Чаму ўвосень важна чытаць кнігі вершаў?
Я ведала аднаго паэта. Спачатку, напэўна, як і большасць маіх равеснікаў з журфака ды філфака, — завочна. На пачатку дзевяностых яго імя было ў колах студэнтаў-гуманітарыяў гэткай эпатажнай легендай, пра яго, старэйшага на нейкія пятнаццаць гадоў, з несхаванай зайздрасцю і захапленнем расказвалі бываліцы і небыліцы. Мала хто з нас мог працытаваць хоць бы радок з якога яго верша, затое ўсе ведалі і пераказвалі ў падрабязнасцях гісторыю з каструляй баршчу, якую ён прынёс на пасяджэнне пісьменніцкага саюза і паставіў перад кімсьці з мэтраў (перад Максімам Танкам, калі не памыляюся). Ён падаваўся сапраўдным сімвалам таго крыху вар'яцкага, адвязнага часу, калі здавалася, што можна ўсё, і ты сапраўды свабодны, калі пераступаеш нейкую мяжу.
Упершыню ўжывую я яго ўбачыла ў Доме літаратара на творчай вечарыне Данчыка (памятаеце, быў такі салодкагалосы спявак з амерыканскай дыяспары). Выйшаўшы на сцэну з бутэлькай спірту «Раял» у руцэ, паэт здорава напалохаў і прысутную публіку, і самога заморскага госця, які паспяшаўся збегчы за кулісы. Мы пасля доўга абмяркоўвалі гэты скандал паміж сабой, мой аднакурснік нават напісаў аб гэтым замалёўку ў факультэцкую газету. Але ніхто з нас зноў не кінуўся чытаць вершы паэта, які так уразіў сваім чарговым учынкам на мяжы прыстойнасці.
З яго творчасцю і з ім самім асабіста я пазнаёмілася адначасова — годзе ў 97-м яго запрасілі ў «Звязду» весці рубрыку «Глыбы і слаі», прысвечаную літаратуры, а мне даручылі рыхтаваць яго матэрыялы да друку. Памятаю, здзівіла і прыемна ўразіла яго валоданне беларускім словам — нават публіцыстыку ён пісаў лёгка, бы вершы. Самога ж яго я крыху пабойвалася: у вечным чорным скураным плашчы, не заўсёды цвярозы, з грубаватым голасам (а яшчэ дадайце сюды шлейф легендаў і праўдзівых гісторый), ён здаваўся зялёнай журналістцы гэткай глыбай, якую лепш абыходзіць бокам. Старэйшыя калегі з гэтай прычыны з мяне нават кпілі: «Алена, хавайся, Сыс ідзе!»
Нашы насцярожаныя сустрэчы ў рэдакцыі скончыліся, калі ён адмовіўся працягваць весці рубрыку. А незадоўга да гэтага, зайшоўшы ў кабінет, працягнуў вузкі лісток — не паперы нават — рудога кардону, на зваротным баку якога былі нейкія лічбы, лагарыфмічная табліца, здаецца. «Гэта табе, чытай!» «Дзяўчына з вачыма колеру піва»... У мяне ж блакітныя вочы...» «Чуеш, малая, не выдумляй! Што ты разумееш у паэзіі!»
Больш мы не бачыліся. Той руды лісток з вершам-пасвячэннем, складзеным (як пазначана) ноччу 18 сакавіка 1998 года, з закрэсленымі і напісанымі паверх новымі словамі, я захавала кудысьці ў папку з паперамі і надоўга забылася. Даставала яго за ўвесь час некалькі разоў, але, калі размова заходзіла пра паэта, менавіта гэты лісток даваў мне права казаць пры якой нячастай нагодзе, што я яго, паэта, ведала...
А сёлета лістападаўскім дажджлівым вечарам я чытала запоем яго кніжку і разумела, як у сваім веданні памылялася. «Анатоль Сыс. Званы» — гэта кніга, якую мы ў «Звяздзе» выпусцілі нядаўна ў свет, зламала ўсе стэрэатыпы. Можа, таму, што яго вершы раней чыталіся толькі ўрыўкамі — то ў якім часопісе, то ў зборніку, разгорнутым наўгад. А тут атрымаўся гэткі канцэнтрат ягонай паэзіі — выбраныя вершы розных гадоў, з усіх зборнікаў — і прыжыццёвых, і тых, што выходзілі пасля. І вось ён, Паэт, скінуў, бы свой чорны цяжкі плашч, свой эпатаж і браваду, і застаўся такі, які ён быў, напэўна, на самай справе ўсё жыццё.
Хлопчыкам, які «на ўсё жыццё задумваецца пра гаротніцу-перапёлку» з бабулінай казкі. Падлеткам, які назіраў, як «зайцы, нібы паяцы, каля рэчкі збіралі народ», скачучы па крыгах і правальваючыся пад ваду, які сам адчуваў сябе такім самым зайцам («і паяцам»), што скача па зыбкай паверхні людзям на пацеху (гэткі наш, беларускі варыянт бадлераўскага «Альбатроса»). Самотным, вельмі адзінокім таленавітым чалавекам, бо толькі такі мог напісаць: «Ды ў сузор'я майго. // Бы ў калосся ў жніво, // Ад пакуты натрэснулі жылы», «...а душа ўся ў балячках, бы вопратка сейбіта ў зернях», або вось гэта: «Хоць ты свае бедныя санеты // Нямым зоркам у вакно крычы». Творцам, артыстычнай натурай, які хоча здавацца горшым, чым ёсць на самай справе, і ў той жа час спадзяецца, што хтосьці разгледзіць, што насамрэч ён зусім не такі, — гэта ў вершы пра вужаку, якую людзі прымаюць за гадзюку, бо ніхто не бачыць адрознення. А «вужакі добрыя і разумныя істоткі», іх адрозніваюць ад гадзюк «бяскрыўдныя жоўтыя вушкі», але ж хто тое згледзіць? Сынам, які кранальна-пяшчотна любіць сваю маці, згадвае пра тое ў вершах, вельмі пакутліва перажывае яе смерць: «...перад маткаю стаў на каленцы, // каб дазволіла мне пад крылом да вясны зімаваці. // Маці ўмёрла ў мяне, // хоць на зімку пабудзь маёй маці», — гэта ён да пчалінай маткі звяртаецца... Чалавекам, які па-свойму, з надрывам, любіць сваю Радзіму: «...ды я ўсё адно, як бусел, // да гэтай зямлі прыкуты...»
Цяпер, калі хтосьці будзе сумнявацца ў багацці і вобразнасці нашай мовы, я буду раіць яму чытаць Сыса, (як сам Анатоль раіў калісьці з той жа нагоды чытаць «Матылька» Барадуліна: «Лілею млявы плёс люляе»...) Бо гляньце, якое багацце, якая прыгажосць: «Поле поле ў німбах сланечнікаў сланечнікаў // жоўты жоўты вецер пчолаў лашчыць лачшыць...», «Кажух, як алень руды, маячыць у шчыльных соснах», «...вось-вось перакуліцца воблак з цыганскім дажджом, // быццам з дробнаю рыбай кульнецца кашолка...», «Тапталі поле валуны, // па ім качаліся са смехам, // нібы вялізныя збаны, // нібы гіганцкія гарэхі...», «Шрыфтам Брайля на калядным снезе // птушкі вершы пішуць»...
Я думала, што ведаю аднаго паэта. Але больш чым праз дваццаць гадоў пасля асабістага знаёмства, дажджлівым лістападаўскім вечарам я толькі крыху, зусім няшмат, пра яго даведалася...
«Потым, як пойдуць ў зямлю сырую, // сотні прыгожых дзяўчат і дам // статуям іхнім рукі цалуюць, // быццам лягчэй ад таго касцям...» Не ягонае, але чамусьці здаецца, што такую канцоўку ён бы ацаніў.
Алена ЛЯЎКОВІЧ
Інтэрв'ю з алімпійскім чэмпіёнам па фехтаванні.
Прафесійна, аператыўна, па-добраму.
