«Хто б ён нi быў — ён чалавек!»

З маленства я чуў расповеды бацькi i яго баявых таварышаў — партызанаў 277-га палка, якi базiраваўся на тэрыторыi Клiчаўскага раёна Магiлёўскай вобласцi ў знакамiтых Усакiнскiх лясах. Назаўсёды яны засталiся ў маiм сэрцы.

Акружэнне, палон, уцёкi...

Напярэдаднi Вялiкай Айчыннай вайны, у пачатку чэрвеня 1941 года майго бацьку Мацвея Рыгоравiча Сахрая (правiльна Моту Гiршавiча) прызвалi на ваенныя зборы, а 22 чэрвеня пачалася вайна. Бацька расказваў, што яшчэ да нападу нямецкiх войскаў на тэрыторыю СССР яны бачылi нямецкiя самалёты-разведчыкi, а пасля прыляцелi бамбардзiроўшчыкi i пачалi бамбiць. Бацькава часць тады знаходзiлася на палiгоне пад Мiнскам. Нехта пачаў страляць па самалёце з вiнтоўкi-трохлiнейкi. Адзiн самалёт задымiўся i пачаў падаць. Праз некалькi хвiлiн на машыне прыехалi афiцэр i некалькi салдат, спыталi, хто страляў. I чырвонаармейца, якi прызнаўся, што гэта ён збiў самалёт, расстралялi за тое, што ён не выкананаў загад Вярхоўнага Галоўнакамандуючага — не паддавацца на правакацыi.

Вайна пылала на тэрыторыi СССР, Чырвоная Армiя адступала. Не хапала зброi, боепрыпасаў, ваеннай тэхнiкi i харчавання. У часцi, дзе служыў бацька, вiнтоўкi былi часоў Першай сусветнай вайны. Санiтарныя батальёны i шпiталi не былi падрыхтаваныя да прыёму такой вялiкай колькасцi параненых. Нямецкiя самалёты пастаянна кружылi ў паветры, бамбёжкi не спынялiся нi на хвiлiну. Самалёты са свастыкай, што лёталi нiзка, стралялi па людзях з кулямётаў.

Часць, у якой служыў бацька, трапiла ў акружэнне. У снежнi 1941 года ён разам з iншымi чырвонаармейцамi пасля шматгадзiннага бою, кантужаны, трапiў у палон.

Лагер ваеннапалонных знаходзiўся ў Магiлёве, на тэрыторыi, дзе зараз размяшчаецца завод «Строммашына». Некалькi разоў ён збягаў з лагера, але яго лавiлi, збiвалi, цкавалi сабакамi i вярталi ў засценкi.

У студзенi 1943 года група ваеннапалонных падрыхтавала чарговыя ўцёкi. Адзiн з палонных салдат быў слесарам, ён здолеў падабраць i падтачыць ключы ад брамкi задняга двара, куды выходзiлi нямецкiя афiцэры. Ноччу ў 30-градусны мароз iм удалося збегчы. Нiхто з групы не ўяўляў, куды iсцi. Зразумела было адно: любой цаной дабрацца да сваiх. Але лiнiя фронту была за сотнi кiламетраў. Яшчэ знаходзячыся ў лагеры, палонныя чулi, што ва Усакiнскiх лясах (а гэта кiламетры лясоў i непраходных балот) змагаюцца з ворагам партызаны.

Група вырашыла рухацца ў напрамку вёскi Усакiна Клiчаўскага раёна. Стаялi маразы з моцным пранiзлiвым ветрам. Вопратка знасiлася, парвалася, каб крыху сагрэцца, старалiся як мага больш iсцi. Вогнiшча нельга было разводзiць, каб не прыцягнуць увагу немцаў. Начамi заходзiлi ў невялiкiя вёскi, прасiлi паесцi, даць якую-небудзь вопратку. Паступова невялiкая група пачала радзець. Некаторых чырвонаармейцаў жыхары глухiх вёсак пакiдалi ў сябе, паiлi, кармiлi, лячылi. Бацьку нiхто не браў i надзеi, што яго прытуляць, не было. Хутка ён застаўся адзiн, iшоў i не ведаў куды, прымушаў сябе рухацца, каб не замерзнуць канчаткова. Бацька разумеў, што пагражае таму, хто яго схавае. Таму нават не прасiў дапамогi. З-за таго, што ён нарадзiўся ў яўрэйскiм мястэчку i вучыўся ў яўрэйскай школе, пры размове ў яго захоўваўся акцэнт. Ды i знешнасць немагчыма было схаваць. У вёсках паўсюль вiселi нямецкiя ўлёткi, у якiх гаварылася, што той, хто выдасць нямецкiм уладам яўрэя, атрымае прэмiю — пачак махоркi. Вяскоўцы баялiся, што за дапамогу яўрэю iх могуць знiшчыць, i не хацелi пускаць у хату. У лепшым выпадку давалi крыху хлеба i гаварылi: «Iдзi адсюль хутчэй!»

«Ён не армянiн...»

Сiл iсцi ў яго ўжо не было. Вопратка парвалася i вiсела лахманамi, брызентавыя боты развальвалiся, з дзiрак тырчэлi кавалкi ануч, наматаныя на голыя ступнi. Ног бацька ўжо не адчуваў, а рукi вiселi, як плецi. Страшэнна хацелася спаць. Паўсюль намяло гурбаў, i iсцi станавiлася ўсё цяжэй. Раптам ён заўважыў вёску. Без вады, ежы, хворы, з адмарожанымi канечнасцямi, бацька адчуваў: калi яго тут не прытуляць, далей iсцi ён проста не здолее...

(Праз гады, калi ў 1961 годзе, 15-гадовым падлеткам, з бацькам я пабываў упершыню ў гэтай вёсцы Закупленне, чуў ад месцiчаў працяг гiсторыi.)

На вулiцы бацьку заўважыў малады хлопец Iван i перадаў сваёй мацi, што на бярвёнах сядзiць худы, абарваны чалавек: «Просiцца ў хату, уцёк з лагера. Кажа, што армянiн, але я бачу, што па размове ён не армянiн, а жыд». Мацi тады адказала сыну: «Хто б ён нi быў, ён — чалавек! Вядзi ў хату!»

Так мой тата аказаўся ў сям'i Iвана Пятровiча Сiлiна. У гаспадынi Крысцiны, акрамя сына, былi яшчэ дзве малодшыя дачкi — Вольга i Настасся. Жанчына дала наказ дзецям: «Многа яму есцi не давайце. Ён даўно нiчога не еў i можа памерцi». Бацьку пакрысе адпойвалi малаком i хавалi на печы за фiранкай.

Боты з ног зняць не змаглi. Ногi апухлi, а скура быццам прырасла да халяў. Гаспадыня разам з Iванам маленькiмi кавалкамi зразала нажом брызент разам са скурай, залечвала раны на нагах. I яшчэ папярэдзiла: «Ты — глуханямы. Нiчога не чуеш, не ведаеш, гаварыць не можаш. Загаворыш — загiнеш i ты, i ўся наша сям'я. Зойдуць немцы — ляжы на печы i не шавялiся». Гэта беларуская жанчына, як толькi немцы цi палiцаi заходзiлi ў хату, клалася побач з бацькам на край печы, закрывала яго сваiм целам, ратуючы ад вернай гiбелi.

Паступова бацька стаў папраўляцца i адразу хацеў iсцi да партызанаў, але гаспадыня казала, што яму яшчэ трэба паздаравець. Вяскоўцы ведалi, што Сiлiны хаваюць яўрэя... Ведаў пра яго ў тым лiку i стараста Сямён Жалязнякоў. Апошнi нават папярэджваў усiх, каб маўчалi. Расказвалi, што ў тыя гады ён быў звязаны з партызанамi...

Пазней бацька патрапiў у партызанскi атрад № 277 пад камандаваннем Iгната Iзоха. Спачатку яго накiравалi ў гаспадарчы ўзвод, на баявыя заданнi не пускалi. Ставiлiся насцярожана. Увесь гэты час яго правяралi. Падазрэнне выклiкала тое, што яўрэй, якi знаходзiўся ў фашысцкiх засценках, змог-такi доўгi час застацца жывым.

Аднойчы па гаспадарчых справах бацька зайшоў да камандзiра атрада Iзоха. Той толькi пачаў галiцца i парэзаўся. Вiдаць, у яго не было навыкаў карыстання небяспечнай брытвай. Калi бацька ўбачыў гэта, не вытрымаў i прапанаваў пагалiць i пастрыгчы. Iзох запытаўся: «Ты што, цырульнiк?» i пасля станоўчага адказу бацькi пачаў распытваць, адкуль ён. Аказалася, што яшчэ да вайны Iгнат Зiноўевiч некалькi разоў заходзiў у цырульню ў Магiлёве, дзе працаваў бацька... Пасля гэтай размовы праверкi скончылiся, i бацьку сталi пасылаць у разведку i на баявыя заданнi...

Прыязджалi ўсёй вёскай

У дзяцiнстве ў нас дома я часта сустракаўся з былымi партызанамi злучэння № 277, чуў прозвiшчы i iмёны — Заяц, Вiкторчык, Пiменаў, Букаты, Львоўскi, Каконцаў i iншыя.

Знаходзячыся ў атрадзе, бацька нiколi не забываў тых, хто выратаваў яму жыццё. Пачуе, што на вёску iдуць карнiкi, ускоквае на каня — i да Iвана: папярэдзiць, каб той адводзiў людзей i скацiну ў лес. Вёску Закупленне немцы некалькi разоў падпальвалi, рабавалi, забiвалi людзей.

28 чэрвеня 1944 года быў вызвалены Магiлёў. Большасць байцоў 277-га партызанскага палка разам з байцамi Чырвонай Армii пайшлi на захад. А бацьку разам з некалькiмi партызанамi пакiнулi ў Магiлёве для навядзення парадку i аднаўлення гаспадаркi.

Скончылася вайна. Бацька працаваў у цырульнi магiлёўскага чыгуначнага вакзала. I вось аднойчы на яе парозе з'яўляецца... Iван Пятровiч Сiлiн. Бацька ад нечаканасцi нават застыў з брытвай ў руках. Абнялiся, як браты. У нас дома Iван Пятровiч дастаў з мяшка беларускi ручнiк: «Мацi, калi памiрала, зняла яго з iконы i сказала: «Знойдзеш Сахрая, аддай Моцiку гэты ручнiк, i няхай ён iм выцiраецца, каб Бог яго ахоўваў»...

Доўгi час наша сям'я падтрымлiвала шчыльныя зносiны з сям'ёй Сiлiных. Уся вёска адразу пасля вайны прыязджала да нас у Магiлёў. Час быў цяжкi, галодны. Не хапала хлеба, вопраткi. Краiна ўзнiмалася з руiн. Вёска жыла натуральнай гаспадаркай. Таму любую дапамогу з горада сяляне прымалi з удзячнасцю. Бацька i мацi дапамагалi iм, чым маглi, хоць самi жылi ў пастаяннай нястачы. Але як толькi на парозе з'яўлялiся жыхары вёскi, дастаткова iм было сказаць, што яны з Закуплення, бацькi прымалi iх як родных. У двухпакаёвай кватэры на вулiцы Ленiнскай у Магiлёве, дзе мы ў той час жылi, усiм для начлегу не заўсёды хапала месца. Але неяк уладкоўвалiся, клалiся, дзе давядзецца, — на рускай печы, на ляжанцы, на лаўках, на падлозе. Мацi як магла дапамагала, аддавала вопратку i мэблю. У той час у вёсках нават ложкаў не было, спалi на палацях. Праз гады да нас прыязджалi ўжо дзецi вяскоўцаў, якiя ведалi пра нашы адносiны з расповедаў сваiх бацькоў...

* * *

У 1990 годзе наша сям'я пераехала на пастаяннае месца жыхарства ў Iзраiль, дзе такiм людзям, як сям'я Сiлiных i жыхары вёскi Закупленне, якiя ратавалi яўрэяў у гады Вялiкай Айчыннай вайны, даюць званне «Праведнiкі народаў свету». У жнiўнi 2014 года я прыехаў з Iзраiля ў тую самую вёску Закупленне з надзеяй знайсцi хоць каго-небудзь, хто быў сведкам тых даўнiх падзей. Калi я пачаў распытваць мясцовых жыхароў, цi ведаюць яны гiсторыю пра тое, як вёска ратавала ў гады вайны яўрэя, што збег з лагера ваеннапалонных, мясцовы жыхар, якi нарадзiўся пасля вайны, расказаў мне ўсё, што ведаў пра майго бацьку. А калi я яму сказаў, што я сын таго Моцiка Сахрая, абдымкам i гасцiннасцi не было канца... У гэтай вёсцы i цяпер жывуць добрыя i спагадлiвыя людзi. Праз пакаленнi перадаецца гiсторыя ратавання i падзей тых гадоў. Сустракаўся я i з сынам старасты вёскi Сямёна Жалязнякова. Сустрэў нявестку Iвана Пятровiча Сiлiна, з якiм мы доўгi час сябравалi. I мяне прымалi як роднага i блiзкага чалавека. Гэтак жа, як тады, у 1943 годзе майго бацьку.

Мы, нашчадкi тых, хто перажыў цяжкiя гады вайны i са зброяй у руках абараняў Беларусь, не забудзем людзей з адкрытымі добрымі сэрцамі, якiя ў цяжкi час працягнулi руку дапамогi i, рызыкуючы сабой, збераглi чалавечыя жыццi.

Генадзь САХРАЙ