Рымскага XVIII ст., выдадзены ў Супраслі. Прадстаўлены і богаслужбовыя кнігі каталіцкія, лацініцай. «Гэта было характэрна беларускім землям, асабліва на Гродзеншчыне. Расійскія кнігі да нас трапілі пасля далучэння Гродзеншчыны да Расійскай імперыі. За XVIII ст. у нас на Гродзеншчыне выйшла на кірыліцы не вельмі шмат кніг — дзесьці каля 10: каталіцкія выцеснілі кірыліцу. А лацініцы шмат», — тлумачыць калекцыянер.
ПРЫРОДНЫЯ ЗНАХОДКІ
У кнігах можна шмат чаго знайсці. Напрыклад, кляновы лісток. Драбяза? Але хутка яму будзе 200 гадоў! І іншыя адмысловыя лісточкі. Па іх можна вывучыць, якія дрэвы раслі ў мясцовасці. «Дзіўна, ад людзей застаўся толькі прах, а лісток захаваўся выдатна, — паказвае Аляксандр Сявенка. — Як бачым, кнігі досыць крохкія, таму які цуд, што дайшлі да нас! Бо ўжо цэлыя дзяржавы сышлі, крэпасці каменныя разваліліся, а кніга, папяровая, старая, захавалася. Чаму? Бо людзі ў нашай мясцовасці ставіліся да кнігі як да багацця. Напрыклад, як зберагалі ў сям’і фамільныя каштоўнасці (пярсцёнкі), так зберагалі і кнігу».
ЛЁС vs ПЯЧАТКІ
Кніга захоўвае звесткі пра сваіх уладальнікаў, пра падзеі, праз якія прайшла. Усё гэта адлюстроўваецца на старонках у выглядзе пазнак, закладак, пячатак, экслібрысаў, запісаў. Вось кніга засталася на нашай тэрыторыі з Першай сусветнай. Ёсць звесткі пра нямеці полк, прыйшла з Брэслау (сведчыць штэмпель). Вось кніга, якая належала гродзенскаму ўрачу Стадальцкаму-Календа. На пячатцы ўказана вул. Банкава, 4 у Гродне (цяпер Сацыялістычная). Можна пайсці паглядзець, дзе жыў гэты ўрач, — так кніга адсылае ў мінулае. Як машына часу. Вось літаркі ўладальнікаў на карашку. Вось пячатка сям’і лесніка ў Белавежы. На «Боскай камедыі» Дантэ — пячатка мясцовасці Канвелішкі (Ашмяншчына). Маецца выданне з пячаткай дваран Дзяконскіх (яны пахаваны ў Сапоцкіне, у іх ёсць свая родавая ўсыпальніца, капліца захавалася да нашага часу).
Кніга «Каралева Бона» з пячаткай бібліятэкі графаў Касакоўскіх — калісьці ўладальнікаў Вялікай Бераставіцы. Ёсць уладальніцкі надпіс Хадкевічаў. Захавалася выданне з форзацам, дзе для ўпісвання імя ўладальніка адведзены спецыяльныя палі.
Вось на кніжцы напісана па-французску: «Альберціна дэ Калупайла». Хоць прозвішча далёка не французскае, а аказалася не тое што беларускім —гродзенскім, як адзначае Аляксандр Сявенка: «Калупайла — гродзенскі дваранскі род. А чаму “дэ”? Глядзім надпіс: Парыж, вул. Рышэлье — там рабілі вокладку. Бачым суперэкслібрыс, а побач — пячатку магазіна, дзе кніга прадавалася. 1870-я гады. Люцыян Калупайла бег пасля паразы паўстання 1831 г. у Францыю, там пражываў. Сям’я француалізавалася, унук вярнуўся ў Расію (дазволіў цар) у 1907 г. і прывёз гэтую кнігу, якая належала Альберціне Калупайла — жонцы Люцыяна, францужанцы. Выданне гэтае — партытура оперы Кармэн для фартэпіяна. Людзі ігралі ў сябе дома і рабілі пазнакі. А ў канцы выдання ігралі... у карты. Прытым, як відаць па малюнку ў кнізе, разыгралі добрую партыю: ёсць ініцыялы гульцоў на лацінскай мове: А — Альберціна, Л — Люцыян, С — Станіслаў. Значыць, выданне было пад рукой, на раялі. Як у анекдоце: “Я на ўсіх інструментах іграў, акрамя духавых”. — “Чаму?” — “Таму што з іх карты падаюць”». Так і тут.
З АЎТОГРАФАМ ПУШКІНА
Найцікавейшае выданне на выстаўцы — «Гісторыя рускай славеснасці», 1900 г., 3-і том. Яно надзвычай багатае. Тут шмат укладышаў. Напрыклад, аўтограф Пушкіна, Лермантава, Ганчарова — такое рэдка дзе пабачыш — хіба ў музеях. А тут усё ў адным выданні… Яшчэ можна ўбачыць, як выглядаў запрашальны білет на... пахаванне Пушкіна. Дзе яшчэ такое знойдзеш? У 1 і 2 томе таксама шмат цікавага: Дзяржавін, Ламаносаў...
Вось «104 гісторыі са Старога і Новага запавету»: універсітэцкая друкарня, 1798 г. Кніга спецыяльна адаптавана для моладзі («в пользу юношества Іоанном Гибнером», перакладзена з нямецкай Васілём Багародскім). Аповеды кароткія, і адразу пытанні для праверкі. 104 адметныя гісторыі ўзяты з Новага і Старога запаветаў, да іх столькі ж гравюр.
Цікава ўзяць у рукі «Адысею» Гамера на старажытнагрэчаскай мове (1810 г., Лейпцыг) з адмысловым афармленнем тых часоў. Ёсць і «Іліяда», але на лацінскай мове (1870 г., Берлін).
НА МЯСЦОВЫМ МАТЭРЫЯЛЕ
Арыгінальны часопіс, які выдаваўся ў Гродне ў 1840-я гады, — «Русалка друскеникских источников»: выданне для адпачывальнікаў Друскенікаў, дзе на працягу 4 месяцаў (з мая па верасень) папраўлялі здароўе на мінеральных водах (Друскенікі тады належалі Гродзенскаму павету). Тут былі і Эліза Ажэшка, і Ян Чачот, і Тэадор Нарбут, у гэтым часопісе друкавалі свае творы.
На выстаўцы безліч адмысловых выданняў, сапраўдных унікатаў, ад якіх немагчыма адарвацца. І кожнае адкрывае цэлы сусвет!
— Наведвальнікі разумеюць, што матэрыялаў, якія дэманструюцца на нашых выстаўках, няма ні ў архівах, ні ў музеях, — адзначае загадчыца аддзела мастацтва Гродзенскай абласной бібліятэкі імя Я. Карскага Лілія Хадароўская. — Ідуць спецыяльна на Аляксандра Сявенку. Бо кожны раз на выстаўцы прысутнічае разынка. Гэта мясцовы матэрыял. Нас ведаюць гіды — маршрут выбіраюць такі, каб абавязкова зазірнуць: паказаць выстаўку, інтэр’ер. Наведвальнікі часта прыносяць экспанаты — наладжваюцца сувязь, зносіны. Нас ведаюць калекцыянеры (Беларускае нумізматычнае аб’яднанне на чале са старшынёй Віктарам Какарэкам знаходзіцца ў Гродне). Раз на два гады ладзіцца фестываль міжнародных культур, куды прыязджаюць і вядомыя асобы.
Гродна лічыцца горадам-музеем. І аддзел мастацтва Гродзенскай абласной навуковай бібліятэкі імя Я. Ф. Карскага таксама ператварыўся ў своеасаблівы музей, стаў неад’емнай часткай музейнага Гродна. Немагчыма расказаць пра ўсе цікавосткі цудоўнай экспазіцыі, якая грунтуецца на адмысловым мясцовым матэрыяле, — лепш за ўсё ўбачыць на свае вочы. Таму спяшайцеся ў аддзел мастацтва гродзенскай кніжніцы — туды, дзе старонкі з водарам Нёмана…
Наталля СВЯТЛОВА,
фота аўтара
Абарона вачэй і модны аксесуар.
Менавіта бацькі фарміруюць будучыню свайго дзіцяці.
